Научная статья на тему 'СОЛИҚ-БОЖХОНА ТЕРМИНОЛОГИЯСИДА ДУБЛЕТЛИК ВА УНИ ТАРТИБГА СОЛИШ МАСАЛАЛАРИ'

СОЛИҚ-БОЖХОНА ТЕРМИНОЛОГИЯСИДА ДУБЛЕТЛИК ВА УНИ ТАРТИБГА СОЛИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
94
58
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Дублет / термин / солиқ / тўлов / божхона. / Duplicate / term / tax / payment / customs.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Икромжон Тошпўлат Ўғли Ҳабибжонов

Ушбу мақолада терминологияда дублетлик ҳодисаси ва унинг соҳа тизимида тутган ўрни ҳақида қисқача тўхталиб ўтилган. Солиқ-божхона терминотизимида дублетлик ва унинг турлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF STATEHOOD AND ITS REGULATION IN TAX-CUSTOMS TERMINOLOGY

This article briefly discusses the phenomenon of duplication in terminology and its place in the field system. Duplication and its types are described in the tax-customs terminology.

Текст научной работы на тему «СОЛИҚ-БОЖХОНА ТЕРМИНОЛОГИЯСИДА ДУБЛЕТЛИК ВА УНИ ТАРТИБГА СОЛИШ МАСАЛАЛАРИ»

СОЛЩ-БОЖХОНА ТЕРМИНОЛОГИЯСИДА ДУБЛЕТЛИК ВА УНИ ТАРТИБГА СОЛИШ МАСАЛАЛАРИ

Икромжон Тошпулат ^ли Х,абибжонов

Узбекистон давлат санъат ва маданият институти Фаргона минтакавий филлиали

укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада терминологияда дублетлик ходисаси ва унинг соха тизимида тутган урни хакида кискача тухталиб утилган. Солик-божхона терминотизимида дублетлик ва унинг турлари ёритилган.

Калит сузлар. Дублет, термин, солик, тулов, божхона.

ISSUES OF STATEHOOD AND ITS REGULATION IN TAX-CUSTOMS

TERMINOLOGY

Ikromjon Toshpulat ugli Habibjonov

Teacher of the Fergana regional branch of the Uzbek State Institute of Arts and Culture

ABSTRACT

This article briefly discusses the phenomenon of duplication in terminology and its place in the field system. Duplication and its types are described in the tax-customs terminology.

Keywords: Duplicate, term, tax, payment, customs.

КИРИШ

Дублетлар умумтил лексикасида тилнинг бойлиги, ифода ранг-баранглигига хизмат килувчи сузлар сифатида тушунилса ва кабул килинса, терминологияда бундай бирликларга терминшуносликнинг асосий муаммоларидан бири сифатида каралади, терминлардан фойдаланишни мураккаблаштирувчи тил унсури деб бахоланади. Тадкикотчи Ё.Хдйдаров узининг атрибутив терминларда дублетлик масаласи ёритилган маколасида "дублет термини французча doublet < double cузидан олинган булиб, иккилик деган маънони англатади"1, - дейди. Бошка лингвистик лугатларда хам дублет термини асосан ана шу ва шунга якин маъноларда кайд килинган. Чунончи, О.Ахманованинг лугатида дублет

1 Хдйдаров Ё. Атрибутив терминларда дублетлик масаласи / Хорижий суз ва терминлардан фойдаланишда меъёр ва миллий-ассоциатив фикрлаш муаммолари мавзуидаги республика илмий-амалий конференцияси материаллари. - Тошкент, 2011. 88-бет.

терминининг 3 маъноси келтирилади . А.Хожиевнинг лугатида эса "бир хил (тенг) семантик таркибга эга булган тил бирликлари" деб изохланади ва мутлак синонимларга тенглаштирилади . Терминшунос А.Мадвалиевнинг ушбу фикридан хам дублетлик ва абсолют синоним ходисалари тенглаштирилганини билиб олиш мумкин: "Аксар илмий адабиётларда дублетлик, бошкача килиб айтганда, абсолют синонимия (таъкид бизники -ХИ.) терминологик системаларнинг дастлабки ривожланиш боскичига хос белги сифатида курсатилади"4. Ё.Хайдаров хам уз маколасида А.Хожиев ва А.Мадвалиевларнинг шундай фикрга келганлигини кайд этиб утган. Бошка бир манбада муайян дублет маълум тушунча ёки объектнинг фаркди жихатларини курсатадиган булса, унда уларнинг тилда мавжудлиги, уз сохасида ишлатилиши узини оклайди, шу билан бирга, илмий тафаккурнинг усишига хизмат килади, дейилади5.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Терминлар мавзуси билан шугулланган аксар тадкикотчилар мурожаат киладиган В.П.Даниленконинг монографиясида фан тилида дублетларнинг пайдо булиши сабаблари куйидагича курсатилади: 1) турли даврларда битта тушунча учун турли тиллардан икки ва ундан ортик терминнинг кабул килиниши ва кулланиши туфайли; 2) битта тушунчани ифодалаш учун узлашма термин хамда уз тил унсурининг кулланилиши сабабли; 3) битта тушунча учун чет тилдан термин олиниши билан уз тилдан унга мукобил топилиши ва хар иккисининг фан тилида кулланилиши окибатида6.

МУ^ОКАМА

Демак, терминологик тизимлар янги-янги терминлар билан бойиб борар экан ёки янги терминологик тизимлар вужудга келар экан, дублетлик анъана

п

сифатида сакланиб колаверади . Хар бир терминология эса дублет терминларни камайтириб, тартибга солиб бораверади.

Дублет терминларнинг келиб чикиш манбаига, тузилишига кура турли томонлардан урганилган. Масалан, А.Мадвалиев кимёга доир дублет терминларни дастлаб этиомлогик ва морфологик дублетларга ажратиб олган хамда бу икки катта турга кирувчи терминларни яна ички типларга булиб

2 Ахманова О.С. лингвистический энциклопедический словарь. - М., 1969.

3 Хожиев А. Тилшунослик терминларининг изохли лугати. - Т.: "Узбекистан миллий энциклопедияси" давлат илмий нашриёти, 2002. 37-, 34-бетлар.

4 Мадвалиев А. Узбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" давлат илмий нашриёти, 2017. 89-бет.

5 Хайдаров Ё. Уша макола, 88-бет.

6 Даниленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистического описания. - М., 1977. - С. 73-75.

7 Мадвалиев А. Уша асар, 89-бет.

урганган. Масалан, этимологик дублетларнинг уз ёки узлашма катламга оидлигини аниклаш максадида: 1) узбекча-узбекча; 2) русча-узбекча; 3) байналмилал-узбекча; 4) байналмилал-русча; 5) байналмилал-байналмилал

о

типларга ажратиб тадкик килган .

Масалан, солик-божхона ишига доир божхона назорати - божхона куриги, божхона тулови - божхона божи, солиц солиш - солицца тортиш терминлари уртасидаги дублетлик А.Мадвалиев курсатган биринчи тур (узбекча-узбекча) дублет терминлар саналади; импортёр - импортчи, экспортёр - экспортчи каби терминлар уртасидаги дублетлик учинчи тур (байналмилал-узбекча) дублет терминлар хисобланади. Келтирилган дублетликнинг юзага келиши биринчи холатда икки терминни тилда бирдай ишлатавериш натижасидир. Иккинчи холатда булса, байналмилал ва узбекча терминни аралаш куллайвериш окибатидир. Тил эгалари томонидан мазкур дублетлар кулланишда давом этар экан, мазкур терминологик нуксон баратараф булмайди.

Аксар терминологияларда булганидек солик-божхона терминологиясида хам терминологик вариантлилик учрайди. Ана шундай терминлар сифатида солиц маъмуриятчилиги - солиц маъмурчилиги, божхона маъмуриятчилиги - божхона маъмурчилиги терминларини келтиришимиз мумкин. Куйидаги иллюстратив мисолллар асосида бунга гувох буламиз:

1. ...тадбиркорлик субъектларига мажбуриятларни бажаришда енгиллик бериш ва солиц маъмуриятчилигини соддалаштириш назарда тутилгани цайд этилган. (https: //^п. uz/uz/news/2021/02/06/) - Солиц маъмурчилигида ер цаъридан фойдаланганлик учун солицни уисоблашда янгилик булиши кутилмоцда. (https://kun.uz/uz/news/2021/02/06/)

2. Шиддат билан узгараётган ицтисодий вазиятда божхона маъмуриятчилигига нисбатан янгидан-янги талаблар юзага келмоцда. ("Узбекистон божхона ахборотномаси"дан) - Фармонга мувофиц, божхона маъмурчилигини тубдан ислоу этиш орцали тизим фаолияти самарадорлигини оширишнинг истицбол йуналишлари белгилаб берилган. ("Узбекистон божхона ахборотномаси"дан)

НАТИЖА

Шуни хам унутмаслик керакки, баъзи холларда вариантдек куринган терминлар аслида вариант булмайди. Жумладан, божхона тулови ва божхона йигими терминларини куриб утайлик. ^иёс: Амалдаги меъёрий уужжатлар асосида мамлакатимизда товарлар экспортини рагбатлантириш мацсадида товарларни божхонада экспортга расмийлаштиришда божхона туловлари

8 Мадвалиев А. Уша асар, 95 - 114-бетлар.

yндирилмaйди (бyндaн бoжхoнa йиsимлaри мyстaснo). ("Узбекистон божxонa axбоpотномacи"дaн) УШ6У жyмлa мaзмyнидaн бoжхoнa тyлoви Ba бoжхoнa йигими теpминлapи бошкд-бошкд теpминлap экaнлигини aнглaш мумкин бyлaди.

Энди кyйидaги жyмлa бoжхoнa тyлoви теpминининг мaъноcини aник ифодaлaб беpaди: Acocuü бoжхoнa myлoвлapи рeспyбликaмизгa чeтдaн oлиб кeлинaётгaн тoвaрлaрдaн yндирилaди ea yлaр жaми yндирилaдигaн бoжхoнa тyлoвлaрининг цйрийб 98 фoизини тaшкил этaди. ("Узбекистон божxонa axбоpотномacи"дaн) Бoжхoнa тyлoви Ba бoжхoнa йигими теpминлapи тyp-жинc мyноcaбaтидaги теpминлap 6ули6, бyндa лингвистик жиxaтдaн бoжхoнa тyлoви -тyp, бoжхoнa йигими - жинс мaкомидa бyлaди.

Б^ок сохд теpминологияcидa бoжхoнa к^риги, бoжхoнa нaзoрaти, бoжхoнa текшируви теpминлapи вapиaнтлap cифaтидa ишлaтиб келинмокдa: Бaрчa ривoжлaнгaн дaвлaтлaрдa бoжхoнa к\риги хaвф-хaтaрдaн oгo% этиш тизими oрцaли aмaлгa oширилaди. ("Узбекистон божxонa axбоpотномacи"дaн) -Тoвaрлaрнинг бoжхoнa рaсмийлaшmирyви вaцтидa бoжхoнa рисклaрини кaмaйтириш ea бoжхoнa нaзoрaти билaн бosлиц хaрaжaтлaрни циcцapmиpишдaн ибopam. ("Узбекистон божxонa axбоpотномacи"дaн)

Ята б^ жуфт вapиaнт теpминлap cифaтидa нaзopam rncca технитси xaмдa нaзopam rncca мaшинaси теpминлapини кypcaтиш мумкин. Ушбу биpикмa теpминлapнинг хоким кисми aлмaшгaн xолдa œxara оид xyжжaтлapдa кУллaнилaди. ^ëc: Сaйёp тлиц meкшиpyвлapини ymкaзиш чosидa шлиц opгaнлapи ...нaзopam-кacca техникрси ea myлoв mepминaллapи цyллaнилишини meкшиpишгa ...щцли. (Солик кодекси, 139-моддa) - Нaзopam-кacca мйшшйшрининг дaвлam реестри Узбeкиcmoн Республишси Вaзиpлap Мо^комом moмoнидaн macдицлaнгaн mapmибдa шaкллaнmиpилaди. (Солик кодекси, 72-моддa)

Кaмepaл нaзopam вa кaмepaл шлиц текшируви yзapо вapиaнт теpминлapдиp. Ушбу теpминлapгa беpилгaн изоxлapни киëcлaб кypaмиз: камерал назорат: бу

дaвлam шлиц хизмamидaги мaвжyд шлиц myлoвчининг фaoлияmи myspиcидaги мoлиявий ea тлиццп oид yиcoбomлapни, шунингдек, бoшцa %yжжamлapни ypгaниш ea ma^m, цилиш ^иcoблaнaди. ("Soliq plus" гaзетacидaн)9 - камерал солиц текшируви: шлиц myлoвчи moмoнидaн maцдим эmилгaн шлиц %иcoбomлapини ea (ёки) тлиц myлoвчининг фaoлияmи myspиcидa шлиц opгaнидa мaвжyд бoшцa мaълyмomлapни ypгaниш ea ma^m, цилиш йyли 6шон шлиц opгaни moмoнидaн ymкaзилaдигaн meкшиpyв. ("Kaмеpaл солик текш^увини yткaзиш тyFpиcидa ги низомдaн)

9 Узбекистон Республишси Сaвдо-caноaт пaлaтacи томонидaн тaйëpлaнгaн "Taдбиpкоpлик cyбъектлapининг фaолиятини текшиpиш хaкидa нимaлapни билиш зapyp?" (Тошкент, 2012) кyллaнмacидa xaiw комерол нaзopam дейилaди.

ХУЛОСА

Иккала терминнинг узаро вариантлигини изохлардаги "солик инспекциясидаги мавжуд хужжатлар асосидаги текширув" эканлигидан билиб олишимиз мумкин. Бизнингча, уларнинг биридан фойдаланиш макбул ва, бизнингча, камерал солиц текшируви термини тушунчани аник англата олади, камерал назорат термини бирмунча умумий семантикали.

REFERENCES

1. Гайдаров Ё. Атрибутив терминларда дублетлик масаласи / Хорижий суз ва терминлардан фойдаланишда меъёр ва миллий-ассоциатив фикрлаш муаммолари мавзуидаги республика илмий-амалий конференцияси материаллари. - Тошкент, 2011.

2. Ахманова О.С. лингвистический энциклопедический словарь. - М., 1969.

3. Х,ожиев А. Тилшунослик терминларининг изохли лугати. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" давлат илмий нашриёти, 2002.

4. Мадвалиев А. Узбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" давлат илмий нашриёти, 2017.

5. Даниленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистического описания. - М., 1977.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.