CC BY
36МОЛОДЫЕ УЧЕНЫЕ
УДК 631.4
F.E. Ергеш1
АЛМАТЫ КАЛАСЫНЫН, ТОПЫРАЦ ЖАМЫЛГЫСЫНЬЩ АУЫР МЕТАЛДАРМЕН
(CD,PB, ZN,CU) ЛАСТАНУЫ
19.О. Оспанов атындагы К,азац топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, 050060, Алматы ц., эл-Фараби дацгылы, 75В, К,азацстан,
e-mail: gani.ergesh@mail.ru
Аннотация. 0тюзыген жумыс Алматы ;аласыныц 5 кешес топырагыныц бойынан ауыр металдарды аныщтау. Ауыр металдарды аныщтау кезiнде эр кеше ;йылысы бойынан алынган топырак;та, ауыр металдардыц таралуы туралы мынандай нэтижелерге ;ол жетгаздж. Рыскулов-Сейфуллйн мацынан алынган топырак;тары жылжымалы мырыштыц мелшерi ШРК-дан 50 % - дан асты. Райымбек-Сейфуллйн мен Абай-Сейфуллин мацынан алынган топыра; Yлгiлерiнен мырыштыц жылжымалы формалар мелшерi ШРК тец немесе жа;ын екенiн аны;талды. Каз¥У ;алашыры мацынан алынган топыра;тан мыстыц жылжымалы мелшерi ШРК тец немесе жа;ын керсеткiшiне йе. Жылжымалы ;оррасынныц концентрацйясы Рыскулов-Сейфуллйн мен Райымбек-Сейфуллйн мацынан алынган топыра; Yлгiлерiнде ШРК керсетюшшдей болды. Жалпы тYрi бойынша мырыштыц ШРК керсеткiшi 100 мг/кг болса Рыскулов-Сейфуллйн мацында 290,0 мг/кг керсетп, ягнй 2 есеге жогары. Райымбек-Сейфуллйн мацынан алынган топыра; Yлгiлерiнде мырыштыц осы формасыныц концентрацйя керсеткМ 156,8 мг/кг болды ягнй ШРК дан 56,8 мг/кг асып тур. Каз¥У ;алашыры мацынан алынган топыра;тан мыстыц жалпы тYрi концентрацйя мелшерi ШРК тец болды.
ТYйiндi свздер: ауыр металдар, (Cd, Pb, Zn, Cu), ШРК.
К1Р1СПЕ
Казiрri уа;ытта техногендiк жэне ауыл шаруашылыгы аума;тарындагы топыра;тыц ауыр металдармен ластану проблемасы езектi болып табылады. Ауыр металдар цоршаган ортаны ластаушылардыц арасында олардыц бiр жетекшi орнын алады. Крргасын, мыс, мырыш, кадмйй сйя;ты заттардыц осы тобыныц кептеген екiлдерi тшт ете аз мелшерде йммунологйялы; онкологйялы; жэне аурулардыц бас;а да турлерш тудыруга ;абыетп. ТYрлi елдердiц галымдары жYргiзген зерттеулер нэтижесiнде ауыр металдардыц 70 % - га жуыгы тама; енiмдерiмен адам агзасына тYсетiнi дэлелденген [1]. Табйгаттыц ;аушт ластанушыларыныц бiрi ауыр металдар болып табылады, олардыц жйналуы кептеген техногендiк айма;тардыц
;уймаларында ШРК-дан асып тYсуi мYмкiн. Мундай топыра;та есiрiлген ауыл шаруашылыгы да;ылдарыныц экологйялы;-токсйкологйялы; норма-тйвтерге сэйкес келмейтшше ;арамастан,бул енiмдер тутынушыга дешн жетедi жэне ауыр ауруларды тудырып, азы;^лж рацйонына ;осылады. 0ндiрiстiк кэсшорындар мен автокелiк шыгаратын шамамен 90 % ауыр металдар топыра;та жйналады жэне 70 % адам агзасына трофйкалы; желi ар;ылы тYседi [2].
Ауыр металдардыц жогары мелшерi эдетте гоанулометрйялы; урамы бойынша ауыр (балшы;ты жэне ауыр ;умбалшы;ты) топыра;тарга, гумс мелшерi жеткiлiктi, темен ;умды жэне ;умайт топыра;тарга тэн. Бул езгешелжт топыра;тыц уса; дисперстi мйнералды белшектерi жэне гумус
заттарынын ауыр металдарды жинактау кабыеттШпмен тYсiндiруге болады [3]. Г.И. Оксенгендлер (1991) мэлiметтерi боИынша кадмиИ жэне коргасын iс жYзiнде барлык жерлерде таралган жэне олар улы эсер ету жагынан бiрiншi класка жаткызылады. Бул элементтердiн кандаИ да мeлшерi болмасын адам агзасы Yшiн ете кауiптi жэне калыпты мелшерден жогарылауы тiрi агзаларда зат алмасудын эртYрлi бузылуына экеледi [4].
Ауыр металдар арасында "улы" сeзiнiн тYсiнiгi тек ауыр металдардын жеке тYрiне гана катысты емес, олардын ортадагы концентрациясына баИланысты. Ауыр металдар арасында тапшы жагдаИда eсiмдiк тiршiлiгi Yшiн ете кажеттi мИкроэлемент, ал ортадагы концентрацИясы жогары болганда улы ауыр металл болып есептелетiн тYрлерi бар [5].
Ауыр металдармен ауанын, судын жэне топыра;тын ластануы ^азакстан-нын iрi eндiрiстiк орталыктарында да экологИялы; eзектi мэселе болып саналады. Осыган баИланысты коршаган ортаны коргау мамандардын алдына коИылып отырган бiрiншi мэселе - ауыр металдардын коршаган ортадагы жалпы жэне белсендi мeлшерiн аны;тау.
Екiншi мэселе - табиги объектыердщ ластану денгеИiн болжау ма;сатында ластаушы заттардын таралуына карапаИым жэне
аИтарлы;таИ сенiмдi модельдерiн жасау. Yшiншi кезекте ластанудын келенсiз эсерлерiне жол бермеу ма;сатында ауыр металдарды гылыми непзделген тYPде залалсыздандыру жэне нормалау тур [6]. ЭртYрлi жолдармен ауага тараган ауыр металдардын шан тYрiндегi жалпы фракцИяларында eте уса; бeлшектерi (0,001-0,005 мкм) жэне орташа денгеИдегi фракцИялары эр жерде iрi кeлемдегi фракцИяларына Караганда
34-54 % мeлшерiн кураИды. ОсындаИ уса; денгеИдегi фракцИялар Дж. УэстИ (1988) мэлiметтерi боИынша адам тыныс алу жолдарындагы кан тамырлары мен тыныс алу жYИелерi Yшiн ен кауiптi болып саналады [7].
Fылыми деректерге саИ, трофИкалык баИланыстар аркылы адам агзасы тагам eнiмдерiнен 40-50 %, судан 20-40 %, ауадан 20-40 % улы заттарды кабылдаИды.ОсындаИ жолмен тYскен ауыр металл иондары адам агзасында эртYрлi аурулардын козуы мен паИда болуынын басты себебi. Техногендi ластанган аудандарда асказан ауруы бiрiншi орында, тыныс алу жYИелерi аурулары екiншi орында, кан аИналу жYИелерi аурулары Yшiншi орында тур. Сондыктан коршаган ортаны ауыр металл иондарынан тазарту жэне оны сактау, кезек ^тармеИтш eзектi мэселе болып саналады [8]. ^аламыздын ^азакстан-дагы ен лас кала аталуынын басты eзектi кeзi - автокeлiктер, калалык жол полициясынын деректерi боИынша, дэл Казiр 650 мыннан астам кeлiк куралдары ^ркелген. Булардын катары жылына 40 мынга деИiн кeбеИедi. СондаИ-ак калага орта есеппен ^нделжт 200 мыннын шамасында автомобильдер келiп-кетiп жатады. Ластагыш заттардын зиянды эсер ету сипаты алуан тYрлi: Олар тYрлi металдардын коррозиясын YДетiп, eсiмдiктер Yшiн улы болып келед^ сонымен катар ыс туындауынын бiр себебi болады, жаппаИ eкпе жэне баска да ауруларга ушыратады.
Ал эрбiр мын автомобильден ^нше ауага 3000 кг кeмiртек оксидтер^ т.б. отыннын толык емес жану eнiмдерi бeлiнедi. Жыл саИын олар 280 млн тонна шамасында кeмiртек тотыгын, 56 млн тонна кeмiрсутек, 28 млн тонна азот тотыгын ауага косады. Бул газдардын курамында 200-ден астам eте кYPДелi
заттар косындылары (РЬ, Cd, т.б. ауыр металдар, iшкi жану козгалткышынын газдары -бензапИрен, альдегИдтер) бар. Олардын iшiнде зиянсыздары - азот, оттек, сутек, су булары, зияндылары - кeмiртек, азот тотыгы, этилен, бензол, этан, метан, толуол, бензапирен, ^Ие, кYкiрттi тYтiн т.б. Бул физикалык-химиялык коспалар тыныс алу кезшде адам мен жануарларга аса зиянды.
Елiмiздiн кeптеген аИмактары газ, суИык жэне катты кYИдегi eндiрiс калдыктары мен, ауырметалдармен ластануда. 0ндiрiс ошактары жиi орналаскан аудандарда топыракка кeп мeлшерде эртYрлi химиялык косылыстар, ауыр металдар тYсуде. Олардын непзп бeлiгi индустриалдык кэсiпорындардын шыгарылымдары мен тропосферанын тeменгi кабаттарына тYсiп, топырактын беткi кабаттарына шeгедi. Ластагыштардын арасында, эсiресе, ауыр металдардын Кауiптiлiгi жогары болып табылады. Ауыр металдардын техногендж бeлiгiнiн басты кабылдаушысы жэне жинактаушысы да топырак болып табылады. Топырак биотасымен адам арасындагы тiкелеИ жэне жанама эсерлердi тепе-тендiкте сактап тура алатын, eздiгiнен тазару процестерi механизмдершщ аса манызды резервi -топырак болып табылады [9].
Ауыр металдармен топырактын ластануы - ластанудын каушт жэне ортак тYрлерiнiн бiрi болып табылады. Топырак, атмосфералык ауанын, жердеп жэне жер асты суларынын сапасына эсер ететiн бiркатар манызды жаhандык жэне экологиялык функцияларды орындаИтын манызды табиги ресурс [10]. Алматынын топырагы кYштi антропогендiк жYктемеге ие. Буган каланын орналасуы, онын климаттык ерекшелжтер^ самал-жел аИналымынн нашар болуы ыкпал етедi. Ауыр
металдар, атап аИтканда,ауа аИналымынын нашар болуынан жиналады [11]. Ауыр металдар топырак кабатына, эаресе жогаргы гумус горизонттарында жиналады жэне сiлтiсiздендiру, eсiмдiктердi тутыну, эрозия жэне дефляция кезшде баяу жоИылады [12]. Ауыр металдарды ластанган нысандарын багалау Yшiн дэИектi экстракцияны паИдалана отырып, тYрлi аналитикалык эдiстер эзiрлендi [13]. Ауыр металдар топырак бeлшектерiнiн бетшде сiнiрiледi, кристалдык торлардын, саз минералдарынын бeлiгi, изоморфтык алмастыру нэтижесiнде eздерiнiн минералдарын бередi, топырактын ылгалдылыгында жэне газдык кYИде топырактын ауасындагы ертндще органикалык калдыктардын бeлiгi болып табылады, атап аИтканда, органикалык косылыстар элементтерi топырак биотасынын бeлiгi болып табылады [14].
Ауыр мeтaлдap-кaзiргi танда кауштШп жогары ластаушы заттардын бipi болып саналатыны кeптeгeн зeрттeyшi галымдарын енбекттершде аИкын дэлелденген [15, 16]. Ал непзь нен ластаушы заттарды жинактаИтын топырак, ягни осы топырак аркылы ауыр метлдар eciмдiктep боИына жинакталып, одан кeИiн жануарларга eтeдi де коректж тiзбeктiн басында турган адамдардын oргaнизiмнe жинакталады. Бiздiн жумысымызда Алматы каласынын коршаган ортасынын экологиялык жагдаИы каралган. Мэсeлeнiн eзeктiлiгi eзектiлiгi ауыр металдардын жогары улылыгымен жэне олардын биосферага кeлiп тYcy кeлeмiнiн улгаюымен тYсiндiрiледi. Алматы каласынын экологиялык жагдаИына жалпы сипаттама берiп, сонын шшде табиги комоненттердiн курамдарын: топырак курамындагы ауыр металдар мeлшерi зерттелдi. Алматы каласынын непзп
ластануга шалдыццан эр нуктелершен алынган топырац Yлгiлерiнiц цурамындагы ауыр металдар мeлшерi аныцталды.
Мацала жумысынын мацсаты бойынша Алматы цаласынын манынын мына iрi кeшелерiндегi топырац Yлгiлерi алынды №1Рысцулов-Сейфуллйн №2Райымбек-Сейфуллйн №3 ^абанбай-Сейфуллйн №4 Абай-Сейфуллйн №5 ^аз¥У цалашыгы манынан алынган топырац жYЙесшщ ауыр металдармен (Cd, РЬ, Си) ластануын аныцтау.
Зерттеу нысаны болып Алматы цаласынын манынын мына iрi кeшелерiндегi топырац Yлгiлерi алынды №1 Рысцулов-Сейфуллйн, №2 Райымбек-Сейфуллйн, №3 ^абанбай-
Сурет 1- Топырац Yлгiлерi алынган орындар
Сейфуллйн, №4 Абай-Сейфуллйн, №5 ^аз¥У цалашыгы алынды.
Осы мацсатца сэйкесiнше цойылатын мiндеттер:
1. Алматы цаласы топырагынын ластану дйнамйкасын аныцтау;
2. Атомдыц абсорбцйялыц спектрометрйя эдiсiмен топырацтагы ауыр металдар мелшерш зерттеу;
3. Ауаны ластаушы элементтердiн топырацца эсерiн аныцтау.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1
Зерттеу нысаны ретiнде ретiнде Алматы цаласынын манынын мына iрi кeшелерiндегi топырац Yлгiлерi алынды №1 Рысцулов - Сейфуллйн, №2 Райымбек-Сейфуллйн, №3 ^абанбай -Сейфуллйн, № 4 Абай - Сейфуллйн, № 5 ^аз¥У цалашыгы (сурет 1).
Топырактын, Yлгiлерi ластану дэрежесше байланысты алынды. Топырактын YлгiлерiкYрекпен казу аркылы терендiгi шамамен 20-30см теренджтен алынды. Сипаттама жазылатын топырактын белт тапталмаганы тшс, жэне тас-кокыстан таза болгны жен. Алынган топырак Yлгiлерi тiркелу журналына жазып алынды. Одан кешн кескiн немерi мен алынган орны жэне алу теренджтер^ т.б. жазылып керсетiлдi. Ластану дэрежелерi жэне кескiндi алган кYнi белгiленiп ^ркелд^ Белiленген нYктелерден алынган Yлгiлер зерттеу максатында кагаз капшыктарга салынып алып келiндi. Топырак Yлгiлерiн бегде заттар мен кокыстардан толык тазартып (тас, шыны, тамыр), Yгiтiп, кептiрiп арнайы мелшерi эр тYрлi болатын елеуштен еткiзедi. Алынган топырак Yлгiлерi жеке-жеке 100 грамнан ыдыстарда елшеп алынып, калыпты жагдайда 24 сагат бойы арнайы пеште толык кептiредi. Кепкен топырак Yлгiлерiн форфор келiде (ступке) ^л тэрiздес калпына дейiн унтактайды. Эрiбiр ыдыстагы топырак Yлгiлерiнен 1 гр елшеп алып, 2 мл HCIO4 (хлор кышкылын), 3 мл HNO3 (азот кышкылын) косып темiр ыдыстарга салып арнайы пеште 4 сагат кыздырады. Содан сон арнайы пробйркаларга ауыстырылып 10 мл дйстйлденген су косылады, ААС аппаратында зерттеледi. Ауыр металдар жйынтыгын темендеп формула бойынша аныктайды: C%=n*V/10*p
мундагы n-ерiтiндiдегi ауыр металдардын мелшерi (мкг/мл);
V-Ерiтiндi келемi (мл);
Р-Yлгi салмагы (мг); Атомдык-абсорбцйоналдык эдю-пен металдарды аныктауда
элементтердiн сызыктык резонанстык ете сезiмтал сiнiргiш толкын узындыктары колданылды.
Топырак курамындагы металдардын концентрацйясы (С), мг/кг келесi формула бойынша аньщталады: C=a*V/b*V a-колйбiрлiк графйк бойынша табылган металл мелшерi, мкг/см; V-мйнералйзаттын жалпы келемi, см; V-аналйзге колданылган мйне-ралйзаттын келемi;
b-колданылган топырактын
салмагы, г.
Аныкталатын элeмeнттiн мел-шepi мен сiнipулeрдiн елшeнетiн денгей аралыгындагы байланыс кaлйбipлеy пpoцeci кезшде
калыптасады.
Атомдык-абсорбцйяык спектро-метрйя эдiсiн баска да эдiстермен салыстырганда бiрнеше артыкшылыгы бар. Льюйс атомдык-абсорбцйялык эдютщ барлык артыкшылыктарын жйнактап, дэлелдеп, кептеген белгiлерiне карап аналйз жасауга, эмбебап эдiс екенiн айтты. Бул эдiстiн селектйвтiк ьiр касйет ете жогары, бiр ерiтiндiнiн бiрнеше элементтерiн аныктауда, теменгi шектерiн табуда манызы зор. Сонымен катар, бул эдк Yлгiнi дайындау барысында кейде концентрацйя бiрлiгi бейнеленген ретiнде аналйтйкалык сйгналды сонгы формасынын тYзiлуiне де кемектесед^ Сондай-ак, тагы бiр артыкшылыгы: ол абсолюттi болмаса да, оны барлык уакытта баска эдiстерден толыгымен тэуелсiз етуге болады.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 МЕН ОЛАРДЫ ТАЛ^ЫЛАУ Алматы каласынын топырак жамылгысынын курлымы 1ле Ала-тауынын тiк белдеулiгiмен анык-талады. Таудын 340 м-ден 3500 м-ге дешн бйiктеген сайын, онын табйгй-клйматтык жагдайы бiр-бiрiнен ажыратылып, белшед^ Соган байланысты зонанын топырак жамылгысы да езгередi. Алматы
цаласы жогарыда айтылгандай 1ле Алатауынын солтYстiк бeлiктерiнде орналасцан [17, 18]. Ал одан жогары царай орманды-шалгынды топырацтар,
Жалпы тYрi (Валовые) бойынша мырыштын ШРК кeрсеткiшi 100 мг/кг болса Рысцулов-Сейфуллйн манында 290,0 мг/кг ^рсет^, ягнй ШРК концентрацйясынан 2 есеге жогары.
тeмен царай царацоныр,цоныр,сур топырацтар орын алган. Бiздiн зерттеумiз цаланын барлыц топырац тYрiн цамтыды деуге болады.
Райымбек-Сейфуллйн манынан алын-ган топырац Yлгiлерiнде 156,8 мг/кг гарсетл ягнй 56,8 ШРК-дан асып тур. ^абанбай-Сейфуллйн манынан алынган топырац Yлгiлерiнде ШРК тен немесе
Сурет -2 Алматы цаласынын топырац жамылгысынын ауыр металдармен
ластануы
Сурет -3 Алматы цаласынын топырац жамылгысынын ауыр металдармен
ластануы
жакын ШРК кeрсеткiшiне ие болды. АбаИ-СеИфуллин мен ^аз¥У калашыгы манынан алынган топырак Yлгiлерiнде ШРК кeрсеткiшiне ие. Рыскулов-СеИфуллин, РаИымбек-СеИфуллин, ^абанбаИ-СеИфуллин, АбаИ-СеИфуллин ^аз¥У калашыгы манынан алынган топырактан мыстын мeлшерi жылжымалы формалар ШРК тен немесе жакын ШРК ^рсе^ш^е ие болды. Крргасынннын концентрациясы алын-ган 4-нYктелердiн бэрiнде жалпы мазмуны (Валовые) - боИынша ШРК ^рсетиштен асты. КадмиИдiн концентрациясы алынган 5-нYктенiн бiреуiнде РаИымбек-СеИфуллин манынан алын-ган топыракта кадмиИдiн концентрациясы ШРК тен немесе жакын, ал калган 4 - нYкте боИынан алынган топырактын ШРК кeрсеткiшiне жакын.
Алматы каласынын маны боИынша алынган топырак Yлгiлерi курамындагы ауыр металдардын жылжымалы тYрi (Подвижные) боИынша Рыскулов-СеИфуллин манынан алын-ган топырактагы мырыштын мeлшерi 50 % - дан ШРК-дан асты. Раиымбек-СеИфуллин мен АбаИ-СеИфуллин манынан алынган топырак Yлгiлерiнен мырыштын мeлшерi жылжымалы формалар ШРК тен немесе жакын ШРК ^рсе^ш^е ие. ^аз¥У калашыгы манынан алынган топы-рактан мыстын мeлшерi жылжымалы формалар ШРК тен немесе жакын ШРК ^рсе^ш^е ие. ^оргасынннын концентрациясы
Рыскулов-СеИфуллин мен РаИымбек-СеИфуллин манынан алынган Yлгiлерден ШРК кeрсеткiшiне ие болды. РаИымбек-СеИфуллин манынан алын-ган топырак Yлгiсiнен ШРК кeрсеткiшi ШРК тен немесе жакын ШРК ^рсе^ш^ кeрсеттi.
ЦОРЫТЫНДЫ
Алматы каласынын ластануын тудыратын ен басты ластаушы кeздepгe aвтoкeлiктepдiн козгалысын жэнекаланын нeгiзгi экологиялык
мэceлeлeрiнiн бiрi ластаушы заттардын эмиссиясы болып табылады. ^аладагы экологиялык мэселенi тeмендету шараларынын бiрi толыктаИ табиги газга ^шу, экологиялык таза отынды паИдалану. Сондыктан бiрiншi кезектегi шараларга: жылу казандык агрегат-тарына жана эмульгаторлар кою; есгарген казандык агрегаттарын ауыс-тыру; эртYрлi багыныстагы казандык-тарды экологиялык талаптарга саИ жана кондыргылармен жабдыктау; тау бeктерi аИмагы казандыктарын электрмен жылытуга кeшiру жоспар-ланган. Сонымен катар отыннын эр тYрiмен жумыс iстеИтiн казандык агрегаттары мен казандыктарды калдыктардан нормативтi тазалануын камтамасыз ететiн тазалау кондыр-гыларын колдануга баса назар аударылу керек.
Алматы озык инженерлж-техникалык кызметкерлер^ экологта-ры, маркетологтары, экономистерi, гылыми зертханалары, сертификаттык орталыгы, озык конверсиялык кондыргысы, республика боИынша дамыган инвестициялык, инновация-лык, акпараттык жэне бШм инфракурылымы бола отыра, каланы гагалдандыру жYИесiн де шектемеу керек.
^аланын еркш кэсiпкерлiк мэртебесi ынталандырушы салыкпен, энергия Yнемдегiш тауарларды, озык технологияны енпзумен, ^азакстан бекiткен энергия тиiмдiлiгi Еуропа Хартиясы мен энергия Yнемдеу туралы занда карастырылган энергия кeздерiн паИдалану мен ныгаИту жумыстарын жалгастыру керек. ^ала аумагын экологиялык аудандастыру мен экологиялык жол берыген жYктеме галемш ескере отырып, накты кала курылысы саясатын жYргiзудi онтаиландыра отырып, урбандалу жагдаИын ескере отырып, Алматы каласынын экологиялык картасын
;айта куру кажет деп санаймыз. Сол стандартна сай экологйялы; Yшiн Алматыга курылыс салу мен оны норматйвтерiн эзiрлеу кажет. жоспарлаудын тйiстi тэртiптерiн,
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Павлйченко Л.М., Есполаева А.Р., Изтаева А.М. Содержанйе тяжелых металлов в почве «Мангйстауской областй» // Международный журнал прйкладных й фундаментальных йсследованйй. - 2016. - № 2-1. - Б. 53-58;
2 Агроэкологйя. Под ред. В.А.Чернйкова й А.И. Чекереса. - М.: Колос, 2000. -
535 б.
3 Колеснйков Б.П., Пйкалова Г.М., Чйбрйк Т.С., Махаонйна Г.И. Исследованйя по рекультйвацйй промышленных отвалов на Урале в девятой пятйлетке // Растенйя й промышленная среда. - Свердловск: йзд-во Урал.ун-та, 1976. - Б. 3-9.
4 Белобров В.П., й др. Географйя почв с основамй почвоведенйя. - М., 2004. -
334 б.
5 Вальков В.Ф. й др. Почвоведенйе. Учебный курс. - Ростов-на-Дону, 2004. - 33 б.
6 Бейсенова Э.С. Каза;стан табйгатын зерттеу жэне фйзйкалы; географйя йдеяларынын дамуы. - Алматы, 1990. - 248 б.
7 Казова Р.А., АсылбековаБ.К., Турсбеков Б.С. Моделйрованйе влйянйя прйорйтетных поллютантовна степень загрязненйя атмосферы // Вестнйк КазНТУ - 2007. - №5. - Б. 57-61.
8 Глазовская М.А. Географйя почв с основамй почвоведенйя. - МГУ 1995. - Б. 88-95.
9 Попова А.А. Влйянйе мйнеральных органйческйх удобренйй на состоянйе тяжелых металлов в почве // Агрохймйя. - 1991. - №3. - Б. 62-67.
10 Касымова Ж.С. Закономерностй распределенйя тяжелых металлов в сйстеме почва-растенйе прй расных условйях загрязненйя: автореф. дйс. канд. бйол.наук. - Алматы, 1999. - Б. 78-85.
11 Обухов А.И. й др. АтомноВабсорбцйонный аналйз в почвеннобйологйческйх йсследованйях. - М., 1991. - Б. 88-95.
12 Черных Н.А. Законмерностй поведенйя тяжелых металлов в сйстеме почва-растенйе прй разлйчной антропогенной нагшрузке: автореф. дйс. д.б.н. - М. 1995. - Б. 36-44.
13 Зырйн Н.Г., Чеботарева Н.А. К вопросу о формах соедйненйй Цйнка, медй,свйнца в почвах й доступность йх для растенйй // Сб. Содержанйе й формы мйкроэлементов в почвапх. - М.: МГУ 1979. - Б. 57-66.
14 Орлов Д.С. Хймйческое загрязненйя почв й йх охрана:словарь-справочнйк. - М.: Агропромйздат, 1991. - Б. 27-35.
15 Панйн М.С. Экологйя почв. - Алматы: Рарйтает, 2008. - Б. 528.
16 Колумбаева С.Ж., Быдебаева Р.М., Шарйпова М.А. Экологйя жэне тура;ты даму. - Алматы: Каза; унйверсйтетi, 2012 ж. - Б. 125.
17 Жамалбекова Е/Y., Быдебаева Р.М. Топыра;тану жэне топыра; географйясы мен экологйясы. - Алматы: Каза; унйверсйтетi. - 2000. - Б. 204.
18 Сапаров А.С. й др. Состоянйе экологйй почв Казахстана. - Алматы, 2006. -Б. 686-693.
REFERENCES
1 Pavlichenko L.M., Yespolayeva A.R., Iztayeva A.M. Soderzhaniye tyazhelykh metallov v pochve «Mangistauskoy oblasti» // Mezhdunarodny zhurnal prikladnykh i fundamentalnykh issledovany. - 2016. - № 2-1. - B. 53-58;
2 Agroekologiya. Pod red. VAChernikova i A.I. Chekeresa. - M.: Kolos, 2000. -
535 b.
3 Kolesnikov B.P., Pikalova G.M., Chibrik T.S., Makhaonina G.I. Issledovaniya po rekultivatsii promyshlennykh otvalov na Urale v devyatoy pyatiletke // Rasteniya i promyshlennaya sreda. - Sverdlovsk: izd-vo Ural.un-ta, 1976. - B. 3-9.
4 Belobrov V.P., i dr. Geografiya pochv s osnovami pochvovedeniya. - M., 2004.
- 334 b.
5 Valkov V.F. i dr. Pochvovedeniye. Uchebny kurs. - Rostov-na-Donu, 2004. - 33 b.
6 Beysenova 8.S. ^aza;stan tabiratyn zertteu zh9ne fizikaly; geografiya ideyalarynyц damuy. - Almaty, 1990. - 248 b.
7 Kazova R.A., AsylbekovaB.K., Tursbekov B.S. Modelirovaniye vliyaniya prioritetnykh pollyutantovna stepen zagryazneniya atmosfery // Vestnik KazNTU. -2007. - №5. - B. 57-61.
8 Glazovskaya M.A. Geografiya pochv s osnovami pochvovedeniya. - MGU, 1995. - B. 88-95.
9 Popova A.A. Vliyaniye mineralnykh organicheskikh udobreny na sostoyaniye tyazhelykh metallov v pochve // Agrokhimiya. - 1991. - №3. - B. 62-67.
10 Kasymova Zh.S. Zakonomernosti raspredeleniya tyazhelykh metallov v sisteme pochva-rasteniye pri rasnykh usloviyakh zagryazneniya: avtoref. dis. kand. biol.nauk. - Almaty, 1999. - B. 78-85.
11 Obukhov A.I. i dr. Atomno absorbtsionny analiz v pochvennobiologicheskikh issledovaniyakh. - M., 1991. - B. 88-95.
12 Chernykh N.A. Zakonmernosti povedeniya tyazhelykh metallov v sisteme pochva-rasteniye pri razlichnoy antropogennoy nagshruzke: avtoref. dis. d.b.n. - M. 1995.
- B. 36-44.
13 Zyrin N.G., Chebotareva N.A. K voprosu o formakh soyedineny Tsinka, medi,svintsa v pochvakh i dostupnost ikh dlya rasteny // Sb. Soderzhaniye i formy mikroelementov v pochvapkh. - M.: MGU, 1979. - B. 57-66.
14 Orlov D.S. Khimicheskoye zagryazneniya pochv i ikh okhrana:slovar-spravochnik. - M.: Agropromizdat, 1991. - B. 27-35.
15 Panin M.S. Ekologiya pochv. - Almaty: Raritayet, 2008. - B. 528.
16 Kolumbayeva S.Zh., Bildebayeva R.M., Sharipova M.A. Ekologiya zhgne tyra^ty damu. - Almaty: ^aza; universiteti, 2012 zh. - B. 125.
17 Zhamalbekova Ye.Y., Bildebayeva R.M. Topyra;tanu zh9ne topyra; geografiyasy men ekologiyasy. - Almaty: ^aza; universiteti. - 2000. - B. 204.
18 Saparov A.S. i dr. Sostoyaniye ekologii pochv Kazakhstana. - Almaty, 2006. -B. 686-693.
РЕЗЮМЕ F.E. Ергеш1
ЗАГРЯЗНЕНИЕ ПОЧВЕННОГО ПОКРОВА ГОРОДА АЛМАТЫ ТЯЖЕЛЫМИ
МЕТАЛЛАМИ (CD, PB, ZN, CU) 1Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии им. У.У. Успанова, 050060, г. Алматы, пр. аль-Фараби, 75В, Казахстан, e-mail: gani.ergesh@mail.ru
Работа посвещена изучению содержания тяжелых металлов в почвах на перекрестах основных улиц города Алматы. Выяснено, что содержание подвижного цинка в почвах вблизи улиц Рыскулова-Сеифуллина превышало ПДК на 50 %. В образцах почв,
отобранных вблйзй Райымбека-Сейфуллйна й Абая-Сейфуллйна, содержанйе данной формы цйнка соответствует ПДК йлй ймеет значенйе прйблйженное к ПДК. Колйчество подвйжной формы медй в почах, взятых вблйзй Казахского Нацйонального Унйверсйтета йм. аль-Фарабй, равно ПДК йлй ймеет блйзкйй к ПДК показатель. Концентрацйя свйнца в образцах почв, отобранных вблйзй Рыскулова-Сейфуллйна й Райымбека-Сейфуллйна достйгла значенйй блйзкйх к ПДК. Прй этом этот показатель на пересеченйй улйц Райымбека-Сейфуллйна оказался равным ПДК йлй ймел значенйе блйзкое к нему. ПДК валового цйнка составляет 100 мг/кг, а в районе улйц Рыскулова-Сейфуллйна ее содержанйе в почве было 290,0 мг/кг, что в 2 раза выше ПДК. В почвенных образцах, отобранных вблйзй улйц Райымбека-Сейфуллйна этот показатель составйл 156,8 мг/кг, что превышает ПДК на 56,8 мг/кг. Содержанйе валовой формы медй в почвах, взятых вблйзй КазГуграда равен ПДК.
Ключевые слова.тяжелые металлы, (Cd, Pb, Zn, Cu), ПДК.
SUMMARY G.E. Yergesh1
SOIL CONTANIMATION WITH HEAVY METALS IN ALMATY (CD, PB, ZN,CU) 1Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry after U.U. Uspanov, 050060, Almaty, 75 Val-Farabi avenue, Kazakhstan, e-mail: gani.ergesh@mail.ru The work is devoted to the study of the content of heavy metals in soils at the crossroads of the main streets of Almaty. It was found that the content of mobile zinc in soil in the vicinity of the Ryskulov-Seifullin streets exceeded maximum of 50 %. In soil samples taken near Raiymbek -Seifullin and Abay-Seifullin, the content of this form of zinc corresponds to the MAC or has a value close to the MPC. The number of mobile forms of copper in soils taken near the Kazakh National University. al-Farabi is equal to MPC or is close to MPC. The concentration of lead in soil samples taken near Ryskulov-Seifullin and Raiymbek-Seifullin reached values close to MPC. At the same time, this figure at the intersection of Raiymbek-Seifullin streets was equal to the MPC or had a value close to it. MPC of gross zinc is 100 mg/kg, and in the area of Ryskulov-Seifullin streets its content in the soil was 290.0 mg/kg, which is 2 times higher than MPC. In soil samples taken near the streets of Raiymbek-Seifullin, this figure was 156.8 mg/kg, which exceeds the MPC by 56.8 mg/kg.the content of the gross form of copper in soils taken near Kazgugrad is MPC. Key words: heavy metals, (Cd, Pb, Zn, Cu), MPC.
