CC BY
30
УДК 902/904
Шыгыс Казакстанньщ Майемер мэдениет
Омаров Гани Калиханулы
тарих гылымдарыныц кандидаты, эл-Фараби атындагы Казак ¥лттык университетжщ археология, этнология жэне музеология кафедрасыныц мецгерушюк Казакстан Республикасы, 050038, Алматы к. эл-Фараби дацгылы, 71. E-mail: gany_omarov@mail.ru
TYrnH. Макалада Шыгыс Казахстан аумагында орналаскан Еуразия ерте сак кезецшщ эталонды ескерткiшi - Майемер мэдениетiне катысты гылыми ой-пiкiрлер баяндалуда. Мэдениеттщ шыгу тегi, iYn тамыры жэне непзп белгiлерi карастырылуда. Сонымен катар Алтай аумагындагы жэне тустас жерлердегi мерзiмi мен курылымдык элементтерi тарапынан жакын келетiн мэдениеттермен салыстырмалы сараптама журпзтедк
TYЙiн сездер: Алтай Шыгыс Казахстан; ерте сак кезе^; Майемер ескертгаштер^ археологиялык мэдениеттер.
Шыгыс Казакстанныц кола дэу1р1нен ерте кешпел1лер дэу1р1не етпел1 кезецЫщ ескертк1штер1 табылмагандыктан С.С.Черников етпел1 кезецнщ жоктыгын алдыга тарткан. Алайда еткен гасырдыц 70-ш1 жылдары Зевакино, кейпырек Измайловка кешендер1нде ж.с.д. VIN-VIIff. жататын ескертюштердщ табылуы бул ец1рде етпел1 кезецнщ ез1нд1к тарихи дэу1р1 бар екенд1г1н нактылап берген. Шыгыс Казакстан Yшiн ж.с.д. VIII-VIIff. соцгы кола дэу1р1н1ц дэстYрiн сактаган ескертюштер саркыншактарымен катар ерте кешпелiлер белгiлерi бiлiнiп, катар емiр CYрген, сондай-ак ж.с.д. VIII-VIIff. ерте кешпелiлер дэyiрi болып есептеледi (Ermolaeva 2008).
Шыгыс Казакстандагы коладан ерте темiр дэyiрiне етпелi Измайловка жэне Когалы I корымдарын баска мэдениет ектдерЫщ эсерi тиген жергiлiктi кейiнгi кола дэyiрi тайпалары тургындары калдырган (Ermolaeva 1983).
Казiргi тацда Алтайда ерте скиф-сак уакытына тэн (ж.с.д.VIII-ж.с.д.VIff.) Таулы Алтайдагы Катун езешнщ орта агысы, Орталык Алтай мен аз мелшерде Чуй езешнщ орта агысындагы бийке мэдениет жэне негiзiнен Алтайдыц солтYCтiк батыс беткейлерi, сонымен шектесетiн Ертiс езешнщ оц жагалауында майемер мэдениетi ескерткiштерi аныкталып отыр. Ж.с.д. IX гасырдыц соцы мен ж.с.д. VIf. бiрiншi ширегiндегi майемер мэдениетi орнына бийке мэдениет атауын енгiзyдi А.А.Тишкин Бийке атты корымныц жете зерттелyiмен жэне майемер атауыныц гылыми тYсiнiкке сай еместИмен тYсiндiредi. Сонымен Ресейлiк галымдар Алтайдагы аржан-майемер уакытынан бийке мэдениетЫ белiп шыгарып, оны Yш: ^рту, семисарт жэне бойтыгем кезецдерЫе беледк Ал оныц шыгуы элi де басы ашык мэселе.
Майемер мэдениет ескерткiштерi Батыс, СолтYCтiк Батыс Алтайда жэне Алтай бектерi мен жазыгында орналаскан (Tishkin, Dashkovskij 2003). Майемер мэдениет ескертюштерЫщ негiзгi белгiлерi: коргандардыц микротiзбекпен орналасуы, жерлеу камерасы кабiр шуцкыр тYрiнде, кейде тiптi терец болып келедi жэне акымныц аузы таспен келегейленедi, немесе тас жэшкте; Yйiндi сыртын айналдыра жиектеген тас коршаудыц болуы немесе оныц болмауы; адамды жылкымен бiрге, кой немесе солтYCтiк не солтYCтiк-шыfыс секторда жYгендi коса жерлеу; мэйiттi шалкасынан созыла, басы солтYCтiк не солтYCтiк батыска каратылып жерлеу кездеседi (Tishkin 2007).
Эрине, осы мэдениетке жататын ескертюштердщ езiндiк ерекшелiктерi де болады. Майемерлктер мэдениетi ездерiмен катар емiр CYрген бийке мэдениетi таралган Алтайдыц батыс кыркаларында гана емес, олардыц таралган аймактарыныц орталык белiгiнде де байкалады. Алтайдыц майемер
жэне бийке мэдениеттерi материалдарын саралай келгенде жерлеу курылыстарыныц, гурыптык нысандардыц, мэй^тердщ багытталуы мен койылуы, акыреттк заттары мен жылкыны коса кою жэне т.б. ерекшелiктерi ерте скиф-сак уакытындагы аймакта этномэдени дамуды калпына келтiруге мYмкiндiк бередi (Tishkin, Dashkovskij 2003, Р.120).
Майемер кезец Нарым eзенiнiц жогаргы агысындагы корымныц аты бойынша койылган. Коргандар етепн шецберлей аласа тас Yйiндiлер коршаган. Кабiр шуцкырлары тiк бурышты етт казылып, кабыргалары агашпен шегенделе келе беренелермен жабылды. Коргандарды казган кезде жиеп шыгыцкы жэне ортасында тгеп бар кола айналар; кола ауыздык; эшекейлiк буйымдарынан тога, жануарлар бейнеленген капсырмалар табылды. Майемер кезецЫщ соцгы уакытында жылкысын иесiмен коса жерлеу пайда болады.
Майемер мэдениетЫщ гылыми тургыдан алганда зерттелу тарихы
A.В.Адриановтыц Шыгыс Казакстандагы Нарым жэне Буктарма eзендерi бойында жYргiзген казба жумыстарынан бастау алады. Майемер «гамбеанен» (казынасы) ат эбзелдерi бeлшектерiн А.В.Адрианов 1911 жылы Шыгыс Казакстан облысыныц территориясындагы Майемер даласынан табады (Adrianov 1916, Р.87-89).
А.В.Адрианов табылган заттарды кeршi тоналган коргандардан тонаушылар алган эртYрлi заттар жиынтыгы деп есептеген (Adrianov 1916, Р.61). С.И.Руденко онымен келюе келе, жырткыш бейнелерi бар жэдiгерлердi «бай жерлеу жылкыларыныц бiрiнiц заттары» деп карастырган. Л.С.Марсадолов та «казына» заттарын бiр жылкыныц эбзелдерiне жаткызган. Оларды Аржан I материалдарымен салыстырып зерттеушi соцдарында тесiгi бар тар пластиналарды куйрык эбзелiне, кола шецбершеш - «шYЙке октiзерiне» (бас белбеулерЫ косу Yшiн арналган ворворка) жаткызган, бiрак мысык тектес жырткыштардыц бейнелену ерекшелiктерi жэне «капсырма-жецтгек» бойынша «казынаны» Аржан I ден кешiрек - ж.с.д. УШг. екiншi жартысы мен ж.с.д. басымен мерзiмдеген (Магэа^оу 1985; 2000).
Жалпы алганда майемерлктер адамды кырынан, басын солтYCтiк-батыска каратып, терец емес шуцкырга жерлеген. Аса бик емес дeрекi жасалган кыш ыдыс жанына койылатын болган (Marsadolov 1999).
Осы «ец ежелгi ескертюштер тобыныц» материалдары М.П.Грязновтыц «Алтай ерте гашпелтер мэдениетЫщ майемер кезецн» бeлiп шыгаруга негiз болды (О^агпоу 1947). К^рп тацда колданыстагы тYсiнiктер мен eлшемдер тургысынан алганда «Алтайдыц ерте гашпелтер мэдениетi» (М.П.Грязнов бойынша), «майемер мэдениетЬ» (С.В.Киселев бойынша), «Таулы Алтайдыц малшылар мэдениетi» (С.И.Руденко бойынша), осы кел^ртген зерттеушiлер концепциялары арасындагы дэстYрлi карама-кайшылык айкын асыра айтылган. Бул жагдайда пазырык коргандарын, сондай-ак майемер деп аталган «осы ескерткiштердiц ежелп тобын» «бiр археологиялык мэдениетке» жаткызган С.С.Черниковтыц устанымы кeцiлге конымды. ЗерттеушЫщ пайымдауынша бул ж.с.д.VII-VIff. жэне ж.с.д. У-Шгг жататын «эр тYрлi мерзiмдiк кешендер» болган (ОИегп1коу 1996, Р.133). Осы «мэдени-мерзiмдiк кезецдердi» жiктеп, бeлу казiргi тацда да колданыста (Магэа^оу 1996). Ягни, С.С. Черников кейбiр буктармалык ескерткiштердi оцтYCтiк шiлiктiлiк топка жаткызса (ОИегп1коу 1996, Р.133), ал Л.С.Марсадолов «шткттктер» жэне «майемерлiктер» жерлеулерН «шiлiктiлiктер» + «майемерлiктердiц» айтарлыктай ^шт тайпасы» калдырган деп бiр топка бiрiктiрген (Магэа^оу 1996, Р.64, табл.3).
«Майемер мэдениетн» Таулы Алтай Yшiн археологиялык мэдениет ретiнде
B.А.Могильников жеке бeлiп кeрсеткен (МодП'п1коу 1986). Аталган ецбектiц
кецтге конымды жактары болганымен, алайда мэл1меттердщ жеткiлiксiздiгiнен усынылган кесте кебЫде жалпылама болып табылады. ХХ гасырдыц 90-ыншы жылдары Алтай республикасында алынган материалдар шогырымен салыстырганда А.В.Адриановтыц Шыгыс Казакстанда казган коргандарыныц накты ерекшелiктерi бар екендiгi жэне бiр топка жатпайтыны айкын. Олардыц арасында керсетiлгендер кердэлiзi бар коргандар; кабiр шуцкырларда жэне материк децгешндеп жерлеулер; адамдардыц акымдагы жерленуi, оныц бiреуi жылкы жэне коймен бiр кабiрде жерленбеген керiнедi.
Солонечный Белок корымындагы А.В.Адрианов салган казбада № 2 корган материалдары осындай жерлеу гурпыныц накты керiнiсi.
Шахталык эдiспен ортадан тYсiп казуда №3 корганда ею адамныц шашылган CYЙектерi аршылса, бiр метр терецдкте басы батыска каратылган, шалкасынан койылган адамныц кацкасы болган. Бул «картац эйелдщ» сол жагына тастыц Yстiне тас кайрак, оц жагына майемер обасынан табылган айнага уксас кола айна, CYЙек туткше, бiз жэне моншактар койылган (Adrianov 1916, P.27 -29).
Шыгыс ^азакстандагы тау етектерiндегi белгiлi ертесак корымдары эдетте Yш-бес корганнан турады. Зерттелген аз санды жерлеулер арасында айтарлыктай Yлкен айырмашылык бар. П.И.Шульга 1999ж. Алтайдыц солтYCтiк батыс беткейлерi жэне Шыгыс Казакстанмен шекаралас жаткан аймактары Yшiн ерте сак жерлеулерЫщ бес непзп типiн белiп керсеткен (Shul'ga 1999, P.245-250). K¡азiргi тацда олардыц саны элдекайда кеп, себебi эр корымныц баскалармен салыстырганда айтарлыктай езЫе тэн арнайы айырмашылыктары бар.
ЗерттелЫген корымдардыц шагын белiгi топырактан турады жэне катарласып келе кYPделi кешен курап коршау тYрiнде немесе белг^ бiр жYЙесiз орналасады. Жерлеулердщ кебЫщ кабiр Yстi курылыстары iрi корган YЙiндiлерiн айналдыра келген тас коршаулары бар топырак YЙiндiлi коргандар. Кейбiр корымдарда жылкы косып жерлеулер жок немесе сирек кездеседi, ал жылкы косып жерлеулердщ бiрнеше тYрi бар, соныц iшiнде тутас жылкыны емес, оныц бiр белiгiн, ягни сирактары мен терiсiн кою кездеседi.
Айтарлыктай айырмашылыктар маркумдардыц жаткызылу мэнерiнде, акыретт заттар буйымдарында жэне кабiр ш курылысында, соныц iшiнде кабiр тYбiне таяу текпiршелердегi агаш жабындылар мен эртYрлi койылган тас жэшiктерден айкын ацгарылады. Бала кабiрлерiнiц келемi жэне терецдИ ересектерге караганда элдекайда кЫрек болып келедi. Бес тYрлi жагдайдан артык малдыц коса жерлену гурпы арнайы ерекшелiктер катарына жатады.
Шыгыс Казакстандагы бул тYPдегi ескерткiштерге Измайловка корымыныц 17 коршауы жатады (Ermolaeva 1983, P.69-72; Bejsenov, Smailov 1998). Бул корымныц жерлеу курылыстары бiрiцfай емес, биктеу келетiн шыгыс жэне оцтYCтiк беткейлерiнде тыгыз орналаскан. Бул жерге алгаш рет ерте кола дэуiрiнiц елулин мэдениетiнiц тайпалары кайтыс болган тумаластарын жерлеген. Олардан кейЫ сэл теменiрек 6-7км шыгыста жэне батысында андрондыктар ез жерлеу орындарын уйымдастырган. Булардан кейiнгi уакытта бегазылыктар, iле-шала ерте кешпелiлер де осы корымда кайтыс болган адамдарын жерлеген. Тарих саханасына кимактар келгеннен кейЫ де осы корымда шейiт болгандар тыныштык тапкан.
Бул кешеннiц ерекшелИ сол, оны Шыгыс Казакстандагы кола дэуiрiнен ерте темiр дэуiрiне ететЫ кезiн бегазылыктармен байланыстыруга болады. Бегазы жэне Измайловка ескерткiштерiнде кезiгетiн кыш ыдыстар соцгы уакытта Павлодарлык Ертю бойында да ашылуымен белгiлi.
Ал, Измайловка корымындагы ерте кешпелтер кешеншдеп 4 коргандагы 7 жерлеу жэне 3 гурыптьщ каланды орындары соцгы жылдары гана гылыми айналымга ендi (Ermolaeva 2008, P.86).
Осы жерде айта кететЫ жайт ©скемен мацында Меновное VIII, 29-шы коршауларында ат жYгенiн койган ткбурышты коршау орталы^ында шуцкыр iшiнде тас жэшк болды. Бул кешеннщ ^ici, сондай-ак Талдысай кешеынщ жYгендер аркылы мерзiмделу уакыты Л.С.Марсадолов бойынша ж.с.д. VIII-VIIff.екiншi жартысына сай екендИ аныкталды (Marsadolov 1998).
Шыгыс ^азакстандагы соцгы кола дэуiрi мэдениетiмен Yзiлмеc байланыс желici болган ежелгi сактардыц майемерге дейiнгi кезец еcкерткiшi ^рт корымыныц коргандары децгелек тас Yйiндiлi, ал Yйiндi шетiн тас коршаумен коршап, косалкы курылыста жылкыны ауыздыксыз жерлеу тэн. Ал негiзгi кабiрде адамды сол кырымен бYрicкен тYPде, басын cолтYCтiк-батыcка каратып жерлеу басым болса (Sorokin 1966, P.35-57), Майемер коргандары Y^^aic^^ астына тас коршау салынады жэне кейде кабiр Y^i беренелермен жабылады. Мэшттщ басы шыгыска каратылып шалкасынан койылады.
Орталык ^азакстандагы сиякты Алтайдыц cолтYCтiк-батыc бектерлерi мен соган кабысып жаткан Шыгыс ^азакстан аудандарында да аныкталган екi дэс^р кездеcедi (Shul'ga 1999, P.246). Бiрак ОцтYCтiк Зауралье мен Орталык ^азакстаннан айырмашылыгы, мунда адамды жылкымен корган шуцкырыныц бiр сакральды кецютИнде бiрге жерлеу бар. Кебiнеcе алдындагы шуцкырга оныц «нышаны» емес, жылкыныц езi койылып, адамнан каланды аркылы белЫген. Жылкыны жеке жерлеу камерасына кою дэcтYрi Таулы Алтайда керiнic тапкан. Сондыктан Алтайдыц cолтYCтiк-батыc бектерiндегi мола шуцкырларында жылкыныц болуы бiздiц байкауымызша, таулыалтайлык тайпалардыц оныц бектерiндегi халыкка эсер етуiнiц дэлелi. Шыгыс ^азакстанда алдыцгы шуцкырта жылкы немесе ат эбзелдерЫаз жерлеу ТарАсу корымындагы 23 коршауда кездеcедi (Samashev, Frankfort, Ermolaeva 1998). Осы жерлеуден табылган е^рк тYЙiршiктермен эшекейленген, киылган конус пiшiндi iлмектi алтын сыргалар мен мысык тукымдас жырткыштыц алтын пЫш мен Орталык ^азакстан еcкерткiштерi арасында жакын уксастыктар болуы кызык (Жыланды, корган 2; Тасмола V, 3, 4, 6 коргандары).
Кешпелi тайпалардыц cолтYCтiк жэне cолтYCтiк батыс ^ытай мен Моцголиядан кешуi бiрнеше кезецде тYрлi каркында етiп, эртYрлi аймактарга багытталды. Бiрiншici, келемi бойынша аз коныс аудару ж.с.д. IX гасырдыц аягында басталып, Алтайдыц таулы аудандарына багытталуы мYмкiн. Бул аймакка коныс аудару Yлкен ужымдык сипатка ж.с.д. VII If. басында ие болды (Kirjushin, Tishkin 1997, P.111), екiншi коныс аударудыц ете кеп ужымдык толкыны ж.c.д.VIIIf. аягында немесе шетте ж.с.д. VIII-VIIff. болды. Ол ете кец территорияны камтып, ею тYрлi жолмен еттi. Кешпелiлердiц бiр тобы Жоцfар какпасы, Алакел шуцкыры, Жетicу мен ОцтYCтiк ^азакстаннан етт, Сырдария мен Эмудария жаfалауларына жеттк Миграцияныц екiншi жолы Шыfыc ^азакстан, Алтайдыц cолтYCтiк-батыc бектерi, СолтYCтiк ^азакстан мен ОцтYCтiк Зауралье аркылы етл. Бул толкын коныс аударушыларыныц жеке топтары Таулы Алтай аудандарына да еткен.
^оныс аударушылардыц курамы да бiр тектi болмаfан. ^оныстанушылардыц бiрiншi толкынын «жиырып жерлеу» дэcтYрi иелерi курауы мYмкiн. Екiншi толкын «созып жерлеу» дэcтYрi иелерiн камтыды.
^оныстанушылардыц жерлеу рэciмiнде езiндiк аймактыц ерекшелiктерi бар жергiлiктi халыкпен араласуы сол немесе баска аймакта ерте сак дэуiрi мэдениетi ерекшелiктерiнiц калыптасуына алып келдi. Осылайша Таулы
Алтайдыц ерте сак дэу1р1 халыктарыныц жерлеу рэамдерЫщ ерекшелiктерi солтYCтiк-батыс Монголия мен солтYCтiк Кытайдан келген коныстанушылардыц бiрiншi толкыны мен жазыктык Алтайдан солтYCтiкке карай коныстанушылардыц араласуымен байланысты болган (Bobrov 1999). Коныстанушылардыц екiншi толкын eкiлдерiнiц Алтайдыц таулы аудандарына келуi шалкасынан созып жерлеудщ пайда болуына «Ерте скиф дэуiрi мэдениетЫщ кейiнгi дэуiрлерiнде келдЬ» (Aljohin, Shul'ga 2003, Р.62).
Шыгыс Казакстанда ж.с.д. УШ-Угг жататын зерттелЫген коргандарда адаммен коса жылкыны жерлеудщ Yш тYрi анык байкалады: адамга арналган жылкыны толыгымен жерлеу (^рт II, №2 корган; Зевакино, №36 коршау, №38 коршау, №104 коршау, №99г коршау, №99е коршау; Курык II, №6 корган; Кызылтас, №47 корган), кабiрге жылкыныц терiсiн, бас CYЙегiн не CYЙегiн кою (Зевакино, №7 коршау; №83 коршау; Измайловка) жэне тек ат эбзелЫ (ауыздык, сулык жэне т. б.) жерлеу толыктай кезiгедi (Камышинка олжасы, Измайловка). Дегенмен де осындай жерлеудщ кецЫен таралган eцiрi-таулы аймак, ал шарыктау шегi ж.с.д. IV-IIff. болса керек. Буган пазырык мэдениетiне жататын жерлеу кешендерЫдеп ашылган сансыз жылкы жерлеулерi дэлел бола алады.
Келтiрiлген аймактагы жерлеу гурыпыныц аса сан тYрлiгi осы бiр-бiрiмен тогысар аумакта кеп санды, бiрак кiшiгiрiм туыстас рулардыц араласып кету нэтижесi. Негiзiнен тургындар тобыныц басым бeлiгi Казакстан территория-сынан шыккан жэне онымен тыгыз байланысты жалгастырган. Шыгыс ТYркiстанмен де катынасы болган. Айта кетерлiк жагдай Тываныц ертескиф коргандарындагы жерлеу гурпы Алтайдыц солтYCтiк батыс тау беткейлерЫдепден езгеше болып келедi.
Сонымен карастырылган территориядагы тYгел дерлiк ерте сак ескертюштер^ соныц iшiнде уакыты жагынан жакындарыныц да мацызды айырмашылыктары бар. Жи тYPде айтарлыктай ерекшелiктер корымдардыц eзiнде де ацгарылады. Жерлеу гурыпыныц бiркатар белгiлерi Yздiксiз еткен жэне трансформацияланган. Жерлеу гурыпыныц осындай сан тYрлiлiriнiц жэне тураксыздыгыныц себебi бертген eцiрдiц жаграпияльщ жагдайында. Ерте сак кезецЫде Алтайдыц солтYCтiк-батыс беткейлерi жэне онымен жалгасып жаткан Шыгыс Казакстан бeлiгiнде орналаскан ескертюштердщ этномэдени ерекштИн аныктаушы болган эртYрлi тургындар топтары мекен еткен контактi аймак болган. Жерлеулердщ бiрде бiреуi кeршi мэдениеттер гурыпын кайталамайды. Барлыгына жуыгы оларды баска, туракты жерлеу гурыпы бар мэдениеттерден айыратын жэне бул eцiр ескерткiштерiне ортак белгiлерi бар. Майемер «мэдениетЫщ» кeршiлес Таулы Алтайдыц бийке мэдениетЫен жэне Казакстанныц Шiлiктi ескертюштерЫен айырмашылыгы жерлеулер негiзiнен терец тар шуцкырларда, кейбiр жагдайда акымда, жи тYPде текпiршекше немесе тас жэш^ерде болып келуi. Маркумдар шалкасынан созыла, бастары солтYCтiк жака багытталып койылган.
Жылкы жэне койлар адаммен бiрге немесе бeлек шуцкырда, бiрак тура солай терец жерленген. Багытталуы адамдшндей, басы солтYCтiкке немесе солтYCтiкке тек жылкы басы каратылган, ал денес шыгыс-батыс багыты бойынша орналаскан. Жылкылыр эдетте жYгенделмеген, ал жабдыгы ^ген жэне айыл, тартпасымен ертокым) жылкы басы мацына койылган.
Ерте сак дэуiрiне жататын ескерткiштерiн зерттей келе Алтайдыц солтYCтiк-батыс бeктерлерi мен соган кабысып жаткан Шыгыс Казакстан аудандарында ж.с.д. 1Хг соцы - ж.с.д. VIff. басында майемер мэдениетЫщ Зевакино, КYрту II, Герасимовка, Тарасу, Кондратьевка жэне т.б. 20-га тарта ескерткiштерi
сараланып, орналасу жагдайы аныкталды (Omarov 2014). Коргандарыныц микротiзбекпен орналасатындыгы, жерлеу камерасы кабiр шуцкыр тYрiнде, кейде тiптi терец болып келуiмен жэне акымныц аузы таспен галегейлене, немесе тас жэшiкте; YЙiндi сыртын айналдыра жиектеген тас коршауда болуы немесе оныц болмауы; адамды жылкымен бiрге, кой немесе солтYCтiк не солтYCтiк-шыfыс секторда жYгендi коса жерлеу; мэштт шалкасынан созылта, басын солтYCтiк не солтYCтiк батыска карата жерлеу сынды ерекшелiктерi бул мэдениеттiц басты белгiлерi болып саналады. Зерттеу жумысы барысында жогарыда аталган ерекшелiктерiне карай ерте сак жерлеулерЫщ жетi непзп типiн бeлiп кeрсеттiк. Сондай-ак майемерлктердщ мэйiттi «жиыра» жэне «созылта» жерлейтЫ екi тобы жерлеу салтына карай ажыратылады. Жазба деректерден белгiлi тарихи даталар жэне окигалармен шендестiргенде майемер мэдениетЫщ соцы жэне пазырык мэдениеттерЫщ басы ж.с.д. 585 жылдар шамасындагы мидиялыктардыц Ассирияны талкандауымен жэне ирандык Ахеменидтер державасыныц кYшейуiмен туспа-тус келедк Сiрэ, бул жорыктарга бiз зерттеп отырган Ертiс бойы тайпалары да катысса керек. Кейбiр галымдар Алтайдагы КYрту сынды скиф-сак типiндегi алгашкы ескерткiштердi Батыс Чжоу мемлекетiнiц Орталык Азиялык кeшпелi тайпаларыныц кысымынан кулауымен, Моцголиядагы керексур мэдениетiнiц кулдырауымен тYсiндiредi (Бау1поу 1991).
БYгiнгi кYнге дейЫ ерте сак дэуiрi ескерткiштерiнiц материалдык мэдениетi, жерлеу гурыптары, шаруашылыгы, эдет-гурыптары жайлы мэлiметтер каралганымен, археологтардыц алдында сак тайпаларыныц коныстарын зерттеу мэселес тур. Егер осы мэселе алдагы жылдары eзiнiц дурыс гылыми шешiмiн табатын болса, Шыгыс Казакстанныц гана емес жалпы Еуразия кецiстiгiндегi ерте гашпелтер мэдениетiнiц eзектi мэселелерi ашылар деген ойдамыз.
Эдебиеттер тiзiмi/ Список литературы
1. Адр1ановъ А.В. Къ археолопи Западнаго Алтая (изъ поездки въ Семипалатинскую область въ 1911 г.) // Извест1я императорской археологической комиссм. - Петроградъ, 1916. - Вып. 62. -С. 1-94.
2. Алёхин Ю.П., Шульга П.И. Курган Кондратьевка XXI - новый памятник раннескифского времени на Рудном Алтае. - Горно-Алтайск: Изд-во ГАГУ, 2003. - Вып.10. - С.62-70.
3. Бейсенов А.З., Смаилов Ж.Е. Талдысайские удила раннетасмолинского времени в Центральном Казахстане // Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. -Алматы, 1998. - С.271-275.
4. Бобров В.В. К проблеме историко-археологического развития в начале 1 тыс. до н.э. на территории Южной Сибири // Итоги изучения скифской эпохи Алтая и сопредельных территории. - Барнаул: Изд-во АлтГУ, 1999. - С.20-23.
5. Грязнов М.П. Памятники майэмирского этапа эпохи ранних кочевников на Алтае // Краткие сообщения института истории и материальной культуры. Вып.18. - М.- Л., 1947.- С.9-17.
6. Ермолаева А.С. Измайловский погребально-поминальный комплекс начала эпохи ранних кочевников из Восточного Казахстана // Известия НАН РК. Серия общественных наук. - 2008. -№ 1. - С. 84-92.
7. Ермолаева А.С. Памятники переходного периода от эпохи бронзы к раннему железу // Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС. - Алма-Ата: Наука, 1983. -С.64-94.
8. Кирюшин Ю.Ф., Тишкин А.А. Скифская эпоха Горного Алтая. Ч. I: Культура населения в раннескифское время. - Барнаул: Изд-во АлтГУ, 1997. - 231с.
9. Марсадолов Л.С. Археологически памятники 1Х-111 веков до н.э. горных районов Алтая как культурно-исторический источник (феномен пазырыкской культуры): автореф. ... докт. культ.: 07.00.06. - СПб., 2000. - 57с.
10. Марсадолов Л.С. История и итоги изучения археологических памятников VI11—IV веков до н.э.: (от истоков до начала 80-годов ХХ века). - СПб., 1996. - 90с.
11. Марсадолов Л.С. Основные тенденции в изменении форм удил, псалиев и пряжек коня на Алтае в Vш-V веках до н.э. // Снаряжение верхового коня на Алтае в раннем железном веке и средневековье. - Барнаул: Изд-во АлтГУ, 1998. - С.5-24.
12. Марсадолов Л.С. Пазырыкский феномен и попытки его объяснения // Итоги изучения скифской эпохи Алтая и сопредельных территории. - Барнаул, 1999. - С. 104-108.
13. Марсадолов Л.С. Хронология курганов Алтая (УИМУвв. до н. э.): автореф. ... канд. ист. наук.: 07.00.06. - Л., 1985. - 16 с.
14. Могильников В.А. Некоторые аспекты этнокультурного развития Горного Алтая в раннем железном веке // Материалы по археологии Горного Алтая. - Горно-Алтайск, 1986. - С.35-67.
15. Омаров F.K. Шыгыс Казакстанныц ерте темiр дэyiрi. - Алматы: Казак университету 2014. - 256 б.
16. Савинов Д.Г. Возможности синхронизации письменных и археологических дат в изучении культуры Южной Сибири скифо-сарматского времени // Проблемы хронологии и периодизации археологических памятников Южной Сибири. - Барнаул: Изд-во Алтайского университета, 1991. - С.93-96.
17. Самашев З.С, Франкфорт А.Т., Ермолаева А.С., Жумабекова Т.С., Гий Э., Сунгатай С., Жетибаев Ж.М., Омаров Г.К. Исследование культуры древних кочевников Казахстанского Алтая // Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. - Алматы, 1998. - С. 174-202.
18. Тишкин А.А. Создание периодизационных и культурно-хронологических схем: исторический опыт и современная концепция изучения древних и средневековых народов Алтая. - Барнаул: Изд-во АГУ, 2007. - 355с.
19. Тишкин А.А., Дашковский П.К. Социальная структура и система мировоззрений населения Алтая скифской эпохи. - Барнаул: Изд-во Алтайского университета, 2003. - 430с.
20. Сорокин С.С. Памятники ранних кочевников в верховьях Бухтармы // Археологичекий сборник государственного Эрмитажа. - Л., 1966. - Вып. 8. - С.35-57.
21. Шульга П.И. Этнокультурная ситуация в Горном Алтае и северо-западных предгорьях в VII-Ш вв. до н.э. // Итоги изучения скифской эпохи Алтая и сопредельных территорий. - Барнаул: Изд-во АлтГУ, 1999. - С.245-250.
22. Черников С.С. К вопросу о хронологических периодах в эпоху ранних кочевников (по материалам Восточного Казахстана) // Первобытная археология Сибирии. - Л., 1975. - 132-137с.
Reference
Adrianov 1916 - Adrianov, AV 1916, K arheologii Zapadnago Altaja (iz poezdki v Semipalatinskuju oblast' v 1911 g.), Izvestija imperatorskoj arheologicheskoj komissii, Petrograd, Vyp.62, P.1-94. (in Rus).
Aljohin, Shul'ga 2003 - Aljohin, JuP, Shul'ga, PI 2003, Kurgan Kondrat'evka XXI - novyj pamjatnik ranneskifskogo vremeni na Rudnom Altae, Vyp.10, Izd-vo GAGU, Gorno-Altajsk, P.62-70. (in Rus).
Bejsenov, Smailov 1998 - Bejsenov, AZ, Smailov, ZhE 1998, Taldysajskie udila rannetasmolinskogo vremeni v Central'nom Kazahstane, Problemy izuchenija i sohranenija istoricheskogo nasledija, Almaty, P.271-275. (in Rus). Bobrov 1999 - Bobrov, Vv 1999, K probleme istoriko-arheologicheskogo razvitija v nachale 1 tys. do n.je. na territorii Juzhnoj Sibiri, Itogi izuchenija skifskoj jepohi Altaja i sopredel'nyh territorii, Izd-vo AltGU, Barnaul, P.20-23. (in Rus). Chernikov 1996 - Chernikov, SS 1996, K voprosu o hronologicheskih periodah v jepohu rannih kochevnikov (po materialam Vostochnogo Kazahstana), Pervobytnaja arheologija Sibirii, Leningrad, P.132-137. (in Rus). Ermolaeva 1983 - Ermolaeva, AS 1983, Pamjatniki perehodnogo perioda ot jepohi bronzy k rannemu zhelezu, Arheologicheskie pamjatniki v zone zatoplenija Shul'binskoj GJeS, Nauka, Alma-Ata, P.64-94. (in Rus).
Ermolaeva 2008 - Ermolaeva, AS 2008, Izmajlovskij pogrebal'no-pominal'nyj kompleks nachala jepohi rannih kochevnikov iz Vostochnogo Kazahstana, Izvestija NAN RK. Serija obshhestvennyh nauk, №1, P.84-92. (in Rus).
Grjaznov 1947 - Grjaznov, MP 1947, Pamjatniki majjemirskogo jetapa jepohi rannih kochevnikov na Altae, Kratkie soobshhenija instituta istorii i material'noj kul'tury. Vyp.18, Moscow-Leningrad, P.9-17. (in Rus).
Kirjushin, Tishkin 1997 - Kirjushin, JuF, Tishkin, AA 1997, Skifskaja jepoha Gornogo Altaja. Ch.
I: Kul'tura naselenija v ranneskifskoe vremja, Izd-vo AltGU, Barnaul, 231 p. (in Rus). Marsadolov 1985 - Marsadolov, LS 1985, Hronologija kurganov Altaja (VIII-IVvv. do n. je.): avtoref. ...
kand. ist. nauk.: 07.00.06, Leningrad, 16p. (in Rus). Marsadolov 2000 - Marsadolov, LS 2000, Arheologicheski pamjatniki IX-III vekov do n.je. gornyh rajonov Altaja kak kul'turno-istoricheskij istochnik (fenomen pazyrykskoj kul'tury): avtoref. ... dokt. kul't.: 07.00.06, Saint-Petersburg, 57p. (in Rus). Marsadolov 1996 - Marsadolov, LS 1996, Istorija i itogi izuchenija arheologicheskih pamjatnikov VIII-IV
vekov do n.je.: (ot istokov do nachala 80-godovXX veka), Saint-Petersburg, 90p. (in Rus). Marsadolov 1999 - Marsadolov, LS 1999, Pazyrykskij fenomen i popytki ego ob#jasnenija, Itogi
izuchenija skifskoj jepohi Altaja i sopredel'nyh territorii, Barnaul, P.104-108. (in Rus). Marsadolov 1998 - Marsadolov, LS 1998, Osnovnye tendencii v izmenenii form udil, psaliev i prjazhek konja na Altae v VIII-V vekah do n.je., Snarjazhenie verhovogo konja na Altae v rannem zheleznom veke i srednevekov'e, Izd-vo AltGU, Barnaul, P.5-24. (in Rus). Mogil'nikov 1986 - Mogil'nikov, VA 1986, Nekotorye aspekty jetnokul'turnogo razvitija Gornogo Altaja v rannem zheleznom veke, Materialy po arheologii Gornogo Altaja, Gorno-Altajsk, P.35-67. (in Rus).
Omarov 2014 - Omarov, GK 2014, Shygys Kazakstannyn erte temir dauiri, Kazak universiteti, Almaty, 256p. (in Rus).
Samashev, Frankfort, Ermolaeva 1998 - Samashev, ZS, Frankfort, AT, Ermolaeva, AS, Zhumabekova, TS, Gij, Je, Sungataj, S, Zhetibaev, ZhM, Omarov, GK 1998, Issledovanie kul'tury drevnih kochevnikov Kazahstanskogo Altaja, Problemy izuchenija i sohranenija istoricheskogo nasledija, Almaty, P.174-202. (in Rus). Savinov 1991 - Savinov, DG 1991, Vozmozhnosti sinhronizacii pis'mennyh i arheologicheskih dat v izuchenii kul'tury Juzhnoj Sibiri skifo-sarmatskogo vremeni, Problemy hronologii i periodizacii arheologicheskih pamjatnikov Juzhnoj Sibiri, Izd-vo Altajskogo universiteta, Barnaul, P.93-96. (in Rus).
Shul'ga 1999 - Shul'ga, PI 1999, Jetnokul'turnaja situacija v Gornom Altae i severo-zapadnyh predgor'jah v VII-IIIvv. do n.je., Itogi izuchenija skifskoj jepohi Altaja i sopredel'nyh territorij, Izd-vo AltGU, Barnaul, P.245-250. (in Rus). Sorokin 1966 - Sorokin, SS 1966, Pamjatniki rannih kochevnikov v verhov'jah Buhtarmy,
Arheologichekij sbornik gosudarstvennogo Jermitazha, Vyp.8, P.35-57. (in Rus). Tishkin, Dashkovskij 2003 - Tishkin, AA, Dashkovskij, pK 2003, Social'naja struktura i sistema mirovozzrenij naselenija Altaja skifskoj jepohi, Izd-vo Altajskogo universiteta, Barnaul, 430p. (in Rus).
Tishkin 2007 - Tishkin, AA 2007, Sozdanie periodizacionnyh i kul'turno-hronologicheskih shem: istoricheskij opyt i sovremennaja koncepcija izuchenija drevnih i srednevekovyh narodov Altaja, Izd-vo AGU, Barnaul, 355p. (in Rus).
Майемерская культура Восточного Казахстана
Омаров Гани Калиханович
кандидат исторических наук, заведуюший кафедрой археологии, этнологии и музеологии КазНУ имени аль-Фараби. Республика Казахстан, 050038, г.Алматы, пр.аль-Фараби, 71. E-mail: gany_omarov@mail.ru
Аннотация. Статья посвящена эталонному памятнику раннесакского времени Евразии -майемерской культуре Восточного Казахстана. В исследовании рассматриваются некоторые вопросы происхождения, истоки и отличительные черты названной культуры. Также анализируется связь с синхронными и близкими по основным элементам культурами Алтайского субрегиона и сопредельных территорий.
Ключевые слова: Алтай; Восточный Казахстан; раннесакский период; майемерские памятники; археологические культуры.
Mayemer culture of East Kazakhstan
Omarov Ghani Kalikhanovich
Candidate of Historical Sciences, Head of the Department of Archeology, Ethnology and Museology, Al-Farabi Kazakh National University. Republic of Kazakhstan, 050038, Almaty, al-Farabi Ave., 71. E-mail: gany_omarov@mail.ru
Abstract. The article is devoted to the reference monument of the early Saka time of Eurasia -Mayemer culture of East Kazakhstan. The study examines some issues of origin, and distinctive features of the culture. It also analyzes the connection with synchronous and similar cultures of the Altai sub-region and adjacent areas.
Keywords: Altai; East Kazakhstan; the early Saka period; Mayemer monuments; archaeological cultures.
