Юсупов А. А., доценти в.в.б., т.ф.б.ф.д, PhD Ижтимоий фанлар ва спорт кафедраси
ФарПИ
ШАРК ВА ЖАДИД МУТАФАККИРЛАРИ МЕХНАТ ТАРБИЯСИ
ХДКВДА
Аннотация: мацола шарц мутафаккирларининг жамиятда меунат тарбиясига оид царашларига ва бу царашларнинг бугунги кун учун алоуида ауамияти масалаларига царатилган
Калит сузлар: Шарц, жадид, мутафаккир, меунат тарбияси, Кайковус, Абу Наср Ал Фаробий, Абу Райуон Беруний, Маумуд Цошгарий, Юсуф Хос Х^ожиб, Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий
Yusupov A. A., Ph.D., associate professor of the Department of Social Sciences and Sports
FarPI
EASTERN AND DJADID THINKERS ON LABOR EDUCATION
Annotation: the article is focused on the views of eastern thinkers on labor education in society and the special importance of these views for today
Key words: East, contemporary, thinker, labor training, Kaikovus, Abu Nasr Al Farabi, Abu Rayhan Beruni, Mahmud Kashgari, Yusuf Khos Hajib, Alisher Navoi, Abdurakhman Jami
Инсоният хаётида уз урнига эга булган таълим-тарбия тарихига эътибор килинса, дастлабки халк огзаки ижоди намуналаридан тортиб, буюк мутафаккирлар ижодигача ёшларни мехнатсевар булиб етишиши, касб-хунар урганиши, мехнат ахлини хурмат килиши хамда мехнат инсонни улуглаши масалаларига алохида эътибор берилганлигига гувох буламиз.
Маълумки, кадимдан шарк халклари дунёкарашларида фарзанд тарбиясига алохида эътибор каратилиб, жамиятда яхши тарбия курган инсон хар тарафлама улугланган, узи яшаган мухитда унинг хаёт йули бошкалар учун намуна сифатида эътироф этилиб, у шахсий хаёти давомида уз мехнатига яраша мартабага эришган. Ёшлик даврларидан бошлаб бундай тарбияни шахсан бошларидан кечирган куплаб шарк алломалари уз даврида болага мехнат тарбияси бериш ва касб-хунарга ургатиш буйича фикрларини баён этганлар.
Макола шарк мутафаккирларидан Кайковус, Абу Наср Ал Фаробий, Абу Райхон Беруний, Махмуд ^ошгарий, Юсуф Хос Х,ожиб, Алишер Навоий ва Абдурахмон Жомийларнинг асарларида фарзандларга мехнат тарбияси бериш ва хунарли килишга ургатиш буйича карашларининг талкинига каратилган.
Буни биз турли даврларда яратилган маърифий-ахлокий асарлар ва халк огзаки ижоди намуналари - топишмок, кушик, масал, макол, эртак ва достонларни узлаштирганимизда мехнат ва касб-хунар одоби ва коидаларини узлаштириш мухим хаётий зарурият эканлигига гувох буламиз.
Илк ёзма манба хисобланган «Авесто», Кайковуснинг «Кобуснома», Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шахри», Абу Райхон Берунийнинг «Геодезия», «Минерология», Махмуд Кошгарийнинг «Девону лугатит турк», Юсуф Хос Хожибнинг «Кутадгу билиг» каби асарлари, Алишер Навоий ижодининг куплаб жихатлари ва шу каби маърифий-мероснинг бошка намуналарида мехнатсеварлик, касб-хунарнинг ахамияти хакида мухим фикрлар баён этилган.
Фаробийнинг уз даври учун катта хизматларидан бири шундаки, у кишиларни илм-маърифатли булишга, халол мехнат килишга ва касб-хунар эгаллашга чакириб, ислом мафкурасининг мутлок хукмронлиги шароитида инсон шахсининг ижодий ва бунёдкорлик кучини ва унинг камолатини, кадр-кимматини гоят улуглайди. Инсоннинг пайдо булиши ва унинг мавжудлиги, камолатига, илм-маърифатга ва касб-хунарга эришуви хеч кандай илохий куч томонидан белгиланмайди, балки инсон уз такдирини акл ва мехнати, яъни ижодкорлик кобилияти оркали узи яратади.
Фаробий уз ижтимоий вазифасини бажариши учун унга, биринчидан, кундалик хаётида одамлар билан мулокатда булиш зарурлигини, иккинчидан, эса у мехнат ва касб-хунар куникмаларини ва ахлокий фазилатларни эгаллаши лозимлигини таъкидлайди106. Фаробий касб-хунар ахлининг ахлокий фазилатлари тугрисида фикр юритар экан, касб-хунарни эгаллаш ва камолатга эришишга уз ихтиёрича хавас билан интилган кишилар хакикий фазилат эгалари ва хакикий санъат эгаларидир, улар амалий иш билан шугулланувчи, касб-хунарга берилган кишилардир дейди. Мутафаккир инсон факат узининг эхтиёжи булган ва хар бир киши узи ёктирган касбни эгаллагандан сунг узига топширилган ишга нисбатан юксак масъулиятни хис этиши ва уз касб-хунарини мукаммал билмоги, яхши тарбия олмоги ва яхши хулк-атвор, фазилатларга эга булмоги керак деб таъкидлайди.
Юсуф Хос Хожибнинг «Кутадгу билиг» асарида шахар ва кишлок халкини ижтимоий табакаларга ажратиб, дехконлар, хунармандлар, чорвадорлар, олимлар, табиблар ва бошкалар хакида сузлаб, уларнинг жамият хаётидаги урнига алохида тухталиб утади. Турли касблар, айникса, дехкончилик, хунармандчилик ва чорвачиликка оид фикрлар баён этилади. У дехкон, хунарманд ва чорвадорларни жамиятнинг моддий бойликларини яратувчи кишилар сифатида таърифлайди. Масалан, аллома дехконлар хакида: ...Калуг тебранурка булардан асуг, Тузук тэгир йэ ичимдан татуг... (Хамма кимирлаган жонга булардан манфаат (булади), Хаммасига ейим (ва) ичимдан халоват етади)107, - деб, дехконлар мехнатини улуглаш билан бирга,
106 Хикматлар гулдастаси. Тошкент. Fофур Fулом номидаги Адабиёт санъат нашриёти, 1952 й. Б. - 53
107 Юсуф Хос Х,ожиб. Кутадгу билиг (Саодатга элтувчи билим) - Т., Фан, 1971. Б. - 659.
хунарманлар хакида хам «жуда зарур кишилардир ...темирчи, тикувчи, этикдуз, сувчи, эгарчи, тошчи, укчи, камончиларнинг фойдаси катта. Уларни санай бериб сузим узайиб кетди. ...Бу дунёга улар яхшилик келтирадилар, Улар жуда куп ажойиб нарсаларни ишлайдилар», - деб, узининг хайрихохлигини баён этади ва хукмрон доираларга мехнаткашлар билан муносабатда булиш шартлари хусусида уз тавсияларини баён килади. Юсуф Хос Хожибнинг мехнат ахли хакидаги бу фикрлари, хакикатан хам, уларга нисбатан хурмат ва эхтиромни англатади. Юсуф Хос Хожибнинг мехнат тарбиясига оид прогрессив карашлари тарбиявий жихатдан диккатга сазовордир.
Урта асрларнинг йирик мутафаккири Алишер Навоийнинг мехнаткаш инсонни улугловчи, мехнат тарбияси хакидаги фикрлари «Хайратул аброр», «Фарход ва Ширин», «Махбуб-ул кулуб» асарларида хам мавжуд. Алишер Навоий хакикий инсон учун энг яхши фазилатлардан бири мехнатсеварлик, деб курсатади. У «Хайратул аброр»нинг бешинчи маколотида кишиларнинг саховатига куз тикишдан кура, уз кули билан хаёт кечириш улугрок ва олийжаноброк эканлигини «Хотам Тойи»108 хикоятида келтиради. Хотам Тойи бир куни куй-кузилар суйдириб, халкка катта зиёфат беради. Сунг бироз дам олиш учун далага чикади. Унга елкасида утин кутариб келаётган бир чол учрайди. Хотам Тойи унга «Даштда юриб бехабар колгандирсан, ташла бу огир юкни, Хотам уйига бориб зиёфатида иззат кургил», - дейди. Шунда чол кулиб: «Эй, оёгига хирс банд солган, гайрат водийсига кадам урмаган киши, сен хам бу тикан мехнатини чеккин ва Хотамнинг миннатидан кутулгин», -деб жавоб килади. Хотам Тойи чолнинг бу сузларига тан беради ва халол мехнат билан кун кечириши унинг химматидан баланд эканлигини англайди.
Алишер Навоий мехнат инсонни гузаллаштиришини, мехнат туфайлигина инсон камол топиши мумкинлигини таъкидлайди. Шу максадда уз асраларида куплаб мехнатсевар бадиий образларни яратади. Масалан, «Фарход ва Ширин» достонининг асосий кахрамони Фарход ана шундай кахрамонлар жумласидандир. Фарход Арманистон улкасига кадам куйганда, уз юртида урганган тош йуниш хунарини ишлатиб, огир мехнатдан эзилган халкка ёрдам беради. Уз хунари, мехнати туфайли бир томондан халкнинг огир мехнатини енгиллаштирган булса, иккинчи томондан севгилиси Шириннинг хурматига сазовор булади. Фарходнинг мехнатсевар ва ижодкорлигидан илхомланган Алишер Навоий уз достонининг иккинчи номини «Мехмоннома» деб атайди. Мехнатга мухаббат, ижодкорлик достоннинг марказий масалаларидан бири булиб хисобланади.
А. Навоий «Махбуб-ул кулуб» асарида эса турли ижтимоий гурухларнинг хаётдаги урнини белгилайди, фазилат ва нуксонларини курсатади. Дехконлар тугрисида фикр юритар экан, «Дехконки дона сочар, ерни ёрмок била ризк йулин очар. ...Олам маъмурлиги алардин ва олам ахли масрурлиги алардин. Хар каёнки, килсалар харакот, элга хам кут еткурур, хам
108 Алишер Навоий. Хамса. -Тошкент, F. Fулом номидаги нашриёт, Б. - 70-71.
бapaкoт»109, - деб дexкoнлapни, яъни, мехдатгаш инсонни улуFлaйди. Шу билaн б^га шoиp бу acapидa тeкинxypлapни, ножуя иш тутувчи кишилapни, очкуз Ba тaъмaгиpлapни, мexнaт килм^ xaëт ^ч^увчи шaxcлapни твнкид кдлади.
Буюк мутaфaккиp Ba олим Aбдуpaxмoн Жомий уз acapлapидa кacб-xунap Ba илм ypгaнишгa ëшликдaн киpишиб, ёшлик куч-Faйpaтини am шунта capф этиш кepaкдигини тaъкидлaйди.
Жомий билим Ba кacб-xунapни эгaллaмaй, узининг нacли нacaби билж мектениб юpгaн ëшлapни кдттик; твнкид кдлади. Унинг фикpичa, бунд^ ëшлap биpop ижобий фaзилaтгa эта эмac, хошл бepмaйдигaн мeвacиз дapaxтгa yxшaйдилap, 6ундвй oдaмлapнинг жвмиятш тафи тeгмacлигини куйидвги миcpaдapдa кeлтиpaди: К^геи фapзaнд фозлу xунapcиз булиб, Отвдвн лоф уpca, одвмдвн йиpoк. Мeвaди дapaxтнинг мeвacиз шoxи, Утиндвн бошкдга яpaмac мутлок110. Жомий кacб-xунap эгвллвшни Ba у 6илвн шуFуллaнишни xap квндвй бойликдж вФзвл кypaди, ëшлapни кacб-xунap эгaллaшгa дaъвaт кдлади xaмдa уни куйидвги миcpaдapдa ифoдaдaйди: Одвмнинг кдймвти эмac cиму зap, Одвмнинг кдймвти билЬм Ba xунap. Шу ypиндa кacб-xунap ypгaнишнинг инcoн xaëтидa MM^ap муxим экжлиги тyFpиcидaги фикpлapни куйидвги тypтлик opкaди якунлвшни мaкcaдгa мувoфик дeб билдик: X,унap ypra^ чунки xунapдa куп cиp, X,унapcиз кишининг axвoли дилгиp, X,унap эca ceнгa доимий xaмpox, Ёпик эшикдapни o4ap биpмa-биp. Хулoca килиб вйтгвндв, шapк мутaфaккиpлapининг биз ^ptó чиккдн вaкиллapининг шeъpиятидa xaм мexнaтгa, илму-xунapгa муxaббaт Ba ижoдкopлик FOялapи юкcaк мaxopaт 6ИЛВН ифoдaдaнaди xaмдa инcoнни ëшлик чoFидaнoк мexнaтгa Ba биpoн-биp кacб-xунapгa ypгaтишгa mira эътибop кapaтилaди.
Юкopидa шapк мутaфaккиpлapининг фapзaнд тapбияcидa мexнaтнинг axaмияти xaкддa юкopидa M^cM^a билгaнлapимизни бaëн этилди. Бугунги кундв ëшлapни оилвдв мвънж eтук, жиcмoнaн бapкaмoл булиши учун, aввaдo, узимиз мexнaтceвap булишимиз, оилвдвги mira ëшдaги инcoнлap улapгa ypнaк бyлмoFимиз лозим. Aввaдo узимиз мвълум биp кacб ëки xунap эгacи булишимиз зapуp. 3epo, б^он биp xунapнинг эгacи булиш xaм дapoмaд кeлтиpaди, фapзaндлapнинг буш вaктини тyFpи твшкил этишдв муxим axaмиятгa эта булади.
Шунингдeк, улapнинг acpaлapидa инcoннинг кacбу-кopи 6ИЛВН унинг axдoкий xиcлaтлapи ypтacидa чaмбapчac aдoкaдopлик бopлиги, axдoкий онгнинг швкллвниши учун тв6иий coxa булмиш мexнaт Фволиятининг poли xaкддaги мacaдaдap xaм FOят муxим биp тapздa Ba ЯНГИЧВ ифoдaлaнгaн.
Бу эca бугунги кун ëшлapини, aйникca yкувчи-тaдaбa ëшлapни мexнaтгa тyFpи мунocaбaтдa булиш Ba биpop-биp кacбни пуэтв эгaдлaшидa муxим axaмият ^c6 этвди.
109 Aлишep Нaвoий. Xaiwca. - Тoшкeнт, F.Fулoм номидвги нaшpиëт, 1977, Б. - 29-30.
110 Aбдуpaxмoн Жомий. TaMamm acapлapи, Foфуp Fулoм номидвги Aдaбиëт Ba carc^ нaшpиëти, Тoшкeнт, 1971 й.
Фойдаланилган адабиётлар.
1. Aлишep Швоий. Хaмca. - ^шгент, F. Fyлом номидaги нaшpиëт, 1977
2. Юcyф Xoc Х,ожиб. KyraAFy билиF (Сaодaтгa элтувчи билим) - Tошкeнт, Фaн, 1971.
3. X^^a^ap гyлдacтacи. Toшкeнт. Foфyp Fyлoм нoмидaги Aдaбиëт caнъaт нaшpиëти, 1952 й.
4. Aбдypax1мoн Жомий. Taнлaнгaн acapлapи, Foфyp Fyлoм нoмидaги Aдaбиëт Ba caнъaт нaшpиëти, Toшкeнт, 1971 й.
5. Шoмyxдмeдoв Ш. Xaзинaлap жилоод, Toшкeнт, Foфyp Fyлoм нoмидaги Aдaбиëт caнъaт нaшpиëти, 1981 й.
6. XacaMB С. Мyтaфaккиpлap мexдaт тapбияcи xдк,идa Toшкeнт, Укитувчи, 1993й.,144 б.