Научная статья на тему 'ШАРҚ ТАЪЛИМОТИДА ҚОНУН УСТУВОРЛИГИ ҒОЯЛАРИ'

ШАРҚ ТАЪЛИМОТИДА ҚОНУН УСТУВОРЛИГИ ҒОЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАРҚ ТАЪЛИМОТИДА ҚОНУН УСТУВОРЛИГИ ҒОЯЛАРИ»

ШАРК ТАЪЛИМОТИДА КОНУН УСТУВОРЛИГИ ГОЯЛАРИ

Бекзод Куролович Маликов

Тошкент давлат транспорт унверситети катта укитувчиси

Ша^зод Махсуд ртли Кобилов Тошкент давлат транспорт унверситети талабаси

Конун- коидаларни, ахлокий нормаларни хурмат килиш, гунох ишлардан узини тийиш, угирлик, порахурлик, фирибгарлик, товламачилик, адолатсизликка йул куймаслик хакидаги гоялар, карашлар, хикматлар Шаркда, улкамизда куни-кеча пайдо булган эмас. Унинг шаклланиш ва ривожланиш тарихи бир неча минг йилларга бориб такалади. «Адолат» сузи минг йиллар давомида инсонга хамрох булиб келган. Асрлар давомида кишилар адолат учун курашган, мислсиз курбонлар берган... Одил хукмдор, адолатли рахбар гояси Фаробийдан тортиб Алишер Навоийгача ва яна бошка куп-куп мутафаккирларимизнинг улуг маънавий идеали булиб келган».[1]

Конунга итоаткорлик Шаркда, Турону Туркистонда азалдан кишиларнинг ахлок коидаси, виждон амри булган. Конунларни хаётга жорий этиш, кишилар-ни конун-коидаларга асосланиб фаолият курсатишга ургатиш осон эмас. Йирик хукукшунос аллома Абу Наср Фаробийнинг эътироф этишича, конунларни хаётга жорий этиш уларни кабул килишдан кура мураккаб жараёндир[2].

Шаркда кадимдан машхур булиб келган «Сиёсатнома»да подшох, хоким, амир ва беклар, кози-ю куззотнинг бош вазифаси адолат истаб келганларни, хожатмандларни хожатини чикариш, зулм курганларни химоя килиш, раиятнинг ох-додига кулок солиш, харом кулларни кесиб, ер юзини ёмонлик килувчилардан тозалаш, жахонни адолат ва осойишталик билан обод килишдан иборатдир, деб курсатилган. Низомулмулкнинг «Сиёсатнома»сида шундай бир хикоят бор. Накл килишларича, кунлардан бир кун бир савдогар Султон Махмуд хузурига кириб, шахзода Масъуд устидан шикоят килибди: «Мен бир савдогар одамман. Купдан бери бу ерда сарсон колиб кетдим. Уз юртимга кетолмай юрибман. Чунки Сизнинг углингиз мендан олтмиш минг динорлик молимни харид килди-ю, аммо пулини бермаётир. Сиздан илтимос, орани очик килиш учун амир Масъудни мен билан козининг олдига юборсангиз». Бу хабарни эшитган Султон Махмуд жуда хафа булибди ва углига куйидаги мазмунда нома йуллабди: «Савдогарнинг

483

2024-yil, 7^екаЬг

Toshkent davlat transport universiteti Tashkent State

Konstitutsiya — inson qadri uchun The Constitution — for Human Dignity

хдкини дархрл бергин. Иукса, унинг олдига тушиб, шариат козиси хузурига

боргин, улар кандай хукм чикарса, ушани тутгин».[3]

Шундан сунг, хабарчи Масъуд уйига, савдогар эса, козихонага караб йул олишибди. Хизматкор шахзода хонадонига келиб, отасининг номасини етказибди. ^ийин ахволга тушиб колган Масъуд бир хизматчисига бориб хазинани карачи, канча пул бор, дебди. Хазиначи йигирма минг динор пул борлигини айтганида, у: «Дарров олиб, савдогарга бериб кел ва колганини тулаш учун уч кун мухлат сурагин», деб топширик бергач, Султон элчисига карата дейди: «Бориб Султонга маълум килгин, хозир йигирма минг динор туланди, колган хамма маблаг уч кун ичида берилади. Мен кийимларимни кийиб, белимни боглаб, этигимни кийиб турибман. ^озихонага борайми ёки колган маблагни тулайми? Султон нима фармон бераркан?». Масъуднинг сузларини Султон Махмудга етказишибди. Шунда, «Шуни билиб куйки, савдогарнинг пулини охиригача бермасанг, менга рупара келма!», деб жавоб килади Султон. Буни эшитган Масъуд турт томонга одам юбориб, дустларидан карз олиб, аср намозигача савдогарнинг олтмиш минг динорини элтиб берибди. Бу хабар бутун оламга таркалади. Султоннинг адолатпешалигини эшитган савдогарлар Чин, Хутан, Миср, Адан ва Басрадан Газнинга мол олиб кела бошлайдилар. Газна бозори хар хил кимматбахо ва ажойиб нарсаларга тулиб кетади». Амир Темур асос солган буюк давлат конун устуворлигига, адолат меъёр-ларига амал килганлиги билан барча олам ахолининг диккатини узига тортиб, бугунга кадар хам уз тарихий ахамиятини саклаб келмокда.[4]

Сохибкирон бобомиз давлати куч-кудрати ва енгилмаслигининг асосий сабабларидан бири-унинг конун устуворлиги ва адолатга таянганлигидир. Низомиддин Шомий бобомиз Амир Темурнинг конун-коидаларга амал килиш хамма учун бир хил мажбурий эканлигини таъминлаганлиги ва бу кандай окибатларга олиб келганлиги хакида шундай ёзган эди: «Х,ар бир кишини фазли ва донишмандлиги даражасига лойик макомга куяди. Машойихлар ва солих бандаларини улуглайди, улар билан хамсухбат ва хаммажлис булишга рагбат курсатади. Ожиз кишилару раиятларни, савдогару дехконларни мухофаза этишда конунларга риоя килиб, адолат расмини бажо келтиради. Асрлар мобайнида бирор талабгарнинг аклу никохига кирмаган икки буй етган гузалдек булмиш Эрону Турон мамлакатларини Амир сохибкирон тула забт этиш ва адолатли сиёсат юритиш оркали шундай бошкармокдаки, у ерларнинг донишмандлари хайрон колмокда. Унинг адолатию сиёсати урнатилган кунларда Мовароуннахрнинг энг чекка жойларидагина эмас, балки Хитой ва Хутан чегарасидан Дехли ва Канбойит атрофларигача, Бобул-Абвобдан то Миср ва Рум

484

2024-yil, 7-dekabr

худудигача булган ерлардан савдогарлар у ёкда турсин, болалар-у бева хотинлар хам ипакли матолар, олтин-кумуш ва энг зариф тижорат молларини келтирадилар ва олиб кетадилар. Х,еч бир кимса уларнинг бир донига хам куз олайтира олмайди ва бир дирхамига хам зиён етказмайди. Бу чексиз неъмат ва поёнсиз мархаматлар Амир Сохибкироннинг сиёсати ва адолати натижасидандир» [5].

Бундай улкан ютукка, яъни шундай бепоён худуднинг бирон-бир мамлакатида «савдогарлар у ёкда турсин, болалару бева хотинлар хам ипакли матолар, олтин-кумуш ва энг зариф тижорат молларини» келтирган ва олиб кетганларида, «хеч бир кимса уларнинг «донига хам куз олайтирмай»диган ва «зиён етказа олмай»диган булишига Амир Темур хазратлари кандай килиб эришган, деган савол албатта пайдо булади. Бу саволга жуда аник-равшан жавобни уз вактида сохибкироннинг узлари берганлар.[6]

Давлат тузилмаларидан тортиб, мансабдор шахслару оддий фукароларгача, барча одамларнинг конунга бир хил риоя килишига мажбурлиги туфайли улкан давлат Амир Темур даврида адолатли равишда бошкарилган. Амир Темурнинг таъкидлашича, оддий одамларга нисбатан килинадиган конунсизликдек конун ва давлат нуфузини туширадиган бирон-бир нарса йук. [7]

Сохибкирон Амир Темур узининг барча сиёсий ва амалий фаолиятини шариат конун-коидаларига, «Тузуклари»га таяниб юритган. «Тузуклар» уз даврининг конуни, Конституциясидир. Амир Темурнинг конун устуворлигига катъий амал килганлиги бу асарда аник баён этилган. У бу хакда куйидагиларни таъкидлаган эди: «Мен уз салтанатимни бошкаришда учраган хар кандай вокеа ва ишни тузук асосида бажардим. Шариат конунларига итоат килиш, урф-одатга эътибор бориш мен учун катта ахамиятга эга эди, хозирча хам шундай ахамиятга эгадир. Менимча, модомики, бир хукмдор бир умри давомида от устида утириб, узига тегишли булган катта иклимнинг хар томонида харакатда булиб, бир нуктада туриб колмас экан, узининг кенг каламрави (мамлакати) ундан итоат килишига амин булиши керак. Бундай ишончга факат шариат конунлари ва урф-одат коидаларини амалга ошириш оркали муяссар була олади. Менинг мамлакатимда турли сохаларда конунга катъий амал килинадиган булса, мен узимни уша ерда хозир тургандай сезардим. Шариат ва урф-одат конунларини назарда тутган холдагина, одамлар сенинг ишларингга ишонади ва уни жону дил билан бажаради. Хдмиша аскарларимни конунга итоат килиш рухида тарбия килдим, конун бузувчиларни жазосиз колдирмадим».2Амир Темурнинг амалий фаолияти хар доим адолат ва инсоф меъёрлари, конун устуворлиги билан хамоханг булган, хаммага бир хил жиддий ва одил караган. Х,еч бир кишини бошкасидан фарк килмаган, бойни камбагалдан устун хисобламаган.

485

2024-yil, 7-dekabr

Амир Темур хукмронлиги даврида жиноятга кул урган барча кишилар ким-лигидан катъий назар, конун олдида хеч кандай имтиёзсиз жавобгарликка тортилган. Шахсан унинг узи конун-коидаларга, «Тузуклар»ига, шариат ахкомларига бир умр катъий амал килган. Кул остидагилардан хам шуни талаб килган.

Конун-коидаларга итоат этиш бошкалар катори Амир Темур фарзандлари учун хам мажбурий булганлиги, конун олдида хеч ким алохида имтиёзга эга булмаганлиги, жиноятга кул урган барча кишилар кимлигидан катъий назар жазоланган-лиги хусусида бир мисол келтирмокчимиз. Бу - 1393 йилда Шимолий Эрон, Ирок, Кавказортидек улкан мамлакат (пойтахти Султония)га Амир Темур томонидан хукмдор этиб тайинланган шахзода Мироншох Мирзо кисмати хакида. «Тарихий манбаларнинг гувохлик беришича, кейинги вактларда Мироншох айшу ишратга берилиб кетиб, давлат ишларига карамай куяди. У шаръий ва ношаърий хотинлар олишни купайтиради. Узлуксиз давом этган базмлар ва хар хил кунгилочар уйинлар хазинага сезиларли равишда зарба беради. Бундан ташкари, у Султония шахрида энг чиройли ва хашаматли бинолардан бирини буздиради. Шунингдек, Табриз шахридаги машхур тарихчи Рашидиддиннинг макбарасини буздириб, мархумнинг суякларини йигдириб, шахардаги яхудийлар кабристонига олиб бориб кумишни буюради... Мироншох уз харамидаги хотинларига хам хар хил тухмат ва бухтонлар килиб жабр-зулмни хаддан оширади. Нихоят, 1399 йилда Мироншохнинг катта хотини Хонзода бегим эридан яширинча Самаркандга-кайнотаси Темурнинг хузурига бориб, Мироншохнинг кирдикорларидан шикоят килади. Темур севикли келинидан бу ахволни эшитиб, каттик изтиробга тушади. Уша давр тарихчиларининг ёзишича, Темур бир хафта давомида йиглаб, хеч кимга куриниш бермаган. Нихоят, Темур машхур етти йиллик юришга бел боглаб, йул-йулакай, куккисдан Озарбайжонга бостириб киради. Темур Султонияга киргач, дархол Мироншох ва унинг хамтовоклари-аркони давлатини тутдириб, зиндонга ташлади» [6].

Амир Темур угли Мироншох ва уни бу йулга солган барча амалдорларга улим жазоси бериб, уларнинг барча мол-мулки мусодара килинсин, деб буюради. Бундай катъий хукмдан дахшатга тушган унинг пири муршиди Сайид Барака бошлик барча амир ва беклар хамда шахзодалар уртага тушиб хукмнинг ижросини тухтатишни илтимос килишади. Амир Темур барча илтимосларни рад этади. Жаллодлар бошкалар катори Мироншохни хам жазо тахтасига ёткизиб бошини кесмокчи булади. Сайид Барака Амир Темурга, мазкур хукм амалга оширилса, темурийлар авлодида углини улдириш анъана тусини олиш хавфи

486

2024-yil, 7-dekabr

Toshkent davlat transport universiteti Tashkent State

Konstitutsiya — inson qadri uchun The Constitution — for Human Dignity

борлигини уктиради. Ушандагина Амир Темур Мироншох ва унинг бошка

хукмдорлари устидан чикарган улим хукмини бекор килади.

Амир Темур узининг «Тузуклари»да ишлаб чиккан адолат хакидаги гояларини амалга оширишда катъийлик курсатади. У «хар мамлакатда адолат эшигини очдим, зулму ситам йулини тусдим», деган эди. Унинг «Адли эхсон билан жахон гулшани обод булади», «Зарурий тартибот ва конунларга риоя килиш такдирим ва муваффакиятларим негизи булди», - деган дона сузлари умумбашарий ахамиятга эга

1. Ислом Каримов. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. 7-жилд. Т.: «Узбекистон», 1999, 239-бет.

2. Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шахри. Т., 1991, 201-204-бетлар.

3. Низомиддин Шомий. Зафарнома. Т.: «Узбекистон», 1996, 20-21-бет.

4. Тургун Файзиев. Темурийлар шажараси. Т.: «Ёзувчи» нашриёти-«Хазина», 1995,168-бет.

5. Маликов Б. (2021) РИВОЖЛАНГАН ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРНИНГ ДАВЛАТ ХИЗМАТЛАРИДА КАТЕГОРИЯЛАШТИРИШ ТАЖРИБАЛАРИ UzACADEMIA SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL VOL 2, ISSUE 1 (12), 97105

6. Бехзоджон Куролович Маликов (2021) Шарк мутафаккирларининг давлат хизматларига доир сиёсий карашлари «SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal Volume: 1, ISSUE: 4 (pp.207-212)

REFERENCES:

487

2024-yil, 7-dekabr

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.