ШАРК; МУТАФАККИРЛАРИНИНГ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯГА ОИД МАЪНАВИЙ ВА
АХЛОЦИЙ ЦАРАШЛАРИ Мирзаева Нилуфар Турсунбаевна,
Тошкент давлат техника университети психологи. https://doi. org/10.5281/zenodo. 7510601
Аннотация: Халцимиз "Куш уясида курганини цилади ", деб бежиз айтмаган. Агар тарихга назар ташласангиз, цадимги юнон файласуфлари Афлотун ва Аристотел бола тарбиясига жамият жавобгар, бу борадаги барча мууим жараёнлар давлат томонидан амалга оширилиши керак, деб щсоблашган. Буни бола тарбияси, энг аввало, жамият э^тиёжлари билан боглицлиги билан исботлашга уриндилар. Аммо Шарц мутафаккирлари, аксинча, ота-оналар биринчи навбатда фарзанд тарбияси билан шугулланишлари керак, деб уисоблашган.
Калит сузлар: ахлоций тамойиллар, анъаналар, цадриятлар, урф-одатлар, ота-она, хатти-щракатлар, муносабатлар
ДУХОВНО-ЭТИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ ВОСТОЧНЫХ МЫСЛИТЕЛЕЙ НА
ОБРАЗОВАНИЕ
Аннотация: Наш народ неспроста говорит «Птица делает то, что видит в гнезде». Если обратить взор в историю, древнейшие греческие философы Платон и Аристотель считали, что общество отвечает за воспитание ребёнка, все важнейшие в этом деле процессы должно осуществлять государство. Они пытались доказывать это тем, что воспитание ребёнка в первую очередь связано с потребностью общества. Но восточные мыслители наоборот считали, что воспитанием детей в первую очередь должны заниматься родители. Поэтому они ведущую роль отводят семейному воспитанию.
Ключевые слова: нравственные принципы, традиции, ценности, обычаи, родители, поведение, отношения,
SPIRITUAL AND ETHICAL VIEWS OF EASTERN THINKERS ON EDUCATION
Annotation: It is not for nothing that our people say that "they do what they see in the bird's nest". If you look at history, the ancient Greek philosophers Plato and Aristotle believed that the society is responsible for the education of children, and all important processes in this regard should be carried out by the state. They tried to prove that child education is primarily related to the needs of society. But Eastern thinkers, on the contrary, believed that parents should first of all be engaged in raising children.
Keywords: moral principles, traditions, values, customs, parents, behavior, relationships. КИРИШ
Бир испан файласуфи бутун умрини дунё халкларининг урф-одатларини, ахлоций тамойилларини урганишга багишлади. Бу олим юртимизда хам булган, Тошкент, Самарканд, Бухорода булган, ватанга кайтаётганида "Мен куп йиллик илмий ишимни ун беш ёшли кизнинг урнидан туриб, кулини куксига куйгандаги хатти-харакатларига алмаштирардим, у менга чой келтирди, унинг мулойимлиги ва одоби мени маглуб этди. Биз шундай юксак маданиятли, маънавиятли халк вакиллари эканимиздан фахрлансак булади.
Шарк мутафаккирларининг тарбия ва таълим, оила тарбиясида оиланинг урни хакидаги карашлари Ислом динининг дунёкараши, унинг кадриятлари хакида шаклланган. Шарк мутафаккирлари асарларидаги умуминсоний гоялар ислом ахлоки гоялари билан хамохангдир.
ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ
7—8-асрларда Эрон, Урта Осиёнинг бир кисми, Сурия, Миср ва Шимолий Африкада педагогик фикрнинг ривожланиши Ислом дини тамгаси билан ажралиб туради. ^уръондаги маънавий кадриятлар тарбия ва таълимнинг диний ва ахлокий тамойилларини белгилаб берди.
Ислом араб халифалиги, Византия, Х,индистон, Хитой давлатларининг узаро богланган маданияти негизида шаклланган. Араблар истилоси эллинизм ва Византиянинг маданий-педагогик анъаналаридан тулик; узилиш дегани эмас эди. Ислом олами антик фалсафани, хусусан Афлотун ва Арастуни кабул килди ва узлаштирди, ундан инсонга рационалистик карашни узлаштирди.
Ислом оламининг илгор мутаффакирлари руйхатини араб фалсафаси асосчиси Абу-Юсуф Ё;уб ибн-Ишок Кинди (801-873) очади. У турт турдаги интеллект тушунчасини илгари сурди: хдкикий, салох,иятга оид, орттирилган ва намоён буладиган. Илм-фанни диндан устун деб х,исоблаган Кинди, таълим жараёнида мусулмон акидапарастлигини эмас, балки юксак акл-заковатни шакллантириш керак деб х,исоблаган.
Мухдммад ибн Мусо ал Хоразмий оилада фарзанд тарбияси хдкида шундай деганди: "Ота-оналар икки хил булади: дунёга келтирувчи ота ва тарбиячи ота. Биринчиси жисмоний хдёт билан, иккинчиси рух,ий хдёт билан боглик. Уларнинг узаро богликлиги ва бир вактда мавжуд булиши таълим масаласида катта ахамиятга эга.
Шунингдек, алломанинг "Хдётдан зур укитувчи, одамдан зур шогирд курмадим" деган сузлари хам хаётий хакикат эканини курсатмокда. Унинг сузларига кура, бир томондан, биз ижтимоий мухитнинг бола тарбиясида кандай мухим рол уйнашини, иккинчи томондан, таълим натижасида инсон шахсияти кандай яхшиланишини тушунамиз.
Урта асрлар Ислом оламида маданият, таълим, педагогик фикр эволюцияси бир канча боскичларни босиб утди. Таълим хдкидаги илк рисолалар XI-асрда пайдо булган. (Абу Али Ибн Сино, Абу Х,омид Ал-Газзолий ва бошкалар). Узига хос шарк уйгониш даври 9-12-асрларга тугри келди. Билимнинг нуфузи ошди. Араб-мусулмон олимлари антик давр фалсафий-педагогик меросини чукур урганишга тортдилар. Шахснинг инсонпарвар, баркамол ривожланиши гоялари илгари сурилди. Шарк мутафаккирлари инсон табиатининг мохиятига кириб боришга, тарбиянинг ижтимоий ва биологик томонларини хисобга олишга харакат килганлар. Инсоннинг ижтимоий мохиятига алохида ахамият берилди. Таълимнинг асосий максади, биринчи навбатда, инсоннинг юксак маънавий-ахлокий фазилатларни эгаллашга интилишида куринди.
Араб Шарки мутафаккирлари уз асарларини шахсни баркамол ривожлантириш дастурини ишлаб чикишга багишлаган. Уларнинг узлари хам шундай уйгунликнинг меъёри булиб, укимишли ярамаслар хам, такводор жохилларни хам коралашган.
Араб дунёси олими ва файласуфи Ал-Форобий (870-950) юксак хурматга сазовор. У бир канча мухим педагогик муаммоларни чукур куриб чиккан. Форобий фикрича, тарбиядан максад инсонни эзгу ишларга иштиёкни уйготиш оркали шу яхшиликка етказишдир. Билим айнан нима яхши ёки ёмон эканлигини тушунишга ёрдам беради.
Форобий фазилатларни тарбиялаш усуллари тизимини таклиф килган. Уларни "каттик" ва "юмшок"га булган. Агар укувчида урганиш, ишлаш ва яхши ишлар килиш истаги пайдо булса, юмшок усуллар мос келади. Агар таълим олувчилар ёмон ниятли, бепарво, жохил булса, "каттик" таълим - жазолар уринли булади.
Шаркнинг яна бир буюк мутафаккири Ал-Берунийнинг (970-1048) бир юз элликдан ортик рисолаларида мухим самарали педагогик гоялар жуда куп: изчиллик, билим олишга булган кизикишларни ривожлантириш ва хоказо. Беруний таълимнинг асосий максади -гайриинсоний одатлардан, акидапарастликдан, бепарволикдан, хокимиятга ташналикдан ахлокий покланиш.
хукмдорларининг маслахатчиси деб аталган ибн Сино (Авиценна) (980-1037) куп йилларини укитувчиликка багишлаган ва куплаб асарлар колдирган, улар "Китоб аш-шифо" алохида ажралиб туради, педагогика назарияси билан бевосита боглик булган "Ишоралар ва танбехлар, "Мантик ва фалсафанинг ишоралари" рисолаларини уз ичига олган. Ибн Сино мусика, шеърият, фалсафани урганиш оркали хар томонлама таълим ва тараккиётни орзу килган.
Бундай йул кушма укувлар ташкил этиш, ракобат рухини жорий этишда куринди. Талабаларнинг имкониятларидан келиб чикиб, турли даражаларда кушма таълим таклиф килинди. Х,ар кандай таълимнинг асоси Авиценна укиш ва ёзиш махорати деб аталади. Усмир укиш ва ёзишни узлаштиргандан сунг, у келажакдаги иш учун тайёрланиши керак (масалан, хисобот ва бошка хужжатларни кандай тузишни урганиш). Кейин хакикий касбга кириш керак эди: усмирга ишлашни бошлаш ва пул топиш тавсия килинди.
Ибн Сино ахлок хакида фикр юритар экан, дустлик, дустликка содиклик туйгуларини тарбиялашга эътибор каратган.
Урта аср Шарк мутафаккирларининг ёркин юлдузи араб олими Абдурахмон ибн Халдун (1332-1406) эди. Ибн Халдун инсон узини бошка одамлар билан муносабатларда англайди, деб таъкидлади. Кузатишлар, умумлаштиришлар ва тажрибалар натижасида шаклланадиган акл инсонга жамият доирасидаги муносабатларини тартибга солиш имконини беради. Ибн Халдун илм-фанни эгаллаш учун тизимли аклий харакат талаб этилишини таъкидлаган. Илмий билим - бу узок муддатли амалиёт натижасида олинган куникмаларнинг бир тури. Бир вактнинг узида бир нечта фанларни урганишдан кочиш ва укувчилар биридан иккинчисига утадиган тарзда укитиш таклиф килинди. МУ^ОКАМА
Биринчидан, мавзунинг кискача тавсифи берилиши керак, сунгра тафсилотларга эътибор каратилилади ва нихоят, ноаник ва бахсли мавзулар куриб чикилади. Урганиш аста-секин кийинлашиши керак, акс холда талаба чарчокни бошдан кечиради, билимни узлаштиришдан умидини йукотади. Таълимнинг энг юкори боскичида Ибн Халдун мунозараларни самарали дидактик восита деб атаган ва улар фикрни ифодалаш махоратини энг яхшиси деб хисоблаган. У куплаб укитувчилар билан мулокот килиб, саёхатда билим олишнинг кадимий одатини кизгин куллаб-кувватлади.
Урта асрлар даври таълим ва тарбия хакидаги биринчи китоблар, мактаблар, университетларнинг пайдо булишига туртки берди, укитувчилар ва укувчиларнинг жамиятдаги мавкеини оширди. Укитувчи ва укувчиларнинг жамиятдаги мавкеини тартибга солиш, шунингдек, педагогикага эътикод ва маънавий ривожланишига эътибор каратди.
Шарк педагогик анъанаси шуни курсатадики, таълим ва тарбияда хар доим хам инсонни олам марказига куйиб, уни дунёдан ажратиб, шахсий мохиятини бутун оламга карама-карши куйиш билан ижобий натижаларга эришилмайди.
ХУЛОСА
Шарк мутафаккирларининг ушбу маколада келтирилган фикрлари уларнинг тарихий даврни босиб утганликларидан далолат беради. Уларнинг карашлари куп асрлар давомида куплаб авлодларнинг дунёкарашини бойитди. Улар бугунги кунда хам уз таъсирини йукотмаган. Шунинг учун улар ёш авлодни тарбиялашнинг энг мухим воситасидир.
Адабиётлар:
1. Гуссерль. Философия как строгая наука // Хрестоматия по зарубежной философии конца XIX - начала XX столетия. - М., 1995.
2. Лосев А. В. Античная философия истории. - М., 1977.
3. Zunnunov A. O'rta Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar. - T.: Fan, 1996.
4. Boboyev H, G'afurov Z. O'zbekistonda siyosiy va ma'naviy-ma'rifiy ta'limotlar taraqqiyoti. - T., 2001.
5. Milliy istiqlol g'oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. - T.: O'zbekiston, 2000.