7SHORLANGAN TUPROQLAR SHAROITIDA GOZA NAVLARINING BITTA KOSAKDAGI PAXTA VAZNI BELGISINING TAHLILI
Laylo Boranbek qizi Norimmatova
Qoraqalpogiston qishloq xojaligi va agrotexnologiyalari instituti
3-bosqich talabasi
Bayrambay Aydosovich Jumashev
Qoraqalpogiston qishloq xojaligi va agrotexnologiyalari instituti assistenti
Azamat Serikbay ogli Saparbaev
Qoraqalpogiston qishloq xojaligi va agrotexnologiyalari instituti
3-bosqich talabasi
Oygul Islambek qizi Kamolova
Qoraqalpogiston qishloq xojaligi va agrotexnologiyalari instituti
3-bosqich talabasi
ANNOTATSIYA
Maqolada Qoraqalpogiston Respublikasi sharoitida har xil goza navlarining bitta kosakdagi paxta vaznining moslashuvchanligi 2022-2023 yillarda organilgan va olingan natijalar asosida goza navlarining shorlangan tuproqlarga bolgan chidamliligi aks ettirilgan.
Kalit sozlar: goza, kosak, qurgoqchilik, shorlanish, nav, belgi, tashqi muhit.
ABCTRACT
In the article, in the conditions of the Republic of Karakalpakstan, the flexibility of cotton weight in one boll of various cotton varieties was studied in 2022-2023, and based on the obtained results, the resistance of cotton varieties to saline soils is reflected.
Keywords: cotton, boll, drought, salinity, variety, character, external environment.
KIRISH
Davlatimiz tomonidan gozaning serhosil, tezpishar, yuqori tola chiqimi va sifatiga ega, oqpalak kasalligi va turli qishloq xojalik zararkunandalariga, sovuqqa va qurgoqchilikka chidamli,
November, 2023
170
tabiiy barg tokish xususiyatlariga ega bolgan yangi navlarini yaratishga juda katta e tibor berib kelinmoqda, chunki bu soha Respublikamizning asosiy iqttisodiy negizlaridan hisoblanadi. Malumki, hozirgi davrda ishlab chiqarishda ekilayotgan goza navlari, asosan, genomichi duragaylari va navlararo chatishtirish orqali yaratilgan bolgani uchun, ularga xos qimmatli-xojalik belgilarini, selekcion uslublardan foydalangan holda, tubdan ozgartirish qiyin. Bundan tashqari, oxirgi paytlarda, goza kasalliklarining yangi irqlari va zararkunandalarning yangi populyaciyalarining paydo bolishi, ekologik muhitning buzilishi (tuproq shorlanishining oshishi, suv tanqisligi va boshqalar) selekciya va genetika fanlari oldiga dolzarb masala, yani selekciya uchun yuqorida korsatilgan omillarga chidamli yangi donorlarni qidirish va ular asosida yangi goza navlarini yaratish zaruriyatini qoyildi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Goza osimligida asosiy qimmatli xojalik belgilari bir dona kosakdagi paxta vazni, hosildorlik, tola chiqimi va uzunligi hisoblanadi. Tola esa, gozaning asosiy mahsuloti bolganligi sababli, har goza navining tola chiqimi ma lum maydondan olinadigan tola miqdorini belgilaydi. Paxtadan yuqori hosil olishda bir dona kosakdagi paxta vazni muhim ahamiyatga ega [1, 3, 5]. Suv bilan kam taminlangan va shorlangan tuproq sharoitida goza osimliklarining xojalik belgilari boyicha javob reakciyasi quyidagicha bolgan: hosil elementlarining tokilishi va ularning 30% gacha saqlanishi kuzatilgan, kosak ogirligi 0,8 g gacha, tola chiqimi 1-25%ga, tola uzunligi 0,5-4,0 mm ga kamaygan, vegetaciya davri ham qisqargan [4].
Tajribamizda manba sifatida tolasi IV-V tipga xos goza navlari - Sultan, S-6524, S-4727 va S-4728 navlari organildi. Bu navlar 3 ta takrorlanishdan, har bir takrorlanishda 6 ta qatordan hammasi bolib 36 qator, 90x20x1 sxemasida ekildi. Osimlik unib chiqqan kunidan boshlab fenologik kuzatuvlar olib borildi: 50% unuvchanlik; 50% gullash; 50% kosak ochilishi hisob-kitob qilindi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Goza osimligida eng asosiy qimmatli-xojalik korsatkichlaridan biri - bir dona kosakdagi paxta vazni hisoblanadi. Bir dona kosakdagi paxta vazni - osimlik mahsuldorligining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bolib, hosildorlikni aniqlovchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham genetik va selekcion ishlanishlarda bu belgining namoyon bolishi, irsiylanishi va ozgaruvchanligini organishga alohida e'tibor beriladi.
November, 2023
171
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
Bir dona kósakdagi paxta vazni belgisini órganish wta murakkab va masuliyatli jarayon bólib, bir tup ósimlikning ózida ochilgan kósakdagi paxta vaznining limit (kórsatkichlarning minimum va maksimum oraligi) darajasi juda yuqori bólib, tahlil ishlarini qiyinlashtiradi. Ammo, bu vazn ortishi faqat hosil salmogining yuqori bólishiga xizmat qiladi.
2022-2023 yillarda hosilidan terib olingan yakka tanlov ósimliklari va oilalarning laboratoriya sharoitida bir ósimlikdagi paxta ogirligi, chigitni toladan ajratish, tola chiqimi va uzunligi, bir dona kósakdagi paxta vazni va 1000 dona chigit vazni andoza naviga taqqoslab órganildi.
Gózaning Davlat reestriga kiritilgan Sulton navida bitta kósakdagi paxta vazni belgisi bóyicha olingan natijalarda tahlil qilinganda, ósimliklarning quyidagi 5 ta sinfda taqsimlanganligi kuzatilib, 5,1-5,5; 5,6-6,0; 6,1-6,5; 6,6-7,0; 7,1-7,5 gramm va sinflar bóyicha taqsimlanishi mos ravishda 10%; 26%; 46%; 10%; 8% ni tashkil etdi. Ushbu góza navida asosan ósimliklar 5,6-6,0 va 6,1-6,5 gramm oraligida bólgan modal sinflarida joylashganligi kuzatildi.
S-6524 góza navida bitta kósakdagi paxta vazni belgisi bóyicha esa, olingan natijalari tahlil qilinganda, ósimliklarning quyidagi 4 ta sinfda taqsimlanganligi kuzatilib, 4,6-5,0; 5,1-5,5; 5,6-6,0; 6,1-6,5 gramm va sinflar bóyicha taqsimlanishi mos ravishda 16%; 40%; 26%; 18% ni tashkil etdi. Ushbu góza navida asosan ósimliklar 5,1-5,5 va 5,6-6,0 gramm oraligida bólgan modal sinflarida joylashganligi namoyon bóldi.
Gózaning S-4727 navida bitta kósakdagi paxta vazni belgisi bóyicha olingan natijalarda tahlil qilinganda, ósimliklarning quyidagi 5 ta sinfda taqsimlanganligi kuzatilib, 4,5-5,0; 5,1-5,5; 5,6-6,0; 6,1-6,5; 6,6-7,0 gr va sinflar bóyicha taqsimlanishi mos ravishda 12%; 46%; 26%; 13%; 3% ni tashkil etdi. Ushbu góza navida asosan ósimliklar 5,1-5,5 va 5,6-6,0 gramm oraligida bólgan modal sinflarida joylashganligi kuzatildi.
November, 2023
ISSN: 2181-1385
ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
S-4728 góza navida bitta kósakdagi paxta vazni belgisi bóyicha esa, olingan natijalari tahlil qilinganda, ósimliklarning quyidagi 6 ta sinfda taqsimlanganligi kuzatilib, 4,5-5,0; 5,1-5,5; 5,6-6,0; 6,1-6,5; 6,6-7,0; 7,1-7,5 gr va sinflar bóyicha taqsimlanishi mos ravishda 4%; 10%; 22%; 52%; 10%; 2% ni tashkil etdi. Ushbu góza navida asosan ósimliklar 6,1-6,5 gramm oraligida bólgan modal sinfida joylashganligi kuzatildi (Rasm.1).
Tajribalarimizning ikkinchi yili ya'ni, 2023 yil hosilidan terib olingan yakka tanlov ósimliklarida bitta kósakdagi paxta vazni belgisi bóyicha gózaning Sultan navida olingan natijalarda tahlil qilinganda, ósimliklarning quyidagi 6 ta sinfda taqsimlanganligi kuzatilib, 4,6-5,0; 5,1-5,5; 5,6-6,0; 6,1-6,5; 6,6-7,0; 7,1-7,5 gramm va sinflar bóyicha taqsimlanishi mos ravishda 2%; 12%; 34%; 36%; 12%; 2% ni tashkil etdi. Ushbu góza navida asosan ósimliklar 5,6-6,0 va 6,1-6,5 gramm oraligida bólgan modal sinflarida joylashganligi kuzatildi.
S-6524 góza navida bitta kósakdagi paxta vazni belgisi bóyicha esa, olingan natijalari tahlil qilinganda, ósimliklarning quyidagi 5 ta sinfda taqsimlanganligi kuzatilib, 4,6-5,0; 5,1-5,5; 5,6-6,0; 6,1-6,5; 6,6-7,0 gramm va sinflar bóyicha taqsimlanishi mos ravishda 12%; 44%; 32%; 10%; 2% ni tashkil etdi. Ushbu góza navida asosan ósimliklar 5,1-5,5 va 5,6-6,0 gramm oraligida bólgan modal sinflarida joylashganligi kuzatildi.
November, 2023
173
ISSN: 2181-1385
ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
Gózaning S-4727 navida bitta kósakdagi paxta vazni belgisi bóyicha olingan natijalarda tahlil qilinganda, ósimliklarning quyidagi 6 ta sinfda taqsimlanganligi kuzatilib, 4,6-5,0; 5,1-5,5; 5,6-6,0; 6,1-6,5; 6,6-7,0; 7,1-7,5 gramm va sinflar bóyicha taqsimlanishi mos ravishda 10%; 48%; 28%; 10%; 2%; 2% ni tashkil etdi. Ushbu góza navida asosan ósimliklar 5,1-5,5 va 5,6-6,0 gramm oraligida bólgan modal sinflarida joylashganligi kuzatildi.
S-4728 góza navida bitta kósakdagi paxta vazni belgisi bóyicha esa, olingan natijalari tahlil qilinganda, ósimliklarning quyidagi 5 ta sinfda taqsimlanganligi kuzatilib, 5,1-5,5; 5,6-6,0; 6,1-6,5; 6,6-7,0; 7,1-7,5 gramm va sinflar bóyicha taqsimlanishi mos ravishda 8%; 26%; 34%; 30%; 2% ni tashkil etdi. Ushbu góza navida asosan ósimliklar 6,1-6,5; 6,6-7,0 va 7,1-7,5 gramm oraligida bólgan modal sinflarida joylashganligi kuzatildi (Rasm.2.).
XULOSA
Olib borilgan tajribalarimizning bitta kósakdagi paxta vazni belgisi bóyicha olingan natijalarda tahlil qilinganda, Sultan góza navida asosan ósimliklar 5,6-6,0 va 6,1-6,5 gramm oraligida bólgan modal sinflarida joylashganligi va 26%; 46% ni, S-6524 góza navida asosan ósimliklar 5,1-5,5 va 5,6-6,0 gramm oraligida bólgan modal sinflarida joylashganligi va
November, 2023
174
ISSN: 2181-1Э85 ISI: G,967 I Cite-Factor: G,89 I SIS: 1,9 I ASI: 1,3 I SJIF: 5,771 I UIF: 6,1
16%; 40% ni, gózaning S-4727 navida, ósimliklarning asosan 5,1-5,5 va 5,6-6,0 gramm oraligida bólgan modal sinflarida 46% va 26% ni, gózaning istiqbolli S-4728 góza navida esa, olingan natijalari tahlil qilinganda, ósimliklarning 6,1-6,5 gramm oraligida bólgan modal sinfida 52% tashkil etganligi kuzatildi. Ushbu belgi bóyicha kichik nav sinashlarda gózaning Sultan va S-4728 navlari standart S-4727 naviga nisbatan ancha ustunligini namoyon etdi.
REFERENCES
1. Akkujin D. Izmenchivosf kolichestvennix priznakov // Xlopkovodstvo. -1979.-№ 5.- S.27-28.
2. Dospexov B.A. Metodika polevogo opita. M., Agropromizdat, 1985.
3. Chorshanbiev N.E., Nabiev S.M. Yangi ingichka tolali góza navlarining qimmatli xójalik belgilarini órganish // Góza va boshqa qishloq xójalik ósimliklarida tez pisharlikni hamda moslanuvchanlikni evolyucion va selekcion qirralari: Xalqaro ilmiy konferenciya materiallari. - Toshkent, 2015.- B. 86-88.
4. Qóchqorov O., Alixójaeva S., Kushaliev A., Munasov X. Shór tuproqda óstirilgan tizmalarning qimmatli xójalik kórsatkichlari. //Góza genetikasi, selekciyasi, urugchiligi va bedachilik twplami. - Toshkent, 2010.- 64-66 B.
5. Toreev F.H., Urazov B.O., Shodmonova G.E., Allambergenov T., Mavlonova N.U.. Fiber quality indexes of newly developed cotton lines and the test results in the enlarged and small nurseries/ Cite as AIP Conference Proceedings 2432, 040023,
2022.
November, 2023
