CC BY
102SEYiD COMALODDiN iBN MUHONNANIN "HiLYOTUL-iNSAN VO HOLBOTUL-LiSAN" LUGOTLORiNiN VO YUSiF BALASAQUNLUNUN "QUTADQU-BiLiK" OSORLORi TOFiQ HACIYEViN TURKOLOJi BAXI§LARINDA
OSMAN OHMODZADO
ADPU, Muasir Azarbaycan dili kafedrasi, muallim https://orcid.org/0000-0003-36714673
Xulasa
Tofiq Haciyev tarixi poetik istiqamdtdd apardigi ara§dirmasinin ba§langic hissdsindd "Qutadqu-bilik" poemasinda Islam motivldrini uzd gixarir vd Balasaqunlunun bu dsdrini islam ideyalari ild dolu bir bddii mdnbd kimi sdciyydldndirir. Alim poemanin poetik strukturunu ndzdrddn kegirir vd buprosesdd 3sarin janri tdyin edilir, sujet tipldri ara§dirilir. dsdrinpoetik sistem vd struktur etibarild tarixi tdkamuldd ara§dirilmaga daha gox mohtac oldugunu ndzdrd alan Tofiq mudllim onun poetik mdziyydtldrini struktural-semiotik tdhlil usulu ild izldmi§ vd demdk olar ki, dksdr mdqamlarda istdyind nail olmu§dur. Tddqiqatgi poemadaki beytldrin bdzildrini struktural-semantik istiqamdtdd tdhlild cdlb etmi§, onlari "Kitabi-Dddd Qorqud" dastanlarinda, Fuzulinin dsdrldrindd mdzmun paralelldrini mudyydnld§dirir vd bu da o demdkdir ki, Yusif Balasaqunlu ya§adigi dovrdd dastan mdtnldrind yax§i bdldd olmu§dur. Fuzulinin bdhrdldnmdsi dd onu gostdrir ki, bu dahi §airimiz hikmdt vd ndsihdtldrld dolu bu dsdri dond-dond oxumu§ vd ondan dsdrldrindd bdhrdldnmdyd gali§mi§dir.
Agar sozlar Qutadqu-bilik, dsdr, lugdt, struktural-semantik istiqamdt, turkoloji, mdzmun paralelldri
SEYYID JAMALEDDIN IBN MUHANNA'S "HILYATUL-INSAN AND HALBATUL-LISAN" DICTIONARIES AND YUSIF BALASAGUNLU'S "QUTADGU-BILIK" WORKS IN TURKOLOGICAL VIEWS OF TOFIG HAJIYEV
OSMAN AHMADZADEH
ASPU, the teacher of department of Modern Azerbaijani Language, doctoral student,
https://orcid.org/0000-0003-36714673
Summary
Tofig Hajiyev reveals Islamic motifs in the poem "Qutadgu-bilik" at the beginning of his historical poetic research and he characterizes this work of Balasagunlu as an artistic source full of Islamic ideas.
The scientist examines the poetic structure of the poem, and in this process the genre of the work is determined, plot types are investigated. Taking into account that the work is more in need of historical evolution in terms of poetic system and structure, Mr. Tofig followed its poetic merits with the method of structural-semiotic analysis and achieved his wish in almost most cases. The researcher involved some of the verses in the poem in the structural-semantic direction of the analysis, and identified content parallels in "Kitabi-Dada Gorgud" epics, Fuzuli's works, and this means that Yusif Balasagunlu was well acquainted with epic texts during his lifetime. The use of Fuzuli also shows that this genius poet of ours read this work full of wisdom and advice over and over again and tried to use it in his works.
Key words "Qutadgu-bilik", works, dictionary, structural-semantic direction, Turkological, content parallels
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
СЛОВАРИ СЕЙИДА ДЖАМАЛЕДДИНА ИБН МУХАННЫ «ХИЛЯТУЛ-ИНСАН И ХАЛБАТУЛ-ЛИСАН» И ТРУДЫ ЮСИФА БАЛАСАГУНЛУ «КУТАДГУ-БИЛИК» В ТЮРКОЛОГИЧЕСКИХ ВОЗЗРЕНИЯХ ТОФИГА ГАДЖИЕВА
ОСМАН АХМАДЗАДЕ
АГПУ, кафедра Современного Азербайджанского Языка, преподаватель https://orcid.org/0000-0003-36714673
Резюме
Тофик Гаджиев, в начале своего историко-поэтического исследования, выявляет исламские мотивы в поэме «Гутадгу-билик» и характеризует это произведение Баласагунлу как художественный источник, наполненный исламскими идеями. Ученый исследует поэтическую структуру стихотворения, и в этом процессе определяется жанр произведения, исследуются сюжетные типы. Принимая во внимание, что произведение более нуждается в исторической эволюции с точки зрения поэтической системы и структуры, г-н Тофиг проследил его поэтические достоинства методом структурно-семиотического анализа и почти в большинстве случаев добился своего. Исследователь задействовал некоторые стихи поэмы в структурно-семантическом направлении анализа, выявил содержательные параллели в эпосах «Китаби-Деде Горгуд», произведениях Физули, а это означает, что Юсиф Баласагунлу был хорошо знаком с эпическими текстами в период своего продолжительность жизни. Использование Физули также показывает, что этот наш гениальный поэт снова и снова читал это произведение, полное мудрости и советов, и пытался использовать его в своих произведениях.
Ключевые слова Гутадгу-билик, произведения, словарь, структурно-семантическая направленность, тюркологические, содержательные параллели
T.Haciyev "Qutadqu-biliyi"n müqaddimasinin 77 beytdan ibarat oldugunu müayyanla§dirir va müqaddimanin poemaya alava edilmasini 9ox sonralara aid edir. O, müqaddimadan bela a§kar edir ki, "Müqaddima o zaman yazilib ki, poema ölka-ölka dola§ib, oxunaraq qdbul olunub. Müxtalif xalqlarda verilan adlardan har biripoema haqqinda dayarliprofessional tahlilin naticasi olan raydif [1, 131]. Yaxin §arqda, £inda, Ma9inda, Yaxin Asiyada, Orta Asiyada, Qarbda geni§ oxucu kütlasi qazanan bu asar qadarinca qiymatlandirilmi§dir. "Bu gox aziz bir kitabdir; bilan ügün bir elm danizidir. Ma^riq hökmdari, maginlilar bayi, elmli, malumatli, dünyanin irali galanlari - hami bu kitabi bayanmi§dir, xazinasina qoyub saxlami§dif' [3, 9]. "Qutadqu-bilik"in bu gün elma Ü9 nüsxasi malumdur va T.Haciyev ara§dirma prosesinda Türkiya na§rindan istifada etmi§dir. Alim tahlil prosesinda sanki tarcüma9i kimi da 91x15 edir. Bela ki, avvalca o, türk dilindaki har hansi bir matni verir va onu satri tarcüma yolu ila müasir dilimiza 9evirir, dilimiz ü9ün arxaikla§mi§ leksik vahidlari 9agda§ dilimizdaki qar§iligi ela verir va bütün bunlar müasir oxucu ü9ün asarin oxunu§unu olduqca asan bir §akla salir. Tadqiqat9inin nazarinca, "Bir az sonra Yusif Balasaqunlunun sanati üstünda ucalan daha bir ulu türk §airi Nizami Gancavinin dilindaki nüfuzedici ta§behlar, mübaligalar, alqi§lar burada, XI asr türkcasinda öz kamilliyi ila insani heyratlandirir, müstaqim va macazi ifadalarin növbala§masi Xas Nacibin sanat xalisinin naxi§lari kimi alvanliq yaradif [1, 133]. Alim poemanin poetik özalliklarini ümumtürk kontekstinda tahlil süzgacindan ke9irir ki, bu da olduqca özünü dogruldan tendensiyadir, 9ünki "Anadilli §eirin poetik formalarinin qaynaqlarinin tadqiqi uzun illar ortaq türk manavi dayarlarindan tacridda öyranilmi§dif' [6, 11] ki, bu da müayyan tarixi asarlarin poetik özalliklari, yaranma dövrü haqqinda tam tasavvür yarada bilmirdi. Badii realligin, poetik kateqoriyalarin tarixi maziyyatlarini izlamak baximindan T.Haciyevin istifada etdiyi üsul va ya tahlila calb etdiyi tendensiya tam §akilda özünü dogruldur.
Balasaqunlunun "Qutadqu-bilik" asari demak olar ki, bütün türk xalqlarinin tarixi-madani mirasidir. ösarda ela söz qatlari var ki, onlar türk xalqlarinin konkret tarixi-milli birliyin
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
formalaçmasi va inki§afi haqqinda informasiyavericilik gücüna malikdir va hamin söz qatlari müasir dövrümüzda da ümumtürk dillarinda içlanmakdadir. T.Haciyev hamin söz qatlarinin hamisini deyil, bazilarini tahlila calb edir, deyim disturlarinin poetik maziyyatlarini hartarafli bir §akilda açir, ümumtürk dillarinin XI asr manzarasi haqqinda dolgun tasavvür yarada bilir. Orijinal üslub va dasti-xatta malik alimin ara§dirmalarindan bela aydin olur ki, Yusif Balasaqunlunun "Qutadqu-bilik" dsdri "...genetik cdhdtddn qohum olan qddim türk qdbildldrinin söz sdndtinin ddrin qatlari ild çuglaçir vd onlarla ümumi olan bir çox xüsusiyydtldrd malikdif [7, 19-20] va türk xalqlarinin yaratdigi madaniyyat abidalari ila na qadar dil baximindan saslaçsa da, özünamaxsus xüsusiyyatlari ila da seçilir.
Balasaqunlunun "Qutadqu-bilik" asari ba§dan-ba§a müdrik kalamlar toplusudur va burada insan, hayat, camiyyat, var-dövlat, yax§iliq-pislik, ya§ayi§-ölüm va s. mafhumlar haqqinda çoxlu sayda müdrik kalamlar, aforimlar toplanmi§dir. 9sar asasan dialoqlar, "dedim-dedi" konsepsiyasi asasinda qurulmuçdur. Sual-cavab modeli üzarinda qurulan §eir matnlarinda falsafi dayarlandirmalar olduqca yüksak saviyyadadir va riyazi distur saciyyasi kasb edir. Masalan, "qilinc va qalam" disturunu T.Haciyev falsafi aspektda bela açiqlayir: "ösarda qalamla qilincin vahdati ideyasi da irali sürülür: qilinc va baltani özüna mühafizaçi et, qilinc qarovulçu olsa, bay rahatliga qovuçar. Qilinc qirildananda dü§man quruldanmaz, qilinc qinina girarsa, bayin rahatligi qaçar. Bu, Orxan-Yenisey dastanlarindan galan "Xaqan hdm müdrik - agilli, hdm dd cdsur, ydni dli qilincli olmalidir" tdyinatlidir ki, türkün dü§üncdsi zaman-zaman buna qayidir, öz hökmdarini agil vd qilinc sahibi görmdk istddiyini dönd-dönd bdyan edif [1, 145]. Demali, qadim yazili abida matnin yazili digar yazili bir matnla tutuçdurulmasi T.Haciyevin elmi üslubunu saciyyalandiran asas alamatlardan biri kimi olduqca böyük dayar kasb edir.
"Qutadqu-bilik" poemasinin asas obrazlari Odqurmuç va Öydülmü§dür va asarin dialoq quruluçu bu suratlarin sual-cavab modellari üzarinda qurulmuçdur. T.Haciyev poemanin dialoji quruluçunu va falsafi mazmununu Füzulinin "Rind va Zahid" poemasi ila müqayisa edir. Süjet va falsafi mazmun etibarila har iki asarda ox§arliqlar görür. Tadqiqatçi eyni zamanda Balasaqunlunun sözügedan poemasi ila Nizaminin "Sirlar xazinasi" poemasi arasinda da adabi-falsafi qayasina göra ox§arliqlari müayyanla§dirir va düzgün olaraq vurgulayir ki, "hdr iki poema cdmiyydtdd, insanlar arasinda ddaldtli münasibdtldrin qurulmasini vd inki§afini ictimai qayd kimi alir, lakin Nizamidd ayri-ayri ibrdtli hekaydtldr, örndk dfsandldr dsasinda müdyydn tdrbiydvi ndticdldr çixarilirsa, bu i§ Yusif Balasaqunluda sual-cavab sistemi ild aparilif ' [1,150]. Tadqiqatçinin çoxlu sayda müayyanla§dirdiyi mazmun va semantik paralellar göstarir ki, Yusif Balasaqunlunun "Qutadqu-bilik" poemasi özündan sonra yaranan türk poeziyasinin inkiçafina da böyük tasir göstarmi§dir.
Tadqiqatçi "Qutadqu - bilik" poemasinin dil va üslub xüsusiyyatlarini, eyni zamanda asardaki ifadalari, hikmatli sözlari, forma-qalib rangarangliyini va sair bir sira ba§qa poetika masalalarini saf-çürük etmi§ va bela qanaata galmiçdir ki, Balasaqunlunun bu asari aruzla yazilmi§ ilk malum türkdilli poemadir. Alim riyazi hesablama üsulu ila müayyanla§dirir ki, poemada Yusif Xac 173 tuyuq -dördlük i§latmi§dir va bunun ardinca göstarir ki, "Dogrudur, tuyuqlar aruz vaznindadir. Bu forma, masalan, fars §eirinda yoxdur, ancaq türk çeirinda içlanir. Bunun maziyyati odur ki, aruzun içarisina türk cinasi, bayati - mani qafiyalari va demali, türk xalq §eirinin melodiyasi daxil olur" [1, 153]. Hesablamalarimiza göra, T.Haciyev "Kutadqu - bilik" poemasinin poetikasina, üslub tarzina hasr etdiyi irihacmli maqalasinda 70-dan çox dördlüyü - tuyugu linqvistik tahlila calb etmi§ va o tahlillarini takca dil istiqmatinda deyil, ham da adabi istiqamatda apraraq poemanin gözal dilla va yüksak sanatkarliqla yazildigi qanaatina galir.
Bütün türk xalqlari ^ün ortaq olan, türkcalarin hamisini ahata edan Seyid Camaladdin ibn Mühannanin "Hilyatül-insan va halbatül-lisan" ("insanin bazayi va dilin sahasi") asari ümumtürk dillarinin tarixinin öyranilmasinda müstasna rola malik olan orta asr lügatlarindan biri kimi olduqca qiymatlidir. Bu qadim lügatda ümumtürk dillarina aid zangin material vardir va hamin fonetik, leksik, morfoloji materiallara akademik görkamli §arq§ünas va türkoloq tadqiqatçi Platon Melioranskinin "9rab filoloqu türk dili haqqinda" asari asasinda an zaruri masalalara münasibatini
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
bildirmi§dir. Türkologiyada bu lügatin yaranma tarixi haqqinda mübahisali, ehtimal edilan fikirlar móvcuddur. Bu barada ilk daqiqla§dirmani P. Melioranski etmi§ va góstarmi§dir ki, "bu asar ehtimal ki, XIV asrdan gec olmayaraq, hatta ola bilsin ki, XIII asrin sonlarinda Hülakilar dóvründa §imali-qarbi iranda (Güney Azarbaycanin Urmi atrafi nazarda tutulur - T.H.) yazilmi§dir" [1, 16]. Tofiq Haciyev tadqiqat9inin bu fikrinin inandirici oldugunu qeyd edir [2, 223]. Lügat fars, türk, monqol dillarini ahata edarak müxtalifsistemli dillarin móvcudlugu §araitinda yaranmi§dir. Demali, lügat müallifi óz asarini linqvokulturoloji müstavida yaratmi§dir ki, nazari dil9iliyin bir sahasi kimi linqvokulturologiya elmi Azarbaycanda yenica formala§maga ba§lami§dir. Tarixdan malumdur ki, indiki §imalli va Canublu Azarbaycan XIII - XIV asrlarda monqollarin hakimiyyati altinda idi. Melioranski lügatin meydana galma yerini Azarbaycan hesab edir va tahlillari naticasinda bela bir elmi tezis irali sürür: "Türk dilinin tarixi o daracada yax§i i§lanmayib ki, tamiz linqvistik asaslarda alimizdaki asarin yerini va yazilma tarixini tayin etmak mümkün olsun. Ancaq bu halda ela hadisalar var ki, asarin indiki Azarbaycanda meydana galmi§ oldugunu hesab etmaya hüquq verir. Ela hadisa yoxdur ki, manim hesabimi qeyri-mümkün etsin" [1, 18]. T. Haciyev asar boyu P. Melioranskinin fikirlarina sóykanarak lügatin yaranma tarixina, yaranma yerina aydinliq gatirir. Lügatin hansi dilin, yaxud hansi türkcanin materiali asasinda qalama alindigi barada türkologiyada müxtalif fikirlar olmu§dur. Türkoloq C.E.Malov bela iddia edir ki, "lügat Türküstan türkcasinda, hatta daha konkret olaraq uygur dili materiali asasinda yazilmi§dif' [3, 247]. Melioranski - Malov dialoqu xeyli müddat davam etmi§ va mótabar türkoloqlardan N.A.Baskakov va A.M.§erbakin ara§dirmalarindan sonra [4, 8-9; 5, 27] P. Melioranskinin bu problemla bagli móvqeyi qabul edilmi§dir. Fikrimizca, 3 dilin (fars, türk, monqol) müqayisasi asasinda yazilan lügtin 5 nüsxadan ibarat olmasi türkoloqlari 9a§-ba§ salmi§dir. Bu cahata xüsusi diqqat yetiran T. Haciyevin nazarinca, lügatin istanbul na§ri Türküstan nüsxasina asaslanir, Türküstan katibinin kó9ürdüyü variantdir. Sóz tutumuna góra da istanbul nüsxasi Melioranskidaki nüsxalarin na§rindan bóyükdür. Tabii ki, bu da katibin alavasi hesabinadir [2, 227]. Lügatin nüsxa farqlarini va qari§iq xaraktera malik olmasinin T. Haciyev sabablarini müayyanla§dirir va bu sabablarin nalarla bagli olmasina mantiqi cahatdan dogru-düzgün izah verir. Müallifin ibn Mühanna lügatinin yazildigi dóvrda tadris maqsadi güddüyünü, tadris ü9ün istifada edilmasi cahatlarina gatirdiyi izahlar da tam §akilda aglabatan górünür. indiya kimi türkologiyada lügat müallifinin milliyyati masalasi da qaranliq §akilda qalmi§dir ki, T. Haciyev P. Melioranskinin irali sürdüyü güman, §übha dolu fikirlari realla§dirmaga 9ali§mi§, Seyid 9hmad ibn Mühannanin Azarbaycan arazisindaki Urmiyanin Abadli kandinda anadan olmasini, lügati burada yazmasini, milliyyatca azarbaycanli olmasna daqiqla§dirmalar gatirmi§dir.
P. Melioranskiya istinad edan T. Haciyev ibn Mühannanin lügatinin qurulu§una da aydinliq gatirarak góstarir ki, lügat iki hissasdan ibaratdir: arabca - farsca lügat; arabca - türkca lügat; arabca - monqolca lügat. Alimin §arhlarindan bela malum olur ki, tadris prosesi ü9ün nazarda tutulan bu lügat §arh xarakteri da§imi§, fonetik, morfoloji, leksik terminoloji tahlillara üstünlük verilmi§dir. Lügatda müvafiq dilin sózlari - fars, türk. Monqol sózlari arab dilina tarcüma olunmu§dur. T. Haciyev lügatin fonetika, morfologiya, leksika bahslarina ayrilan hissalarin üzarinda dayanaraq arab alifbasi ila türk saslarinin ifadasindaki problemlara xüsusi diqqat yetirir. Morfologiya ila bagli bólmada müayyan kateqoriyalar haqqinda verilan malumatlari izah edir, morfoloji góstaricilarin i§lanma yeri, qrammatik semantikasindaki rolunu daqiq óyranir. Leksika bólmasinda sózlarin farqli cahatlarini góstarmak ü9ün müqayisalar, paralellar aparir. Seyid Camaladdin ibn Mühanna lügati yazarkan hansi manbalardan istifada etma masalasina da T. Haciyev aydinliq gatirir va qeyd edir ki, "lügatda iki fakti górürük: müallif canli dani^iq dilini nazara alir, yani onun predmeti kitab dili deyil, óyrananlara kitab dili, §eir dili yox, canli türk dili óyradir, ikincisi odur ki, bu canli dil adabi dilin asasinda duran dialekt dilidir, normaldildif' [2, 231].
ibn Mühannanin lügatda yazdigi nazari giri§ hissasini T. Haciyev diqqatla oxuyaraq, onu müasir dóvrda aparilan dil9ilik tahlillari ila müqayisa edir va aydinla§dirir ki, "ibn Mühanna dóvründa zamanin falsafa kontekstinda taxminan bu gün górdüyümüz tipda filoloji talim-tadris gedirmi§: qrammatik-dilgilik taliminin tarkib hissasi kimi üslubiyyat, nitq madaniyyati tadris olunurmu^' [2,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
231]. T. Haciyev bu asarinda P. Melioranski ila A.Battalin transliterasiyalarini da müqayisa edir va üstünlüyü daha çox rus türkoloqunun oxudugu - transliterasiya formalarina verir. T. Haciyev ibn Mühanna lügatinin bütün tanqidi naçrlarina nazar salaraq üstünlüyü P. Melioranski naçrina verir va bu mantiqi söykanmani bu nasrdaki daqiqlaçmalarla alaqalandirir [3, 243]. Tofiq Haciyevin nazarinca, "Melioranski abidanin Azarbaycan türkcasinda olmasi fikrinin müallifidir va buna göra da transliterasiyada Azarbaycan talaffüzüna üstünlük verir" [3, 243]. T. Haciyev ona göra, P. Melioranski nüsxasini etibarli sayir ki, bu na§r lügatin 5 nüsxasinin müqayisasi asasinda tartib olunmuçdur. ibn Mühanna lügatinin söz tutumuna P. Melioranski na§ri asasinda T. Haciyev bütün yaruslardan yanaçir va onlarin asas tarixi istiqamatlarini nazari baximdan sistemli, kompleks §akilda ara§dirmi§dir. Azarbaycan dilçiliyinda alimin bu tadqiqat i§i da tutarli tasir bagiçlayir. Müasir tafakkür içiginda türkoloji zamininda ibn Mühanna lügatinin P. Melioranski nüsxasi asasinda elmi §arhini vermasi va hamin nüsxanin söz materiallarini digar naçrlarla müqayisasi Tofiq Haciyevin elmi tahlillarinin yeniliklarla §artlandiran an mühüm amillardandir. Tofiq Haciyevin lügat haqqinda söyladiyi linqvistik nazari müddaalari, elmi-nazari mühakimalari, bir sözla, tahlil prosesindaki qanaatlari olduqca yüksak dayarlandirmaya layiqdir, türkologiya elminin inkiçafina xidmat göstaran mühüm yeniliklardir.
9D9BiYYAT
1. Haciyev T.i. Yusif Xac Nacib. "Qutadqu-bilik". "Azarbaycan adabiyyati tarixi", II cild, Baki, "Elm", 2007, s.127-154.
2. Aliçanli §. Tarixi poetika va adabiyyat§ünasligin müasir marhalasi. Azarbaycan adabiyyatinin tarixi poetikasi. II kitab. Poetik fikrin takamülü. Baki, "Elm", 2006, s.19-61.
3. Мелиорански П.М. Араб - филолог о турецском языке. Санкт - Петербург, 1900,
301 стр.
4. Haciyev T. "Seyid Camaladdin ibn Mühannanin "Hilyatül-insan va halbatül-lisan" asari." Seçilmiç asarlari, II cild, Baki, "Elm", 2017, s.223-248.
5. Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х - XIII вв., из Восточного Туркестана. Москва - Ленинград, 161 стр.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
