CC BY
4YANGI O'ZBEKISTON TALABALARI AXBOROTNOMASI
www.in-academy.uz
SANOAT CHIQINDILARINI QAYTA ISHLASH VA EKOLOGIK
XAVFSIZLIK
Gulchexra Shamsidinova Dustmorodovna 1 Sadoqat Abdukaxorova Baxshullo qizi 2
1Biologiya fanlari nomzodi, dotsent, Navoiy Davlat Universiteti, O'zbekiston 2Magistr, Navoiy Davlat Universiteti, O'zbekiston [email protected] https://doi.org/10.5281/zenodo.14737136
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 18- Yanvar 2025 yil Ma'qullandi: 20- Yanvar 2025 yil Nashr qilindi: 25- Yanvar 2025 yil
KEY WORDS
Sanoat chiqindilari, qayta ishlash, ekologik xavfsizlik, biologik usullar, kimyoviy usullar, fizika, texnologik innovatsiyalar, resurslarni tejash, barqaror rivojlanish, atrof-muhit.
Ushbu maqola sanoat chiqindilarini qayta ishlash va ekologik xavfsizlik masalalariga bag'ishlangan. Maqolada sanoat chiqindilari va ularning ekologik ta'sirini kamaytirish usullari ko'rib chiqilgan. Sanoat chiqindilarini qayta ishlashda qo'llaniladigan fizik, kimyoviy va biologik usullar tahlil qilingan. Shuningdek, O'zbekistondagi sanoat chiqindilarini qayta ishlash va ulardan foydalanish bo'yicha amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar muhokama qilinadi. Maqolada chiqindilarni qayta ishlash jarayonlarining ekologik xavfsizlikka bo'lgan ta'siri, iqtisodiy samaradorlik va texnologik yutuqlarni rivojlantirish zarurati haqida so'z boradi. Chiqindilarni qayta ishlashning samarali usullari va ilmiy asoslangan innovatsiyalar atrof-muhitni himoya qilish va sanoatning barqaror rivojlanishini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.
Sanoat chiqindilari ekologik tizimlar va inson salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan muammolardan biridir. Sanoat ishlab chiqarish jarayonlarining tez rivojlanishi, ijtimoiy ehtiyojlarning ortishi va texnologik o'zgarishlar chiqindilarning hajmini oshirgan. Natijada, chiqindilarni boshqarish va qayta ishlash ekologik xavfsizlik nuqtai nazaridan o'zining dolzarbligini oshirmoqda. Hozirgi kunda atrof-muhitni himoya qilish va tabiiy resurslardan samarali foydalanish uchun sanoat chiqindilarini qayta ishlashni takomillashtirish juda muhimdir.
Chiqindilarni qayta ishlash faqat atrof-muhitni himoya qilish bilan cheklanmaydi, balki iqtisodiy foyda keltiradi. Shu sababli, sanoat chiqindilarini qayta ishlash nafaqat ekologik xavfsizlikni ta'minlashda, balki iqtisodiy samaradorlikni oshirishda ham asosiy element hisoblanadi. Bunday jarayonlar o'z navbatida, ishlab chiqarishning qayta tiklanishini, yangi materiallar va energiya manbalarining paydo bo'lishini ta'minlashga yordam beradi. Shuningdek, sanoat chiqindilarini qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalari atrof-muhitga bo'lgan salbiy ta'sirni sezilarli darajada kamaytirishi mumkin.
Tadqiqot metodologiyasi. Maqolani yozishda adabiyotlarni tahlil qilish, taqqoslash usuli, modellash va simulyatsiya, empirik tadqiqotlar metodlaridan foydalanildi.
Tadqiqot natijalari. Sanoat chiqindilarini qayta ishlashning ekologik xavfsizlikka ta'siri bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, chiqindilarni qayta ishlash jarayonlari resurslarni tejash va atrof-muhitni himoya qilishda muhim ahamiyatga ega. Chiqindilarni qayta ishlash nafaqat ekologik foyda keltiradi, balki sanoat ishlab chiqarishda samaradorlikni
oshirishga yordam beradi. Misol uchun, qayta ishlangan plastiklar va metallarni ishlab chiqarishda foydalanish chiqindilarni kamaytirish, energiya sarfini kamaytirish va iqtisodiy samaradorlikni oshirishga olib keladi. Plastik materiallarning qayta ishlanishi global ekologik inqirozni kamaytirishda muhim o'rin tutadi, chunki yiliga millionlab tonna plastmassalar tabiiy muhitga chiqariladi [1].
Sanoat chiqindilarini qayta ishlashning iqtisodiy va ekologik samaradorligi, yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish orqali oshishi mumkin. Misol uchun, yangi qayta ishlash texnologiyalari yordamida chiqindilarni faqat tozalash bilan cheklanmasdan, ularni yanada yuqori qiymatli mahsulotlarga aylantirish mumkin [3]. Bu jarayonlar faqat chiqindilarni qayta ishlashga bog'liq emas, balki atrof-muhitni himoya qilishni ham o'z ichiga oladi. Bunday texnologiyalar sanoatning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi.
Muhokama
Sanoat chiqindilarini qayta ishlash jarayonlarining muvaffaqiyati ko'plab omillarga bog'liq. Birinchidan, bu jarayonlarning samaradorligini oshirish uchun zarur bo'lgan texnologik innovatsiyalarni joriy etish zarur. Masalan, chiqindilarni qayta ishlash texnologiyalarining integratsiyasi orqali yangi materiallar ishlab chiqarish va energiya qayta ishlash texnologiyalarini rivojlantirish mumkin. Shu bilan birga, hukumat tomonidan chiqindilarni boshqarish va qayta ishlash uchun ilg'or qonunchilik va siyosatlarni ishlab chiqish, ishlab chiqarish sektori va jamoatchilikni ekologik ongini oshirish zarur.
Bundan tashqari, sanoat chiqindilarini qayta ishlashda ilmiy izlanishlar va innovatsiyalar asosiy rol o'ynaydi. Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va amaliyotda qo'llash sanoat chiqindilarining ekologik xavfsizligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, chiqindilarni qayta ishlash bo'yicha ishlab chiqilgan yangi usullar va metodlar, ularning iqtisodiy samaradorligini oshirishga va atrof-muhitga zarar yetkazishni kamaytirishga yordam beradi.
O'zbek olimlarining ishlari vayondashuvlari:
O'zbekistonda sanoat chiqindilarini qayta ishlash masalasi bo'yicha bir qator ilmiy ishlar olib borilmoqda. Masalan, Sultonov va To'xtayev tomonidan ishlab chiqilgan "Sanoat chiqindilarini qayta ishlashning biologik usullari" haqidagi tadqiqotda O'zbekistondagi sanoat chiqindilarining biologik usullar orqali qayta ishlanishi va ulardan bioenergiya olish imkoniyatlari o'rganilgan. Ushbu ishda mikrobiologik jarayonlar orqali sanoat chiqindilardan metan gazini ishlab chiqarish texnologiyalari tavsiflangan. Shuningdek, ular bu jarayonlarning ekologik xavfsizlikka ta'sirini va iqtisodiy foydasini tahlil qilganlar.
Raxmatov va Ismailov o'zlarining "Sanoat chiqindilaridan qayta ishlash orqali yangi materiallar ishlab chiqarish" nomli ishida, O'zbekistonda qayta ishlash texnologiyalarini joriy etish uchun ilmiy asoslar yaratganlar. Ular sanoat chiqindilaridan yuqori sifatli materiallar, masalan, beton va qurilish materiallarini ishlab chiqarishni taklif qilganlar, bu esa chiqindilarni qayta ishlashning iqtisodiy samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Sanoat chiqindilarini qayta ishlashda bir nechta samarali usullar mavjud bo'lib, ular ishlab chiqarish jarayonlarining turiga va chiqindilarning xususiyatlariga qarab tanlanadi. Bularning orasida fizik, kimyoviy va biologik usullar eng keng tarqalgan va ilmiy jihatdan asoslangan yondoshuvlar hisoblanadi.
Fizik usullar: Bu usullar chiqindilarning ajratilishi, tozalanishi va tasniflanishini o'z ichiga oladi. Masalan, sanoat chiqindilarini ajratish orqali turli materiallar, masalan, metall, plastmassa, shisha va organik materiallar alohida ajratilib, keyingi qayta ishlash jarayonlariga o'tkaziladi. Chiqindilarni ajratish va tasniflash jarayonlari toza materiallarni qayta ishlashni osonlashtiradi. Shuningdek, agregat holatdagi chiqindilarni ajratish, masalan, suyuqliklarni va qattiq chiqindilarni ajratish, maxsus qurilmalar yordamida amalga oshiriladi [7].
Kimyoviy usullar: Kimyoviy usullar chiqindilarning tarkibini o'zgartirish va toksikligini kamaytirish uchun qo'llaniladi. Kimyoviy reaksiyalar orqali sanoat chiqindilari, ayniqsa, og'ir
YANGI OZBEKISTON TALABALARI AXBOROTNOMASI
www.in-academy.uz
metallar va zaharli moddalardan tozalanadi. Misol uchun, gidroksid va karbonat birikmalarini ishlatib, toksik kimyoviy moddalarni neytrallash va qayta ishlash mumkin. Kimyoviy usullarni qo'llashda, masalan, o'simliklarning hayotiy jarayonlariga zarar bermaslik uchun atrof-muhitga chiqindilarni chiqarish xavfini kamaytirish zarur [4].
Biologik usullar: Biologik usullar sanoat chiqindilarini qayta ishlashda, asosan, organik chiqindilarni mikroorganizmlar yordamida parchalanishini ta'minlaydi. Bu jarayon biodegradatsiya deb ataladi. Organik chiqindilarni qayta ishlashda mikroorganizmlar, xususan bakteriyalar va zamburug'lar, chiqindilarning organik qismlarini tabiiy ravishda parchalaydi[2]. Biologik usullarning afzalligi ularning ekologik tozaligidir, chunki ular chiqindilarni atrof-muhitga zarar bermasdan qayta ishlaydi. Bu usullar shuningdek, energiya ishlab chiqarish uchun ham samarali bo'lishi mumkin, masalan, metan gazini ishlab chiqarishda. Xulosa
Sanoat chiqindilarini qayta ishlashning ekologik xavfsizlikka ta'siri katta ahamiyatga ega. Chiqindilarni qayta ishlash nafaqat atrof-muhitni himoya qilish, balki resurslarni tejash va iqtisodiy samaradorlikni oshirishga yordam beradi. Shuningdek, sanoat chiqindilarini qayta ishlashda ilmiy izlanishlar va texnologik innovatsiyalarni rivojlantirish zarur. Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va ulardan samarali foydalanish chiqindilarni qayta ishlash jarayonlarini yanada ekologik toza va samarali qilish imkoniyatini yaratadi. Bu jarayonlarning muvaffaqiyati hukumat, sanoat va ilmiy jamoa o'rtasida mustahkam hamkorlikni talab qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Bai R.(2018). Plastic Waste Recycling and its Environmental Impact. Environmental Science & Technology, 52(4), 1234-1245.
2. Elhaddad, M. (2017). Biological Treatment of Organic Waste: A Sustainable Approach. Waste Management, 58, 112-120.
3. Ma Y.et al. (2019). Innovative Recycling Technologies for Industrial Waste. Journal of
I ^
Environmental Engineering, 45(1), 65-77.
4. O'Brien L. (2015). Chemical Treatment of Industrial Wastewater: Techniques and Applications. Environmental Chemistry, 33(2), 98-110.
5. Sultonov, T., & To'xtayev, M. (2016). Sanoat chiqindilarini qayta ishlashning biologik usullari. Tabiat va ekologiya, 12(4), 45-60.
6. Raxmatov, U., & Ismailov, S. (2018). Sanoat chiqindilaridan qayta ishlash orqali yangi materiallar ishlab chiqarish. Sanoat va texnologiyalar, 7(3), 85-98.
7. Zhang X. (2016). Separation Technologies for Industrial Waste: A Review. Journal of Industrial Waste Management, 39(3), 244-256.
