Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
САМАРКАНД ВИЛОЯТИДА ДЕХДОН ХУЖАЛИКЛАРИДА ГУШТ ИШЛАБ ЧЩАРИШНИНГ ЩТИСОДИЙ ТАХЛИЛИ
Р. Х- Каландаров
ТошДАУ Самарканд филиали, таянч докторанти
АННАТАЦИЯ
Ушбу мацолада Самарканд вилоятида 2011-2021 йилларда гушт ишлаб чицариш курсаткичлари тахлил цилинган. Тахлилда динамик цаторлардан фойдаланган холда мутлац узгариш ва усиш суратлари курсаткичлари базис хамда занжирсимон усулда хисобланди. Тахлиллар натижасида Самарцанд вилоятининг дехцон хужаликларида чорвачилик махсулотлардан гушт ишлаб чицаришдаги улуши камаётганини курсатди. Муаммони бартараф этиш ёки камайтириш мацсадида Самарцанд вилоятининг 313 та дехцон хужаликларидан суровномалар натижалари эконометрик моделлар асосида тахлил цилинди.
Калит сузлар: Чорвачилик, динамик цаторлар, мутлоц узгариш, базис усул, занжирсимон усул, усиш сурати, усиш коэффиценти, озица экинлар индекси, логарифмик функция.
АННОТАЦИЯ
В данной статье проанализированы показатели производства мяса в Самаркандской области в 2011-2021 гг. При анализе показатели абсолютного изменения и изображения роста рассчитывались и использованием динамического ряда в базисно-цепном методе. В результате анализа показано, что доля продукции животноводства в производстве мяса в хозяйствах Самаркандской области снижается. С целью устранения или уменьшения проблемы были проанализированы результаты анкетирования 313 крестьянские хозяйств Самаркандской области на основе эконометрических моделей.
ABSTRACT
This article analyzes the indicators of meat production in the Samarkand region in 2011-2021. In the analysis, the indicators of absolute change and the image of growth were calculated using a dynamic series in the basic chain method. As a result of the analysis, it is shown that the share of livestock products in meat production in the farms of the Samarkand region is decreasing. In order to eliminate or reduce the problem, the results of a survey of 313 peasant farms in the Samarkand region were analyzed on the basis of econometric models.
May 12-13
1040
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introduci^g^mmt^griculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishningnazariyva amaliy asoslari
jy
Мавзунинг долзарблиги
БМТнинг озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти (ФАО) хамда жахон согликни саклаш ташкилоти маълумотларига Караганда, хозирги кунда дунёда 840 миллиондан ортик киши, ёки ахолининг хар саккиз нафаридан бири туйиб овкатланиш имкониятига эга эмас. Бундан ташкари, сайёра ахолисининг 30 фоизидан зиёди тулаконли равишда овкатланмаслик, энг асосий микроэлемент ва витаминлар етишмаслиги муаммосини бошидан кечирмокдаки, буларнинг барчаси озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш накадар долзарб масала эканлигини яккол курсатиб турибди1.
Ахолини озик-овкат махсулотлари билан таъминлаш кишлок хужалик сохасига, яъни дехкончилик ва чорвачилик махсулотлари етиштириш билан боглик. Узбекистон Республикаси 2021 йилда ишлаб чикарган кишлок хужалик
махсулотларининг 50,1% чорвачилик махсулотларига хамда 49,9%
2
дехкончилик махсулотларига тугри келмокда .
Маълумки, чорвачилик ахолининг озик-овкат махсулотларига булган талабини таъминловчи асосий тармоклардан хисобланади. Табиий ресурслар ва экинлардан олинган махсулотларнинг 75 % ни инсон тугридан-тугри истеъмол кила олмайди. Шу боис, уларни албатта кишлок хужалиги хайвонлари ва паррандаларининг танаси оркали утказилиб сут, гушт, тухум каби ноёб
3
махсулотлар оркали истеъмол килинади .
Чорвачилик сохасининг ички имкониятларини ошириш буйича чора-тадбирларнинг изчил амалга ошириб борилаётганлиги, шунингдек, уларга давлат томонидан тизимли кумак курсатиб келинаётганлиги чорва моллари ва паррандаларнинг бош сонининг купайишига, ички истеъмол бозорларини чорвачилик махсулотлари билан тулдириш имкониятини беради. Ички истеъмол бозорида гушт, сут, тухум ва бошка чорвачилик махсулотлари билан баркарор таъминлаш, чорвачилик, паррандачилик ва баликчилик озука базасини кенгайтириш, ички ва ташки бозорларда ракобатбардош махсулотлар ишлаб чикаришни купайтириш буйича илмий асосланган усуллар ва интенсив технологияларни кенг жорий етиш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 03.03.2021 йилдаги "Чорвачилик тармокларини давлат томонидан янада куллаб-кувватлашга доир кушимча чора тадбирлар тугрисида" П^-5017-сонли карори кабул килинди.
1 http://www.uzbekistan-geneva.ch/oziq-ovqat-xavfsizligini-ta-minlash-ustuvor-vazifa.html
2 O'zbekiston Respublikasi statistika qumitasi ma'lumotlari 2022 y.
3 I.Maqsudov, J.Ya.Jo'rayev, Sh.Q.Amirov "Chorvachilik asoslari" Toshkent 2012 y.
May 12-13
1041
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
Бу карорда чорвачилик хужаликларига-уз хужаликларида ва ахоли хонадонлари билан биргаликда кооператция усулида етиштирилиб гушт учун сотилган йирик ва майда шохли молларнинг тирик вазнининг хар бир килограми учун 2000 сум, сотилган сутнинг хдр бир литри учун 200 сум хамда парранда хужаликларида етиштирилиб реализатция килинган парранда гуштининг хар бир килограми учун 1250 сум микдорида республика буюджетидан субсидиялар ажратиш кузда тутилган.
Юкоридаги фикирларимиздан келиб чикиб Республикамизда чорвачиликнинг ахамиятини хисобга олиб, махсулот ишлаб чикаришни статистик урганиш ва уларни тахлил килиш мухим хисобланади.
Материаллар ва методлар.
Узбекистонда чорвачилик кишлок хужалигининг етакчи сохаларидан бири булиб, ахолини асосий озик-овкат махсулотлари билан таъминлашда алохида уринга эга. Маълумки, бу соха оилалар фаровонлиги ва озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда катта урин тутади. Ахолининг кундалик истеъмол харажатларининг 30 фоизини гушт, сут ва тухум махсулотлари
4
ташкил этади .
Чорвачилик махсулотларини етиштириш буйича 2021 йил якунлари буйича республикамизда таркибида худудларнинг улушларини келтириб утамиз.
1-расм. 2021 йил якунлари буйича Узбекистон Республикасида
Kazakova Z., Isrofilova I., "Chorvachilik tarmog'ini rivojlantirishda islohatlarning tutgan o'rni"., Международная научно-практическая конференция. 14-15 октября. 2021 г.
May 12-13
1042
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introduci^g^mmt^griculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishningnazariyva amaliy asoslari
jy
чорвачилик мах,сулотларини ишлаб чицаришнинг вилоятлар улуши курсаткичлари .
Республикамизда 2021 йилда чорвачилик махсулотларини ишлаб чикариш буйича энг катта улуши Самарканд вилояти (11,8 %), Кашкадарё вилояти (11,4 %), Тошкент вилояти (10,2 %) ва Бухоро вилояти(9,5 %) лари хиссасига тугри келмокда. Крракалпогистон республикаси (4%) ва Сирдарё вилояти (2,7%) улуш билан энг паст курсаткичларни кайт этмокда.
Ахолининг хонадонларида оила аъзоларининг хак туланмаган мехнати купрок харажатлари, чорвачилик махсулотларининг бир бирлигини ишлаб чикариш учун арзонрок моддий харажатлар таъминланади, маиший чикиндилар ва оила аъзоларининг мехнати утилизатция килинади, тормок ерларидан окилона фойдаланилади, экологик тоза махсулотлар олинади, махсулотларнинг бир кисми махаллий бозорларда кимматрок нархларда сотилади.6
Чорвачиликда махсулот ишлаб чикаришни йиллар асосида тахлил килишда динамик катор курсаткичлардан фойдаланган максадга мувофик. Бу курсаткичларни урганаётганда махсулот ишлаб чикаришда усиш ёки камайиши урганилади.
Динамик каторлар курсаткичларини мутлак узгаришнинг базис ва
п
занжирсимон усуллари куйидаги формулалардан фойдаланилади :
АУь = У - Г0 (1)
АУ, = У - У1_1 (2)
Бу (1) ва (2) формулада: АУЬ ва АУ, -махсулот микдорининг базис ва хисобот йилидаги мутлок узгариш, У; -таккосланаётган давр, У0- базис даври, - таккосланаётган даврдан олдинги давр.
Динамик катор курсаткичларини тахлил килишда усиш суръатларини хам урганиш керак булади. Динамик каторларнинг усиш суратлари коэффициентда
о
ва фоизда (%) ифодаланади ва куйидаги формулалар билан аникланади :
b Y0 (3)
Rz = Yi Z Y^ г (4)
Rb=~* 100% (5)
O'zbekiston Respublikasi statistika qumitasining ma'lumotlari. 2021 уП
6 А.П. Зинченко, М.В.Кагирова "Эффективность скотоводства в России в пернод реализации государственных програми развития сельского хозяйства" (РГАУ-МСХА имени К.А.Тимирязова) известия ТСХА, выпуск 1, 2015г.
X.Shadiyev, I.Xabibullayev ' ! X.Shadiyev, I.Xabibullayev '
Statistika" Statistika"
Toshkent 2013yil. Toshkent 2013yil.
May 12-13
1043
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introduci^g^mmt^griculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishningnazariyva amaliy asoslari
jy
Rz =
Yj Yi-i
* 100%
(6)
Бу ерда 3,4, 5 ва 6 формулалар динамик каторларнинг базисли ва занжирсимон усулда усиш (камайиш) суратлари аниклаш учун фойдаланилади.
Агарда занжирсимон усулда узгариш суръатлари маълум булса, уртача йиллик узгариш суръатини куйидаги уртача геометрик формула ёрдамида
9
аниклаймиз :
R = 7 R ±*R 2*.. .*Rn (7)
Бу ерда R уртача йиллик узгариш сурати, R ±,R2,...,Rn динамик каторнинг занжирсимон усулда хисобланган узгариш суратларини кийматлари ифодалайди.
Гушт ишлаб чикаришда узгариш суратлари аникдангандан сунг махсулот ишлаб чикаришга таъсир этувчи омиллар уртасидаги муносабатларни тахлил килиш максадга мувофикдир. Омиллар уртасидаги муносабатларни тахлил килиш учун узгарувчилар коррелацион мухимлиги ифодаловчи Карл Пирсон, Фрэнсис Эджуорт ва Рафаэль Уэлдонлар томонидан XIX асрнинг 90 йилларида яратилган формуладан фойдаланамиз.
£ (х - X) (Y - Y)
Гху 7Z (х-X)2 £ (Y-Y)2 Бу ерда X = xXt ва Y = ± Y тенгдир.
(8)
Омиллар уртасидаги тахлилни амалга ошириш учун Логарифмик функция моделидан фойдаланамиз. Логарифимик функциянинг формуласи куйидагича:
a(t) =
1+е"
l+e-(Po+Pix+-Pnx)
(9)
Олинган натижалар тахлили
9 X.Shadiyev, I.Xabibullayev "Statistika" Toshkent 2013yil. https://samaguni.uz/ International Scientific and Practical Conference
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introduci^g^mmt^griculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishningnazariyva amaliy asoslari
jy
2-жадвал
Самарканд вилоятидатирик вазнда гушт етпштнриш дннамикаси курсаткичлари (2011-2021йиллар)10
Ииллар Гушт, минг тонна. Мутлож, усиши, минг тонна Усиш хоеффиценти Усиш сурати, % Усиш сурати фаркр, %
Базисли Занжирсимон Базисли Занжирсимон Базисли Занжирсимон Базисли Занжирсимон
АУь = К-Уа = К- К-1 л —5- Rb _ у, у0 *юо% К * 100% К = Rb -100% К = Rz- 100%
2011 йил 191.8 - 100
2012 йил 203,8 12 12 1,063 1,063 106,257 106,257 6,257 6,257
2013йил 214,2 22,4 10,4 1,117 1,051 111,679 105,103 11,679 5,103
2014 йил 230 38,2 15,8 1,199 1,074 119,917 107,376 19,917 7,376
2015йил 244,4 52,6 14,4 1,274 1,063 127,424 106,261 27,424 6,261
2016йил 258 66,2 13,6 1,345 1,056 134,515 105,565 34,515 5,565
2017йил 262,8 71 4,8 1,370 1,019 137,018 101,860 37,018 1,860
2018йил 294,6 102,8 31,8 1,536 1,121 153,597 112,100 53,597 12,100
2019йил 297,3 105,5 2,7 1,550 1,009 155,005 100,916 55,005 0,916
2020 йил 302,3 110,5 5 1,576 1,017 157,612 101,682 57,612 1,682
2021 йил 305,3 113,5 3 1,592 1,010 159,176 100,992 59,176 0,992
10
Гушт ишлаб чикаришни усиш коэффицентини занжирсимон усулда хдсоблангандан сунг, Самарканд вилоятида гушт етиштиришнинг уртача усиш суръати аниклашимиз мумкин булади. Taqqoslash maqsadida 2012-2016 yilgacha ko'rsatkichlarini va 2017-2021 yilgacha ko'rsatkichlarini hisblaymiz. Ko'rsatkichlarni R±va R2 deb belgilab olamiz. 2012-2016 yilgacha ko'rsatkichlarni
hisoblaymiz: R± = njR ±*R 2 * .. . * Rn = У 1,063 * 1,05 1 * . . .* 1,05 6 = ^1/346 = 1 , 0 6 1. Уртача усиш суръати 2012 йилдан 2016 йилгача вакт бирлигида ± = ■ 1 0 0 % = 1,0 61 * 1 0 0% = 1 0 6, 1 % ни ташкил этади, яъни уртача гушт ишлаб чикариш 6,1 фоизга ошган. 2017-2021 йилгача курсаткичларни хдсоблаймиз: R2 = yR ± *R 2 * . . . * Rn = V 1 , 0 1 9 * 1 , 1 2 1 * . . .* 1 ,0 1 0 = ^1Д83 = 1,034. Уртача усиш суръати 2017 йилдан 2021 йилгача вакт бирлигида 2 = R 2 ■ 1 0 0 % = 1,034 * 1 00% = 1 0 3 , 4 % ни ташкил этади, б яъни уртача гушт ишлаб чикариш 3,4 фоизга ошган.
Samarqand viloyati statistik boshqarmasi statistik ma'lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
May 12-13
1045
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introduci^g^mmt^griculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishningnazariyva amaliy asoslari
jy
3-ЖЯДВЯЛ
Самарканд вилояти дехкон хужалнкла рида тирик вазнда гушт етиштириш динамикасининг кур са ткич л а р и
(2011-2021йиллар)и
Ииллар Гушт, 1ШНГ тонна. Мутлож, усиши, минг тонна. Усиш хоеффиценти 1 Усиш сурати, % Усиш сурати фарх,и, %
Базисли Занжирсимон Базнслн Занжирсимон Базнслн Занжирсимон Базнслн Занжирсимон
Ali AYZ = Yt - Y^ Л д -А. Rb _Yi у0 * 100% Ля Yt = —— * 100% К = *ъ - 100% К = Rz- 100%
2011 йил 181,2 - -
2012 йил 191,2 10 10 1,055 1,055 105,52 105,52 5,52 5,52
2013 йил 199.3 18,1 8,1 1,100 1,042 109,99 104,24 9,99 4,24
2014 йил 211,7 30,5 12,4 1,168 1,062 116,83 106,22 16,83 6,22
2015 йил 224,3 43,1 12,6 1,238 1,060 123,79 105,95 23,79 5,95
2016 йил 236,4 55,2 12,1 1,305 1,054 130,46 105,39 30,46 5,39
2017 йил 233,5 52,3 -2,9 1,289 0,988 128,86 98,77 28,86 -1,23
2018 йил 240,6 59,4 7,1 1,328 1,030 132,78 103,04 32,78 3,04
2019 йил 243,2 62 2,6 1,342 1,011 134,22 101,08 34,22 1,08
2020 йил 244,6 63,4 1,4 1,350 1,006 134,99 100,58 34,99 0,58
2021 йил 252,9 71,7 8,3 1,396 1,034 139,57 103,39 39,57 3,39
11
Самарканд вилоятининг дехкон хужаликларида гушт ишлаб чикаришни усиш коеффицентини занжирсимон усулда хисоблангандан сунг, гушт етиштиришнинг уртача усиш суръати аниклашимиз мумкин булади. Таккослаш максадида 2012-2016 йилгача хамда 2017-2021 йилгача курсаткичларни хисоблаймиз. Ko'rsatkichlarni Д±va Д2 deb belgilab olamiz. 2012-2016 yilgacha ko'rsatkichlarni hisoblaymiz:
Дх = удx *Я2 * . . .* Яп = У 1,05 5 * 1,042* . . .* 1,054 = У1304 = 1,054. Уртача усиш суръати 2012 йилдан 2016 йилгача вакт бирлигида Ди± = Д± ■ 1 0 0 % = 1,054 * 1 00% = 1 0 5 , 4 % ни ташкил этади, яъни уртачагушт ишлаб чикариш 5,4 фоизга ошган. 2017-2021 йилгача курсаткичларни хисоблаймиз: Д2 = уд ! * Я2 * . . .* Яп = У0,988 * 1,0 3 0 * . . . * 1,0 34 = V1070 = 1,0 1 3 . Уртача усиш суръати 2017 йилдан 2021 йилгача вакт бирлигида Ди 2 = Д 2 ■ 1 0 0 % = 1 , 0 1 3 * 1 0 0 % = 1 0 1 , 3 % ни ташкил этадиб яъни уртача гушт ишлаб чикариш 1,3 фоизга ошган.
Samarqand viloyati statistik boshqarmasi statistik ma'lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
May 12-13
1046
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
Самарканд вилоятида мутлок усишни базис усулда хисоблаганимизда 2011 йилда ишлаб чикарилган гушт махсулотларининг 2021 йилга келиб 113,5 минг тонна купрок гушт ишлаб чикарилган. Аммо, занжирсимон усулда хисобланганда уртача усиш суръати 2017 йилдан 2021 йилгача Самарканд вилоятида 2012 йилдан 2016 йил утган давр оралигига нисбатан 2,7 % га камайган.
Самарканд вилоятида дехкон хужаликларида гушт етиштиришни усиш суръатини базисли усулда хисоблаганимизда 2011 йилда ишлаб чикарилган гушт махсулотларининг 2021 йилга келиб 139,6 % ёки 39,6 % усишга эришилган. Лекин, олинган давр курсаткичлари икки даврга булиниб уртача усиш суръати тахлил килинганда 2012-2016 йилгача булган даврга нисбатан 2017-2021 йилгача булган даврда уртача усиш суръати 4,1 % га камайган. Сунги йилларда Самарканд вилоятида гушт ишлаб чикаришда кузатилган пасайиш, бу озик-овкат хавсизлигини тулик таъминлаш билан бир каторда дехкон хужаликларини даромодларига хам уз таъсирини курсатади. Гушт махсулотлари ишлаб чикаришга таъсир этувчи омилларни урганиш максадида Самарканд вилоятидаги 313 нафар дехкон хужаликларидан суровнома утказиб унинг маълумотлари асосида тахлил килдик.
Дехкон хужаликларининг томорка майдонларида корамолларни озиклантириш учун етиштирилаётган умумий хусусиятга эга экинлардан турларидан яъни, дагал хашак, беда, маккажухори, дуккали экинлар пояси,
лавлаги озука экинларидан, Омилли тахлил (Factor Analysis) модели
12
воситасида "Озика экинлари индекси" номи остида янги узгарувчи ишлаб чикилди. Омилли тахлил моделидан фойдаланилган холда ишлаб чикилган "Озика экинлари индекси" моделда белгиланган 3 та асосий тест шартини каноатлантирди.
Дехкон хужаликларида корамол бокиш учун етиштирилган "Озика экинлари
13
индекси"ни ифодаловчи узгарувчилар учун Омилли тахлил модели тест натижалари
№ Курсаткич Шартлар ва тест натижалари
KM0>0,50 p=0,000 Det>0,00001
1. Озика экинлари индекси 0,549 0,006 0,923
Muratov S. A. The Economic Assessment Of Factors Affecting Small Household (Tomorka) In Rural Areas And Their Income //Irrigation and Melioration. - 2021. - T. 2021. -№. 3. - C. 45-51.
13 CypoBHOMa Mai>jiyMOTjiapH acocuja MyamiHiJ) \hco6-khto6h.
May 12-13
1047
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
Бунда:
Биринчидан, KMO (Kaiser-Meyer-Olkin Measure)14 - узгарувчилар орасида богланиш мавжудлигини изохлайди. Бунда, KMO>0,50 дан катта булса, узгарувчилар орасида богланиш мавжуд булдаи. Тадкикотда маълумотлар тести натижасига кура, KMO курсаткичи 0,549 га тенг булди, яъни Омилли тахлил моделдан фойдаланиш маъкулигидан далолат беради.
Иккинчидан, Бартлет тест (Bartlett test, %2)15 га кура, томорка ер эгалари томонидан фойдаланилган инновациялар умумий хусусияни ифодаловчи узгарувчиларда: H0 - гипотеза, узгарувчилар узаро богланмаган ва H1 -алтирнатев гипотеза, узгарувчилар узаро богликлиги аникланади. Бунда, тест натижасига кура, р-киймат=0,000(1%ликда) булиб, Омилли тахлил моделдан фойдаланишимиз мумкин.
Учинчидан, Корреляция матрица (Correlation matrix)16 - узгарувчилар узаро бир бири билан богликликни билдириб, Det>0,00001 катта булиши Омилли тахлил моделидан фойдаланишимиз мумкин. Тест натижасига кура, Корреляция матрица курсаткичи 0,923 га тенг булмокда.
Дехкон хужаликларининг томорка ермайдонларида чорва моллари учун етиштирилаётган экин турларидан озика индекси ишлаб чикилди ва узгарувчи сифатида жорий килинди. Дехкон хужаликларида гушт ишлаб чикаришдан келадиган даромадлари, озика экинлари индекси, дехкон хужаликлари экин майдонлари, озиклантириш режими ва корамоллар сони танлаб олинди. Утказилган суровноманинг статистик маълумотларни келтириб утамиз.
4-жадвал
Узгарувчиларнинг статистик тавсифи
Узгарувчилар Уртача Ст. огиш Мин Мах
Дехкон хужаликларида гушт ишлаб
чикаришдан келадиган даромадлар (Д), 0.399 0.491 0 1
иккилик
Дехкон хужалигининг умумий ер майдони (УЕМ), сотих 10.751 8.144 2 80
Озида экинлари индекси (ОИ), иккилик 0.401 0.214 0 1
Дехкон хужалиги бошлигининг жинси(Ж), иккилик 0.949 0.221 0 1
Kaiser, Henry F 1974. An index of factorial simplicity. Psychometrika 39: 31 -36. doi: 10.1007/BF02291575
15 Bartlett, M. S. 1951. The effect of standardization on a Chi-square approximation in factor analysis. Biometrika 38: 337-344. doi: 10.1093/biomet/38.3-4.337
16 Acock, Alan C 2013. Discovering structural equation modeling using Stata. Stata Press Books.
May 12-13
1048
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of Jntrod^cingsmart^gric^lt^reJn^Jzbekista^
Volume 4 | SamTSAU Conference | 2023 O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy
Дехкон хужалиги бошлигининг маълумоти (М), категорияли Дехкон хужалиги бошлигининг ёши(Ё), йил
Озидлантириш тартиб меъёри(ТМ), иккилик
^орамоллар сони (КС), дона
2.278 0.814 1 3
51.981 12.182 24 74
0.751 0.433 0 1
4.144 2.094 1 9
Дехкон хужаликларининг умумий ер майдони уртача 10.75 сотихни ташкил этган. Умумий олганда чорвачилик билан шугулланаётган 94,9 % ни оила бошликлари эркаклардир. Дехкон хужаликларида оила бошликларининг уртача ёши 51 ёшдан иборат. Чорва молларини тартибли озиклантириш меъёр талабларига 75% амалга оширади. Чорвачилик билан шугулланаётган дехкон хужаликларида корамоллар бош сони уртача 4 тани ташкил этмокда.
Дехкон хужаликларида гушт ишлаб чидаришдан келадиган даромадларга танлаб олинган ва яратилган узгарувчилар орасидаги муносабатларни (8) формулага асосан мухимлигини текшириб оламиз.
5-жадвал
Узгарувчиларнинг коррелиацион мухимлиги
Узгарувчилар (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
Дехкон 1.000
хужаликларида гушт ишлаб
чикаришдан
келадиган
даромадлар
Дехкон 0.264 1.000
хужалигининг
умумий ер
майдони
Озика индекси 0.279 0.079 1.000
дехкон хужалиги бошлигининг 0.071 0.025 -0.001 1.000
жинси
Дехкон хужалиги бошлигининг 0.018 0.024 -0.010 0.258 1.000
маълумоти
May 12-13
1049
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
Эpкaк Mat^yMüT 0.022 0.024 -0.027 0.556 0.926 1.000
gexKoH -0.341 -0.213 -0.112 0.023 -0.026 -0.013 1.000
xy^a^HrHHHHr öom^HFHHHHr
ëmu
nopßa Mo^^apHHH 0.244 0.115 0.125 0.000 0.052 0.034 -0.108 1.000
o3HK^aHTHpHm TapTHÖ MHtëpH
KopaMo^^ap cohh 0.495 0.108 0.149 0.051 0.048 0.043 -0.244 0.206 1.000
^opBanunuKgaH KenaguraH acocuH gapoMag ôof^hk y3rapyBHura ôofïïhk öynMaraH gexKoH xy^anHKnapuHHHr yMyMHH ep MaHgoHH, o3HKa экннпapн HHgeKCH, gexKoH xy^anuru ôomnuFHHHHr ëmu xaMga nopBa MonnapuHH 03HKgaffrapHfflHHHr Tapraô MHtëpu, P-KuHMar =0,000(1% $oh3hhk) ga CTaTHCTHK MyxuM экaн. AMMO gexKoH xy^anuru öomnuFHHHHr ^HHCH xaMga MatnyMoTH CTaTHCTHK MyxuM axaMH^rra эгa эмacпнrн MatnyM öyngu.
^exKOH xy^anuKnapuga rymT umnaö HHKapumgaH KenaguraH gapoMagnapra Tatcup этyвнн oMHrnapHH TaxnHrnapHHH KenTHpaMH3.
,3,ex,KOH xy^a^HK^apnga rymT nm.ia6 HH^apumra Tatcup этувнн OMii.i.iapHii tlorapii(l)ivinK
^yHKUHH ëpgaivinga Tax,^H^H
^exKöH xy^a^HK^apnga rymT Hhcöhh nm^aö HHKapnmgaH Ke^agnraH Koa$. gapoMag (3)
CT.xaTö
p-KHHMaT
03HKa HHgeKCH (OH)
KopaMonnap cohh (KC)
^opBa MonnapHHH o3HKgaHTHpHm
TapTHÔ MetëpH (TM)
gexKoH xy^anHrHHHHr yMyMHH
ep MafigoHH (YEM)
gexKoH xy^anuru öomnuFHHHHr
^HHCH
^exKoH xy^anuru öomnuFHHHHr MatnyMoTH (M)
13.5907 1.95527 2.043549
1.068275
5.14034
1.52067
10.04151 0.1825692 0.8173248
0.239095 8.48011 1.57194
May 12-13
0.001 0.000 0.074
0.003 0.321 0.685
1050
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introduci^g^mmt^griculture in Uzbekistan
Volume 4 | SamTSAU Conference | 2023
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishningnazariyva amaliy asoslari
jy
^XKOH xy^anuru öornnHFHHHHr ^HHCH эркак Ba MatnyMora
^exKOH xy^anuru öomnHFHHHHr
emu (E)
Y3rapMac
0.5644629
sis sis:
0.957973 0.0093666
0.5939434
0.0122672 0.0169926
0.587
0.001 0.010
YpTana gapoMag
R2
Chi2
AKauKe Me3OH (AIC)
0.399 0.380 160.129 279.014
SD ÖOFHHK y3rap. 0.491
PecnoHgemmp 313
Prob > chi2 0.000
Ea^H Me3OH(BIC) 312.729
*** p<.01, **p<.05, *p<.1
^exKOH xy^anuKnapuga nopBanunuKga Kopa Mon rymTH umnaö nu^apumga xy^anuKnapga nopBa ynyH eTumTupunaguraH KumnoK xy^anuK Maxcynoraapu MyxuM axaMu^Tra эгa. XycycaH, Kopa MonnapHu oзнкпaнтнpнmga "o3uKa экннпapн uHgeKcu"HuHr 6up кoэ$$нцнemтa omumu KopaMonnapgaH onuHaguraH rymT MaxcynoTnapuHu 12,5 öupnuKKa omupagu. EupoK, gexKoH xy^anKnapuga "o3uKa экннпapн uHgeKcu'^uHr omumu gexKoH xy^anuKnapuga экнн MafigoHnap xa^Mura öoFnuKgup. TagKuKoT HaTu^anapu Kypa, gexKoH xy^anuKnapuga экнн MafigoH xa^MuHuHr 1 coraxra omumu KopaMonnunuKga rymT umnaö nuKapumgaH KenaguraH gapoMagHu 6,9 ^orora omupMoKga. fflyHuHrgeK, gexKoH xy^anuKnapuga KopaMon 6om coHuHuHr öup öomra omumu rymT eramrapumgaH KenaguraH gapoMagHu 95,5 ^orora omupumu ucöoTnaHgu.
gexKoH xy^anuKnapuga KopaMonnapHu o3uKgaHTupum MatnyM 6up Metep Ba BaKTra acocnaHumu rymT Maxcynora xa^Mura Tatcup Kypcaragu. gexKoH xy^anuK at3onapu ToMoHugaH rymT Maxcynoraapu eramrapum 10 ^oronuK CTaracTuK axaMu^rauKga Taxnun KunuHraHga, Metpga o3uKgaHTupum gapoMagHu 104,3 ^orora omupumu ucöoTnaHgu. fflyHuHrgeK, gexKoH xy^anuKnapu öomnuKgapu emu KopaMon öoKum eKu KopaMonnunuKga rymT MaxcynoTnapuHu eramrapumgaH Kenagura gapoMagHu 4,3 ^orora KaMafiTupagu.
Xy^oca
TaxnunnapuMrogaH xynoca Kunuö afiTaguraH öyncaK, PecnyönuKaMroga nopBanunuK TapMoFuHu puBo^naHumu axonuHu o3uK-oBKar xaB^cronuruHu TatMuHnamga, axonu gapoMagnapuHu omupumga ^yga MyxuM ypuH эгaмafigн. ^yHKu, PecnyönuKaMroga 2021 fiunga nopBanunuK MaxcynoTnapuHu xy^anuKnap KecuMuga umnaö nuKapumga
May 12-13
1051
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducingsmart^griculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishningnazariyva amaliy asoslari
jy
дехдон хужаликларининг улуши 90,7 % ни ташкил этади. Чорвачиликда гушт махсулотлари етиштиришнинг хужалик тоифалари буйича тадсимланишида хам дехдон хужаликларининг улуши 89,3 % ни ташкил этмокда. Тахлилларимизда, шуни куриш мумкинки Самарканд вилоятида гушт ишлаб чидаришнинг уртача усиши суратлари аниклаганда 2012-2016 йилларга нисбатан 2017-2021 йилларда гушт ишлаб чидаришнинг уртача усиш суратлари 2,7 % га секинлашган. Хужаликлар кесимида дехкон хужаликларининг улуши юдорилигини инобатга олган холда хисоблашларимизга биноан 2012-2016 йилга нисбатан 2017-2021 йилларда уртача усиш суратлари 4,1 % га секинлашаган куришимиз мумкин.
Бу курсаткичлардан куришимиз мумкинки, Самарданд вилоятида дехдон хужаликларида гушт ишлаб чидариш вилоят курсаткичларидан паст эканлигини, бу эса муаммолар мавжудлигидан далолат беради. Махсулот ишлаб чидариш омилларга боглид17. Демак дехдон хужаликларида гушт ишлаб чидаришига омиллар таъсири натижасида уртача усиш сурати пасайган деган хулосага келинди.
Натижада, Самарданд вилоятининг 313 та дехдон хужаликларидан олинган суровномалар буйича тахлилларимиздан шуни куришимиз мумкинки, дехдон хужаликларида чорва моллари учун озида экинлари экиш камаётганлигини, дорамоллар бош сони усиш суръатлари секинлашаётганлигини гушт ишлаб чидарувчи дехдон хужаликлари имкониятини пасайтиради хамда уларнинг даромадларига уз таъсирини курсатмодда.
Тахлилларда дехдон хужаликларида дорамол бодиш дехдон хужаликлари бошлидларининг жинси, маълумоти, хужалик рахбарининг маълумоти статистик ахамиятга эга булмади. Бу дехдон хужалиги рахбарининг ёшининг узгариши хамда маълумотининг узгариши чорвачилик билан шугилланишга салбий таъсир дилмодда. Дехдон хужалиги бошлигининг ёши улуг булиши гушт ишлаб чидаришдан келадиган дармадни пасайтирмодда.
Бунинг сабаби бизнинг республикамизда гушт учун бодилаётган дорамоллар асосан дехдон хужаликлари хисобига тугри келади. Дехдон хужаликларида дорамоллар асосан боглаб бодилади. Дехдон хужаликларида олиб борилган суровномалар натижасида шуни маълум диламизки
Ушакова Т. А, Пелашенко А. В., "Использование математической модели в виде производственной функции Кобба-Дугласа для анализа эффективности работы производства " Международная научная конференция 25-26 апреля 2019 г.
May 12-13
1052
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
KopaMonnapHu cyropum, 03HKnaHTHpnmga x,aMga Mo.xoHa.apHu To3a.amga 99% cyp0BH0Ma HmTHpoKHHnapH 6up goHa x,aM MexaHu3MgaH ëKu aBTOMaraamTupunraH TH3HMgaH ^oHganaHMacnuru Mat.yM ôyngu. ByHHHr Hara^acuga KppaMonnapHH cyropum, 03HKgaHTHpurn x,aMga MonxoHanapHH To3a.amga Ky. MexparngaH ^OHganaHHHMOKga. ^e^KOH xy^anuKnapu pax^ap.apuHuHr ëKu ou.a at3o.apugaH KopaMonnapHH napBapum KunyBHH KumunapHHHr ëmuHHHr Karrapumu Ky. MexparagaH ^ofiganaHumgaH Konumura onuö Ke.umu MyMKHH. By MyaMMonapHH 6apTapa$ этнm ynyH gexKPH xy^anuKnapuga KopaMonnapHu napBapumnam ynyH ap30H Hapxnap Ba cu^arau cyropum, oзнкgaнтнpнm x,aMga MonxoHanapHu To3a.amga MexaHu3M.ap ëKu aBTOMaraamrapum TrouMnapuHu ^opufi Kn.um 3apyp.
REFERENCES
1.^ôeKucTOH PecnyônuKacu Пpезнgентннннг 03.03.2021 fiungaru "^opBanunuK TapMoKgapuHu gaB.aT ToMoHugaH aHaga Kynnaö-KyBBaraamra goup KymuMna nopa Tagöupnap Tyrpucuga" nK-5017-coH.u Kapopu.
2.H.MaKcygoB, ^.^.^ypaeB, ffl.K.AMupoB "^opBanunuK acoc.apu" TomKeHT
3. X.fflagueB, H.XaöuöynnaeB "CTaTucTuKa" TomKeHT 2013fiun.
4. ^o t3u6oeB ffl.T. "^umnoK xy^anuK MaxcynoTnapuHuHr 2017-2020 fiungaru cTaTucTuK KypcaTKunnapu". HHTEPHATHOHA.H CCHEHTHOHC ^OYPHA^ BO.HYME 1 HCCYE 8 YH0-2022: 8.2 | HCCH: 2181-3337
5.Kaiser, Henry F 1974. An index of factorial simplicity. Psychometrika 39: 31-36. doi: 10.1007/BF02291575
6.Bartlett, M. S. 1951. The effect of standardization on a Chi-square approximation in factor analysis. Biometrika 38: 337-344. doi: 10.1093/biomet/38.3-4.337
7.Acock, Alan C 2013. Discovering structural equation modeling using Stata. Stata Press Books.
8.Muratov S. A. The Economic Assessment Of Factors Affecting Small Household (Tomorka) In Rural Areas And Their Income //Irrigation and Melioration. - 2021. -T. 2021. - №. 3. - C. 45-51.
9.Muratov S. et al. ECONOMIC ASSESSMENT OF FACTORS AFFECTING INCOME FROM THE ACTIVITIES OF HOUSEHOLD FARMS IN RURAL
2012 fi.
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
AREAS: A CASE OF SAMARKAND PROVINCE //Economic Science for Rural Development Conference Proceedings. - 2022. - №. 56
10.Muratov S. et al. The Role of Innovations in the Activities of Tomorka Farms in Samarkand Region //American Journal of Agricultural Science, Engineering, and Technology. - 2022. - Т. 6. - №. 3. - С. 135-141.
11. Казакова З., Исрофилова И., "Чорвачилик тармогини ривожлантиришда ислохдтларнинг тутган урни", Международная научно-практическая конференция. 14-15 октября. 2021 г.
12. Ушакова Т. А, Пелашенко А. В., "Использование математической модели в виде производственной функции Кобба-Дугласа для анализа эффективности работы производства" Международная научная конференция 25-26 апреля 2019 г.
13. Узбекистон Республикаси статистика кумитасининг маълумотлари. 2021 йил.
14.http://www.uzbekistan-geneva.ch/oziq-ovqat-xavfsizligini-ta-minlash-ustuvor-vazifa.html.
May 12-13
1054