Бегматов А.М. доцент
Термиз давлат университети уцитувчиси.
Термиз, Узбекистан
SALVIA OFFICINALIS -УСИМЛИГИНИНГ ЯШАШ МУХДТИ ВА ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ
Аннотация: Мацолада Мармарак усимлигининг яшаш мууити, етиштириш технологияси, таркиби дориворлик хусусияти ёритиб берилган.
Калит сузлар: Доривор, (маврак) - Salvia officinalis, тарцалиш, маусулот, экиш, устириш, кимёвий таркиб, дориворлик хусусият.
Begmatov A. M. dotsent
Termiz State University Termiz, Uzbekistan
SALVIA OFFICINALIS PLANT HABITAT AND GROWING
TECHNOLOGY
Abstract: The habitat, cultivation technology, medicinal properties of the Marmarakplant are explained in the article.
Key words: Medicinal, (mavrak) - Salvia officinalis, spread, product, planting, cultivation, chemical composition, medicinal properties.
Усимликнинг тар^алиши. Урта ер денгиз буйи мамлакатларининг тоFли худудларида табиий холда усади. Узбекистонда доривор маврак унча катта булмаган майдонларда хом-ашё олиш максадида етиштирилади.
Агротехник тадбирлар. Узбекистан шароитида киш ута совук булганда доривор мавракнинг ёFOчланмаган новдаларини совук уради. Усимлик иссиксевар, ёруFликни яхши куради, курFOкчиликка чидамли. Экинзорлардан 13-15 йил давомида яхши хосил олинади. Биологик хусусиятларини хисобга олиб, уни экиш учун бегона утлардан тозаланган, унумдор, суFориладиган, сув узок туриб колмайдиган, сизот сувлар чукур, автомобиль утиш йулларидан узок булган майдонлар танланади.
Кузги шудгор вактида гектарига 30-50 тонна гунг, 100 кг.дан фосфор солинади. Ноябрь-декабрь ойларида 30 см.гача чукурликда шудгор килинади. Усимлик уруFидан кеч кузда ёки бахорда экилади. Экишдан олдин майдон молаланиб, текисланади. УруF сабзавот экадиган ускуналарда 60-70 см катор оралотида ва 2 см чукурликка экилади. Гектари хисобига 810 кг уруг сарфланади.
Бахорда уруF экилганидан кейин 18-22 давомида униб чикади. Униб чиккан уруFлар каткалокка чидамсиз. Шунинг учун ёмFирдан кейин бундай экинзорга игнали Fалтаксимон мослама билан ишлов бериш ёки тупрок юзасини то майса усиб чиккунига кадар нам холатда саклаб туриш керак. Уруг куп экилганида, бегона утлар купайиб кетганида ёки бахор серёмFир келганида усимликларда кулсимон замбуруFлар купайиб кетади.
Усимликда иккинчи жуфт чинбарглар хосил булганида, 15 см ораликдаги уячаларда 2 донадан усимлик колдириб ягона килинади.
Маврак мавсум давомида 8 марта суFорилади, 3-4 марта культивация килинади ва кулда утаб парваришланади.
Х,ар йили бахорда, мавсум бошланиши олдидан усимликнинг ер устки кисми 5-8 см колдириб киркилади ва даладан олиб чикиб кетилади. Бунинг учун КИР-15 ёки КИР-1,2 маркали роторли урок- майдалагич машинаси ишлатилади. Гектарига 10 тонна махаллий гунг, 50 кг фосфор ва шунча микдорда калий солиб озиклантирилади. Калийли уFитлар мавракнинг совукка чидамлилигини оширади. Ана шундай тартибда уFитлангач, эгатлар чукур хайдалиб, катор оралари юмшатилади.
Барг хосили биринчи йили - сентябрда йотилади, кейинги йиллари эса мавсум давомида икки марта: шоналай бошлаганда - май урталарида ва сентябрь охири - октябрь бошларида йотилади.
Барг йигишни кечиктириб юбормаслик керак. Шунинг учун ёш новдалар буйи 5-8 сантиметрга етиши биланок барглар йотилаверади. Барглар куритгичларда ёки шийпонларда 35-40 даражали хароратда куритилади. Куритишда хом-ашё вазнининг 25-35 %и колади, 50 кг.дан тойланади ва курук ерда 1 йил давомида сакланади.
Мавракнинг уруFларини йиFиш. Усимлик гуллагандан сунг, уруF тахминан бир ойлардан кейин етилади ва туп уруF руваклар йиFиб олинади. ЙиFиб олинган уруг руваклар хирмонда куритилади. УруFи Fалла янчиш машиналарида янчилиб, дон совургич-сархиллаш машинасида тозаланади. Крпларга 10-20 кг.дан жойлаб сакланади. УруFларнинг сакланиш муддати 3 йил.
Барг хосили гектар хисобига уртача 800 кг олинади.
Усимликнинг ер устки кисми хом-ашёси гектар хисобига 15 центнерни ташкил этади.
Хом-ашё тайёрланиши ва унинг сифати. Усимликдан куп микдорда барг йотиш учун иккинчи йилдан бошлаб хар йили эрта бахорда, шира ажралишидан олдин маврак поялари илдиз буFЗидан кесиб олинади. Вегетациянинг иккинчи йилида хосилни йотиш уруF пишиш даврида(июлнинг бошида) бошланади. Бу вактда баргларда эфир мойининг микдори энг куп булади (1,4-1,6%). Иккинчи уримни эса октябрь ойидан кечиктирмаслик зарур. Маврак хом-ашёси 10-20 см ёйилган холда салкин жойда куритилади. Таркибидаги эфир мойини йукотмаслик учун сунъий усулда куритиш 600С дан ошмаган хароратда амалга оширилади.
Куритилган барглари майдаланиб 25-50 кг ли копларга солинади ва 1,5 йил давомида курук жойда сакланади.
XI ДФ талабларига кура доривор маврак махсулоти бутун барглар ва 1 мм дан 35 мм атрофидаги барг булакчалари, унча куп булмаган усимлик бошка кисмларидан иборат булиши шарт. Махсулот таркибида эфир мойининг микдори 0,8% дан кам булмаслиги, умумий кул 12% дан, корайиб, куетир тусдаги барглари 5% дан, мавракнинг бошка кисмлари 13% дан, органик аралашмалар 3% дан, минерал аралашма 0,5% дан ошмаслиги керак.
Тиббиётда кулланилиши ва кимёвий таркиби. Мавракнинг барглари дориворлик хусусиятига эга.
Доривор мавракнинг баргларидан тайёрланган дамлама дезинфекцияловчи ва шамоллашга карши восита сифатида стоматит булганда, OFиз бушлоти ва томокни чайишда, юкори нафас олиш йулларини тозалашда кулланилади. Мавракнинг гуллари антибактериал прерарат -сальвин олиш учун ишлатилади. Халк табобатида маврак барглари ошкозон яраси, колит, жигар, буйрак хасталикларини даволашда, бронхитда балFам кучирувчи, юмшатувчи ва сийдик хайдовчи восита сифатида ишлатилади.
Маврак баргларидан тайёрланадиган дамлама. 10 г (2 ош кошик микдорида махсулот олиниб сирланган идишга солинади, устидан 200 мл (1 стакан) кайнаган иссик сув куйиб сув хаммомида 15 дакика давомида киздирилади. Сунгра 45 дакика совутилади, докадан утказилади, колган масса сикилади. Олинган дамламанинг устига дастлабки хажми 200 мл булгунича кайнаган сув солинади. Дамламани салкин жойда 2 кун мобайнида саклаш мумкин.
Дамламани терининг шамоллаш касалликларида, тери жарохатланганида, куйганида ва совук урганида ишлатилади; бунда дамламага ботирилган докали сальфеткалардан фойдаланилади, шунингдек, доривор маврак дамламаси билан ванна килиш хам мумкин.
Усимликнинг барча органларида эфир мойи (баргларида 0,5-2,5%) мавжуд. Ундан ташкари барглар таркибида алкалоидлар, ошловчи моддалар, уваол, парадифенол ва В гурухи витаминлари булади. Илдизида юкори фаол табиий антиоксидант ва дитерпеноидли хинонлар, гулларида эса - сальвин ва унинг монометил эфир моддаси булади.
Тавсиялар. Катта плантацияларда етиштириш мумкин. Плантацияларга кучатидан утказилади. Плантацияларни урмон т0F0лди адирликларидаги суFориладиган майдонларда, асосий кишлок хужалиги экиладиган суFориладиган майдонларда ташкил этиш мумкин.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:
1. X.X.Xolmatov, O'.A.Ahmеdov, Farmakognoziya: darslik, Toshkеnt, Ibn Sino nomidagi NMB, 1995.
2. А.А.Долгова, Е.Я.Ладыгина, Руководство к практическим занятиям по фармако-гнозии, М. Медицина, 1977.
3. Р.Л.Хазанович, Н.З.Алимходжаева, Курс лекций по фармакогнозии с основа-ми биохимии лекарственных растений, Ташкент "Медицина" УзССР, 1987.
4. Д.А.Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э.Акопов, Валенейшие отечественные лекарственные растения и их применение, - Т.Медицина, 1986.