CC BY
20
UOT 547.917+547.918
SURUN9N DOMiRTiKANIN POLYAR STEROiD QLiKOZiDiNiN
KlMYaVi TODQiQi
Q.B.iskandarov, K.F.Huseynquliyeva
Azdrbaycan Tibb Universiteti k-f-h-82@mail.ru Redaksiyaya daxil olmu§dur 22.01.2015
Surunan damirtikan bitkisindan alinmi§ polyar steroid qlikozidlarin birinci numayandasi olan va §arti adlandinlan D qlikozidinin kimyavi qurulu§unu muayyan etmak ugun eksperiment tadqiqatlarin na-ticalari §arh edilir. Klassik kimyavi va fiziki-kimyavi tadqiqat usullari asasinda muayyan edildi ki, D qlikozidi diosgeninin tetraozidi olub karbohidrat zancirinin tarkibina har birindan 2 molekul olmaqla D-qlukoza va L-ramnoza daxildir. Qlikozidin kimyavi qurulu§u: diosgenin 3-O-P-D-qlukopiranozil-(1 ^4)-O-a-L-ramnopiranozil-( 1 ^2)-O-[a-L-ramnopiranozil-( 1 ^-4)] -O-P-D-qlukopiranozid.
Agar sozlar: steroid qlikozidi, progenin, diosgenin, karbohidrat z3nciri.
Giri§
Surunan damirtikan Tribulus terrestris L. bitkisinin kimyavi-toksikoloji cahatdan tadqiq olunma zaruriyyatini [1] nazara alaraq onun asas bioloji faal maddasi olan spirostan sirali steroid qlikozidlarini fardi §akilda alda etdik [2]. Polyar-liq daracasinin 9oxalmasindan asili olaraq hamin maddalarin §arti A, B, C, D, E, F qlikozidlar kimi adlandirilmasini maqsadauygun saydiq [2]. Son-raki eksperiment tadqiqatlar naticasinda az va orta polyarliq daracasina malik A, B, C qlikozidlarin kimyavi qurulu§lanni muayyan etdik [3]. A qli-kozid 3-O-P-D-qlukopiranozid diosgenin (yani trillin), B qlikozid 3-O-a-L-ramnopiranozid rus-kogenin, C qlikozid isa 3-O-a-ramnopiranozil-(1 ^2)-O-[a-L-ramnopiranozil-(1 ^4)]-O-P-D-qlu-kopiranozid diosgenin (yani diossin) kimi taq-dim edildi [3].
Novbati tadqiqat obyekti kimi polyar qli-kozidlarin birinci numayandasi D qlikozidin kimyavi qurulu§unu oyranmayi qar§imiza maq-sad qoyduq. Bu maqalada D qlikozidin kimyavi qurulu§unun ara§dirilmasi istiqamatinda aparilan eksperiment tadqiqatlarin naticalari §arh edilir.
Material va metodlar.
Eksperiment tadqiqatlar aparmaq maqsadi ila surunan damirtikan bitkisinin yerustu his-sasindan xususi usullarla alda etdiyimiz polyar qlikozid fraksiyasinin birinci numayandasi D qlikozid istifada edildi [2]. Maddanin fardiliyi va safligi nazik tabaqali xromatoqrafiya usulunun qalxan varianti ila tam ara§dirildi va subut edildi.
Harakatsiz faza kimi standart silufol (£exiya) va sorbfil (Rusiya Federasiyasi) lovhalari goturuldu. Mutaharrik faza kimi muvafiq nisbatlarda avvalcadan hazirlanmi§ muxtalif halledici qari§iqlari (h.q.) istifada olundu. Bu qari§iqlarin tarkiblari avvalki tadqiqatlarimizda [3] taqdim olunmu§dur: I h.q. - xloroform-metanol-su (65:35:10); II h.q. - 10%-li sirka tur§usu ila doymu§ n-butanol; III h.q. - xloroform-metanol-etanol (4:1:1); IV h.q. - xloroform-petroleyn efiri-aseton (20:20:5); V h.q. - etil-asetat-izopropanol-su (65:23:12); VI h.q. -benzol-metanol-sirka tur§usu (1:3:1); VII h.q. -toluol-etanol (10:1); VIII h.q. - benzol-aseton (3:1). indiki tadqiqatlarimizda isa avvalkindan farqli olaraq alava IX h.q. - xloroform-metanol (15:1) istifada edilmi§dir. Gostarilan h.q. ila xromatoqrafiya kameralari bir gun arzinda tam doydurulmu§dur. Xromatoqram uzarinda steroid qlikozidin bilavasita ozuna, sapogenina, pro-geninlara, metilla§dirilmi§ toramasina maxsus lakalarin a§kar edilmasi Sanye reaktivi ila yeri-na yetirildi [2]. Monosaxaridlar va onlarin muvafiq toramalarina mansub lakalari a§kar etmak u9un xromatoqrafiya lovhalari o-toluidinsalisi-latla 9ilandi [4] va quruducu §kafda 100-1100C temperaturda 3-5 daq qizdirildi [5]. i§in gedi-§inda alda olunan maddalarin, onlarin muvafiq toramalarinin va elaca da xromatoqrafiya lovha-larinin qurudulmasi xususi quruducu §kafda muvafiq temperatur rejimina ciddi riayat etmak-la aparildi. Qlikozidin kimyavi qurulu§unun
60
SÛRÛN9N DeMÎRTIKANIN POLYAR STEROID QLÎKOZÎDÎNÎN KÎMY9VÎ TeDQIQÎ
araçdirilmasinda çoxvariantli (turçu, analitik, qisman) hidroliz, tam metillaçdirma, metillaç-miç mahsulun hidrolizi va s. bu kimi klassik tadqiqat usullarindan istifada edildi. Muvafiq maddalarin arima temperaturu Kofler qurgusun-da, xususi firlatma n-161 tipli polyarimetrla tayin olundu. Lazim galan madda uçun ÎQ spektrlarin çakilmasi va kimyavi tadqiqatlarin bir çox maqamlari Rusiya EA A.N.Nesmeyanov adina Element Ûzvi Birlaçmalar Înstitutunda yerina yetirilmiçdir.
D-qlikozidinin turçu hidrolizi [6, 7]. 0.25 q D qlikozidi 20 ml tamizlanmiç suda hall edildi, uzarina 80 ml 5%-li sulfat turçusu mah-lulu alava edildikdan sonra kolba su hamami uzarinda qizdirilmaqla hidroliz aparildi. Ûmumi-likda hidroliz prosesi 8.5 saat davam etdi. Hid-rolizat tam soyuduqdan sonra kagiz suzgacdan keçirildi. Qlikozidin karbohidrat zancirinin tar-kibina daxil olan monosaxaridlari araçdirmaq maqsadila filtrat sonraki tadqiqatlar uçun sax-lanildi. Suzgac kagizi uzarinda qalan sarimtil rangli çokuntu isa tamizlanmiç su ila universal indikator kagizina gora tam neytral reaksiya alinana qadar ardicil olaraq yuyuldu. Çokuntu quruducu çkafda 900C temperatur rejiminda tam quruduldu. Quru qaliq 50 ml xloroformda hall edildi va muvafiq suzgac kagizindan keçirildi. Xloroform filtratdan tam ayrildi. Quru qaliq quruducu çkafda gostarilan rejimda 1 saat quruduldu. Alinan quru qaligin - sapogeninin kutlasi 0.1 q oldu. Nazik tabaqali xromatoqrafiya usulu ila alinan maddanin safligi va fardiliyi araç-dirildi. 95% etanolla kristallaçdirildiqdan sonra maddanin ham fiziki-kimyavi gostaricilari tayin olundu, ham da identifikasiyasi aparildi.
Hidrolizatin tadqiqi [6, 7]. Hidrolizat taza çokdurulmuç barium-karbonatla tam neytral-laçdirildi. Çokmuç barium-sulfati hidrolizatdan ayirdiqdan sonra sulu filtrat çini kasada çarbata-banzar kutla alinana kimi buxarlandirildi. Alinan qaliq nazik tabaqali xromatoqrafiya usulu ila harakatli faza kimi V va VI h.q. goturmakla para-lel olaraq malum monosaxaridlarin standart nu-munalari içtirakinda tadqiq olundu. Rf adadi qiy-matlarina asasan qlikozidin karbohidrat zancirinin tarkibinda D-qlukoza va L-ramnoza açkar edildi.
D qlikozidin hidrolizi naticasinda alinan hidrolizatla yanaçi paralel olaraq açkar edilan
monosaxaridlarin muxtalif ekvimolyar nisbatda (1:1, 1:2, 1:3, 2:1, 2:3 va s.) hazirlanmiç suni qariçiqlari da analoji çaraitda nazik tabaqali xromatoqrafiya usulu ila V va VI h.q. istifada etmakla tadqiq olundu.
D qlikozidin analitik hidrolizi [3, 8]. D qlikozidin daqiq kutlasi 5%-li sulfat turçusu mahlulu ila su hamami uzarinda qizdirmaqla
9 saat hidroliz edildi. Yuxarida gostarilan umu-mi qaydalar asasinda muvafiq amaliyyatlardan sonra alda olunan saf sapogeninin daqiq kutlasi ham qravimetrik (analitik tarazida), ham da fotometrik [9] usulla muayyan olundu.
D qlikozidin Hakomori usulu ila tam metillaçdirilmasi [4, 10, 11] gostarilan manba-larda taqdim olunan usul asasinda yerina ye-tirildi. 0.1 q D qlikozidi va muvafiq miqdarda lazimi reaktivlar alava edilarak 4 saat qariçdi-rildi va 75 ml natrium-tiosulfatin doymuç sulu mahlulu uzarina alava edildi. Sulu qariçiq 5 da-fa 20 ml xloroformla ekstraksiya olundu. Alinan xloroformlu ekstratlar birlaçdirildi, barabar hacm tamizlanmiç su ila 2 dafa yuyuldu, sonra isa xloroform qovulmaqla mahlul qatilaçdirildi. Qaligin tarkib komponentlari nazik tabaqali xromatoqrafiya usulu ila VII va VIII h.q. istifada etmakla araçdirildi. Araçdirma naticasinda tam metillaçma prosesinin baça çatmadigi muayyan olundugu uçun bu proses yuxarida gostarilan qaydada yenidan takrar olundu. D qlikozidin tam metillaçmasi baça çatdiqdan va xromatoqrafiya usulu ila subut edildikdan sonra tadqiqatin ikinci marhalasi, yani hidroliz aparildi.
Tam metillaçdirilmiç D qlikozidin hidrolizi [4, 10, 11] bu usullara istinadan aparildi. Alinan filtrat taza çokdurulmuç barium-karbonatla tam neytrallaçdirildi, mahluldan çokuntu suzgac kagizindan keçirmakla tam ayrildi, mahlul çini kasada su hamami uzarinda qati çarba-tabanzar kutla alinana qadar buxarlandirildi va nazik tabaqali xromatoqrafiya usulu ila VIII h.q. istifada etmakla tam va qisman metillaçdirilmiç monosaxaridlarin standart numunalari ila paralel muqayisali araçdirma aparildi.
D qlikozidin mulayim çaraitda qisman (natamam) hidrolizi [4, 10]. 0.65 q D qlikozidi
10 ml tamizlanmiç suda hall edildi, uzarina 80 ml 0.5%-li sulfat turçusu mahlulu alava olundu va su hamami uzarinda 1000C temperaturda qizdiril-
maqla hidroliz aparildi. Hidroliz prosesinin ge-di§ina har 30 daq-dan bir nazarat edildi. Hidro-lizatin ham bark, ham da maye fazalari ayri-ayriliqda tadqiq edildi. Qisman hidroliz prose-sina cami 1 saat vaxt sarf olundu va 2 dafa hid-rolizatin tarkib komponentlari ara§dirildi (30 va 60 daq-dan sonra). Bark faza tamizlanmi§ su ila tam neytralla§dirildiqdan sonra (universal indikator kagizina góra) quruducu §kafda 900C tem-peraturda tam quruduldu, nazik tabaqali xroma-toqrafiya üsulu ila I—III h.q. istifada etmakla progeninlar, yani polyarliq daracasi az olan va suda hall olmayan qlikozidlar tahlil edildi. Maye faza barium-karbonatla neytralla§dirildi, ?ini ka-sada §arbatabanzar kütla alinana qadar buxar-landirildi va qaligin tarkibi mütaharrik faza kimi I—III, V va VI h.q. istifada etmakla góstardiyimiz xromatoqrafik üsulla müayyan edildi.
I progeninin fardi sakilda alinmasi. 9v-val gostardiyimiz tacrüba asasinda 30 daq ar-zinda aparilan qisman hidroliz prosesi natica-sinda alinan 9óküntülü hidrolizat süzgac kagi-zindan süzülmakla bark va maye fazalara ayril-di. I progenindan ibarat bark faza tam neytralla-§ana qadar (universal indikator kagizina góra) tamiz su ila ardicil yuyuldu, quruducu §kafda 900C temperaturda tam quruduldu, spirtli mah-luldan tamizlanmi§ su ila bir ne9a dafa 9ókdü-rüldü, góstarilan §araitda tam quruduldu, fiziki-kimyavi xassalari va kimyavi tabiati ara§dirildi.
30 daq-lik hidrolizatin bark fazasini ayir-diqdan sonra alinan filtrat yuxarida gostardiyimiz müvafiq qaydada i§lanildi, xromatoqrafiya üsulu ila tahlil olundu va yenidan 30 daq arzin-da hidroliz prosesi davam etdirildi (birinci mar-haladan farqli olaraq 1%-li sulfat tur§usu mah-lulu i§tirakinda).
II progeninin fardi sakilda alinmasi. 60 daq-lik qisman hidroliz naticasinda alinan va iki komponentdan (I va II progeninlar) ibarat bark faza (0.22 q) silikagel yüklanmi§ boruya (2^20 sm) ke9irildi, III h.q. ila elyuasiya aparildi. Har birinin hacmi 10 ml olan ardicil fraksiyalar toplanildi (cami 18 fraksiya). Fraksiyalarin tar-kibi yuxarida góstardiyimiz qaydalarla xromato-qrafiya üsulu ila ara§dirildi. 5-12-ci fraksiyalar-da yalniz II progenin a§kar olundu. Eyni tarkibli fraksiyalar birla§dirildi, halledici tam qovulmaq-
la ayrildi. Qaliq quruducu §kafda 900C tempe-raturda tam quruduldu va novbati tadqiqatlar u9un istifada edildi.
II progeninin tam metilla^dirilmasi va hidrolizi D qlikozidi u9un gostarilan analoji §araitda aparildi va hidrolizat mahsulu hamin qaydalar asasinda ara§dirildi.
Naticalar va onlarin muzakirasi
Surunan damirtikan bitkisindan xususi usullarla alda etdiyimiz [2] daha polyar steroid qlikozid fraksiyasinin birinci numayandasi D qlikozidin safligi va fardiliyi nazik tabaqali xromatoqrafiya usulu ila mutaharrik faza kimi I, II va III h.q. istifada etmakla subut olundu. D qlikozidin bazi fiziki-kimyavi gostaricilari: kimyavi tarkibi C51H82O21, molekul kutlasi 1030, ari-ma temperaturu 208-2100C, xususi firlatma
[a]20 - 880 (c 0.1; 50%-li etanol).
D qlikozidin kimyavi tabiatini ara§dir-maq, molekul tarkibina daxil olan sapogenini, karbohidrat zancirini tamsil edan ayri-ayri mo-nosaxarid qaliqlarini muayyan etmak maqsadi ila onun sulfat tur§usu ila hidrolizini apardiq. Hidrolizatin bark fazasinin asas tarkibini ta§kil edan sapogenin muvafiq tamizlama amaliyyat-larindan sonra kristallik §akilda alda olundu. Ag kristallik toz olub suda, spirtli-sulu mahlullarda hall olmur, 95%-li etanol, xloroform, benzol va digar uzvi halledicilarda isa yax§i hall olur. Nazik tabaqali xromatoqrafiya usulu ila mutaharrik faza kimi IV va IX h.q. istifada etmakla alinan sapogeninin saf va fardi oldugu muayyan edildi. Rf adadi qiymatlari: 0.75-0.80 (IV), 0.72-0.76 (IX). Paralel olaraq malum steroid sapogeninla-rin standart numunalarinin xromatoqrafiya usulu ila muqayisali ara§dirilmasi naticasinda alinan sapogeninin diosgenin olmasi subut edildi. Sapogeninin kimyavi tarkibi C27H42O3, arima
temperaturu - 202-2040C, xususi firlatma [a]20 -1200 (c 0.05; xloroform). Maddanin iQ spektri da onun diosgenin oldugunu tasdiq edir. Bela ki, iQ spektrda 850, 900, 920, 980 sm-1 udma zolaqlari steroid sapogenin molekulunda yan zancirin uc hissasinin spiroketal qrupunun (nuva-sinin) valent titrayi§ina muvafiq galir va onun
62
SURUN9N DeMIRTIKANIN POLYAR STEROID QLIKOZiDINiN KiMYeVi TeDQiQi
spirostan sirali steroid sapogeninlara maxsus oldugunu subut edir [12-16]. Ham9inin 900 sm-1-daki udma zolagin 920 sm-1-daki udma zolagina nisbatan intensivliyinin bir ne9a dafa 9ox olmasi maddanin /zo-sapogeninlara, yani 25 R sirali steroid sapogenin oldugunu bir daha tasdiq edir [1216]. iQ spektrda nazara 9arpan 3300-3400 sm-1-daki enli udma zolagi hidroksil qrupunun valent titramalarina muvafiqdir. Belalikla, aparilan eksperiment tadqiqatlarin naticalari onu gostarir ki, D qlikozidin sapogenini diosgenindir.
D qlikozidin hidrolizi naticasinda alinan hidrolizat, yani maye faza tam neytralla§diril-diqdan va qatila§dirildiqdan sonra qlikozidin karbohidrat zancirini tamsil edan monosaxarid tarkibi nazik tabaqali xromatoqrafiya usulu ila ara§dirildi. Harakatli faza kimi V va VI h.q. istifada olunan xromatoqrafiya usulu ila malum monosaxaridlarin standart numunalari da para-lel olaraq muqayisali §akilda ara§dirildi. Aparilan tadqiqatlar naticasinda D qlikozidin hidro-lizatinda iki monosaxarid qaligi a§kar olundu: D-qlukoza va L-ramnoza. Rf adadi qiymatlari: 0.21 (V), 0.65 (VI) va 0.65 (V), 0.71 (VI). Belalikla, aparilan eksperiment ara§dirmalar naticasinda muayyan edildi ki, D qlikozidin karbo-hidrat zancirinin tarkibini D-qlukoza va L-ram-noza tamsil edir.
Cadvaldan gorunduyu kimi, D qlikozid diosgeninin tetraozidi olub, karbohidrat zanci-rinin molekulu 2 mol D-qlukoza va 2 mol L-ramnoza ila tamsil olunur (1:1).
D qlikozidin karbohidrat zancirinin xa-rakterini, monosaxarid molekullari arasinda rabita qaydalarini va terminal monosaxarid halqa-sini muayyanla§dirmak u9un hamin qlikozidin ardicil olaraq Hakomori usulu ila tam metil-la§dirilmasi, sonra isa alinan mahsulun hidrolizi
Novbati tadqiqatlar D qlikozidin karbohidrat zancirinin tarkibina daxil olan D-qlukoza va L-ramnoza molekullarinin sayinin muayyan edilmasi istiqamatinda aparildi. Bunun u9un har iki monosaxaridin ekvimolyar nisbatda muxtalif suni qari§iqlari hazirlandi va anoloji §araitda hidrolizatla paralel olaraq nazik tabaqali xromatoqrafiya usulu ila V va VI h.q. mutaharrik faza i§tirakinda ilkin ara§dirma aparildi. ilkin ara§-dirmalar D qlikozidin karbohidrat zancirinin molekulunda D-qlukoza va L-ramnoza monosa-xaridlarinin 1:1 nisbatinda oldugunu guman et-maya asas versa da, he9 da karbohidrat zanciri-nin monosaxarid tarkibini tam obyektiv qiymat-landirmaya zamin yaratmir. Ba§qa sozla, har iki monosaxarid eyni sayda olmaqla 2, 3 va s. ola bilar ki, bu da 1:1 nisbatini tamin edir. Odur ki, bu masalaya aydinliq gatirmak u9un D qlikozi-din molekul kutlasini muayyan etmak zarurati yaranir. Buna nail olmaq u9un D qlikozid ana-litik §araitda hidroliz edildi. Muvafiq amaliyyat-lardan sonra hidrolizatin bark fazasi olan diosgeninin miqdari 2 usulla (9aki va fotometrik) ta-yin edildi. Alinan diosgeninin miqdarina asasan D qlikozidin molekul kutlasi, sonuncuya asasan isa qlikozidin karbohidrat zancirini tamsil edan monosaxaridlarin sayi muayyan olundu. Tadqiqatlarin naticalari cadval 1-da taqdim edilir.
prosesindan istifada etmali olduq. Hidrolizatin maye fazasi muvafiq amaliyyatlardan sonra na-zik tabaqali xromatoqrafiya usulu ila mutaharrik faza kimi VIII h.q. istifada etmakla tadqiq olundu. Paralel olaraq D-qlukoza va L-ramno-zanin tam va qisman metilla§dirilmi§ toramalari da analoji §araitda tadqiq edildi. Tadqiqatlar asa-sinda hidrolizatda 2,3-di-O-metil-L-ramnopira-noza, 3,6-di-O-metil-D-qlukopiranoza, 2,3,4-tri-O-metil-L-ramnopiranoza, 2,3,4,6-tetra-O-metil-
Cadval 1. D qlikozidin analitik hidrolizinin naticalari
Qlikozidlarin kutlasi, q Sapogeninin kutlasi, q Qlikozidin molekul kutlasi Qlikozidin kimyavi tarkibi Monosaxarid tarkibi
9aki usulu fotometrik usul
0.1128 0.0449 0.0453 1030 C51H82O21 2 molekul D-qlukoza va 2 molekul L-ramnoza
0.1245 0.0498 0.0501 1030 C51H82O21
0.1366 0.0542 0.0549 1030 C51H82O21
0.1472 0.0588 0.0592 1030 C51H82O21
0.1514 0.0602 0.0609 1030 C51H82O21
D-qlükopiranoza kimi metilla§dirilmi§ monosa-xaridlar a§kar olundu. Hidrolizatda tam metil-la§dirilmi§ iki müxtalif monosaxaridin - 2,3,4,-tri-O-metil-L-ramnopiranozanin va 2,3,4,6-tetra-O-metil-D-qlükopiranozanin a§kar edilmasi kar-bohidrat zancirinda iki terminal, yani karbohid-rat zancirinin uc sonlugunda yerla§an iki müxta-lif monosaxaridin olmasindan xabar verir. Ba§-qa sozla, karbohidrat zanciri 2 budaqdan ibarat-dir. Hidrolizatda 3,6-di-O-metil-D-qlükopirano-zanin a§kar edilmasi da bunu tasdiq edir, yani D-qlükozanin budaqlanma markazi oldugunu gostarir. Hidrolizat mahsulunda tam metilla§ma-mi§ iki monosaxaridin: 3,6-di-O-metil-D-qlüko-piranoza va 2,3-di-O-metil-L-ramnopiranozanin a§kar edilmasi isa hamin monosaxaridlarin ala-qalandirici (vasita9i) oldugunu va bir yox, bir ne9a qlikozid rabitasi amala gatirdiyini gostarir. Apardigimiz eksperimental tadqiqatlar iki far-ziyya yürütmaya asas verir: a) bilavasita sapo-
Cadval 2-dan goründüyü kimi, 30 daq ar-zinda aparilan qisman hidroliz naticasinda D qlikozid molekulundan 1 mol D-qlükoza qoparaq I progenin, yani diosgeninin triozidi amala galir. Hidrolizatin bark fazasindan fardi §akilda alda olunan bu madda fiziki-kimyavi xassalarina gora diossin kimi identifikasiya olundu. Dios-sinin kimyavi qurulu§u avvalki tadqiqatlarimiz-la müayyan edilmi§dir [3]. Demali, D qlikozid tarkibinda 1mol D-qlükoza olan diossindir.
Belalikla, 30 daq-lik qisman hidroliz na-ticasinda D qlikoziddan D-qlükozanin ayrilaraq diossin amala galmasi yuxarida gostarilan iki far-ziyyadan ikinci variantin haqiqata uygun oldugunu sübut edir. Yani, D qlikozid molekulunda
geninla L-ramnoza rabita yaradir, bela olduqda hamin L-ramnoza ila budaqlanma markazi amala gatiran D-qlükoza birla§mi§ olur, sonuncu ila har iki terminal monosaxaridlar sada efir rabi-tasi ila birla§ir; b) bilavasita sapogeninla budaqlanma markazini hayata ke9iran D-qlükoza rabita yaradir, bela olduqda isa hamin D-qlükoza ila har iki L-ramnoza molekulu birla§mi§ olur, ikinci, yani terminal D-qlükoza isa L-ramnoza-larin biri ila sada efir rabitasi yaradir.
Bu iki farziyyadan hansinin haqiqat oldu-gunu, yani bilavasita sapogeninla sada efir rabitasi yaradan monosaxaridi müayyanla§dirmak ü9ün D qlikozidi mülayim §araitda qisman, natamam hidroliz edildi va hidroliz prosesinin gedi§ina har 30 daq-dan bir cami 2 dafa nazarat olundu.
Har iki halda hidrolizatin bark va maye fazalarinin tarkib komponentlari ayri-ayriliqda tadqiq olundu. Tadqiqatlarin naticalari cadval 2-da taqdim edilir.
budaqlanma markazi yaradan D-qlükoza bila-vasita diosgeninla sada efir rabitasi amala gati-rir, budagin birinda terminal monosaxarid L-ramnoza, digarinda isa L-ramnoza va terminal D-qlükozadan ibarat disaxarid yerla§ir. Demali, L-ramnozanin bir molekulu budaqlanma markazi D-qlükoza ila 1^-4, ikinci L-ramnoza isa 1^2 qlikozid rabitalari yaradir.
D qlikozid molekulunda terminal D-qlü-koza molekulunun hansi rabitaya malik (1^-2 va ya 1^4) L-ramnoza ila birla§diyi müayyan edilarsa, hamin qlikozidin tam kimyavi qurulu-§unu taqdim etmak mümkün olardi. Bu masalaya aydinliq gatirmak ü9ün eksperiment tadqiqatlari davam etdirdik. Bela ki, qisman hidroliz prosesi
Cadval 2. D qlikozidinin qisman hidrolizi mahsullannin xromatoqrafik tadqiqi
Hidroliz Fazalar Alinan maddalar Halledici qan§iqlarinda Rf adadi qiymatlari
müddati I II III V VI
I marhala, bark I progenin (diossin) C45H72O16 0.75 0.78 0.80
30 daq maye D qlikozid 0.59 0.64 0.68
D-qlükoza 0.21 0.65
I progenin 0.75 0.78 0.80
II marhala, bark II progenin C39H62O12 0.80 0.82 0.87
30 daq D-qlükoza 0.21 0.65
maye L-ramnoza 0.65 0.71
Disaxarid 0.08 0.24
64
SURUNЭN DЭMiRTiKANIN POLYAR STEROiD QLiKOZiDiNiN KiMYЭVi TЭDQiQi
Ьэгк fazaш aylrdlqdan sonra hidrolizatm тауе fazasl Пэ уеп1ёэп 30 ёэд ёауаш йётЫ!.
БЫго^ рго8ев1п1п II шэгЬэ1э81пёэ (60 ёэд-Нк) I шэгЬэ1эёэп ГэщН уеш шаёёэ1эг1п, уэш Ьэгк Га2аёа II рго§ешшп, шауе Га2аёа Ь-гашпо2а уэ ё1вахаг1ё1п эшэ1э gэ1шэsi faktl bir daha yuxaпda g6stэгi1эn Гэгаууэш её1г уэ g6stэгiг Ы, Б q1ikozid шо1еки1ипёа Ьиёад1апша mэrkэzi о1ап D-qlukoza ilэ ЬЫэ-§эп уэ iki шonosaxaгiddэn iЬaгэt disaxarid Ьiг Ьudagm то1еки1ипи tэ§kil edir, ikinci budaqda isэ yalшz terminal L-гaшnoza уег1э§1п Hidro-lizatda g6stэгi1эn шaddэnin disaxarid olmasl hidrolizatm sonrakl hidrolizi nэticэsindэ yalшz D-qlukoza vэ L-ramnozaшn а§каг edilmэsi Гак-й ilэ dэ Ьiг daha tэsdiq o1undu.
N6vbэti tэdqiqat1aг disaxaгiddэn Лшэ budagm budaqlanma mэгkэzi D-qlukozaшп hansl vэziyyэtdэki (2-ci уэ уа 4-си) hidroksil qгupu i1э Ьiг1э§diyini тиэууэп etшэyэ istiqa-шэt1эndi. Buna паП o1шaq шэqsэdi1э qisшэn hidгo1iz prosesinin II шэгhэ1эsinin Ьэгk fazasm-
L-ramnoza-(1^4) D-qlukoza-(1^4)-L-гaшnoza-(1^■2)
dan xususi usulla fэrdi §эki1dэ э1dэ o1unan II progenin taш шеШ1э^тЫ1 vэ а1тап mэhsu1 hidroliz olundu. Hidrolizatm maye fazasmm xгoшatoqгafik tэdqiqi onun tэгkiЬindэ iki шо-nosaxaridin metil t6rэшэ1эгinin: 2,3,6-tгi-O-шe-ti1-D-qlukopiraпoza vэ 2,3,4-tгi-O-шeti1-L-гaш-nopiranoza оЫи§ипи a§kar etdi. Ви isэ onu g6stэгiг ki, yalшz terminal L-ramnozadan iЬaгэt karbohidrat budagl budaqlanma mэrkэzi D-qlukozaшп 4-си vэziyyэtindэki hidroksi1 qгupu i1э Ыг1э§1г. Ве1э o1duqda D q1ikozidin disa-xaгiddэn Лшэ ikinci budagl isэ L-гaшnoza уа-sitэsi1э Ьudaq1anшa шэгkэzi D-qlukozaшп 2-а уэziyyэtdэ уег1э§эп hidгoksi1 qгupu Пэ sadэ ейг гaЬitэsi эшэ1э gэtirir, teгшina1 D-qlukoza isэ 6zuпdэn эууэШ уasitэ9i L-ramnozaшn 4-си vэ-ziyyэtdэki hidгoksi1 qгupu i1э Ыг1Э§1Г.
Ве1эНЫэ, apaпlan eksperiment tэdqiqat-1аг эsasmda тиэууэп etdik ki, D q1ikozidi dios-geninin tetгaozidi o1uЬ, budaq1anma i1э ти^-yiэt o1unan karbohidrat zэnciгindэ шonosaxa-гid1эr arasmdakl гаЬПэ Ьи сиг tэшsi1 o1unuг:
D-qlukoza-(1^■3)-diosgenin .
G6stэгi1эn tэгkiЬэ ша^ D q1ikozid шо-lekulunda m6vcud olan qlikozid rabitэ1эгinin konfiqurasiyasl тэЫш o1aгsa onun tam, a9lq kimyэvi qumlu§uпu tэqdiш etшэk mumkuпdur. Bu шэsэ1эdэ diossin q1ikozidinin kiшyэуi quru-1и§и bizэ yardlm9l oldu. tэdqiqatda hэш
kiшyэvi adl vэ qumlu§u [3] tэqdiш edi1эn dios-sin molekulundakl и9 qlikozid rabitэsinin тиэууэп etdiyiшiz konfiqurasiyalaпna g6rэ, hэш dэ шaddэ1эrin molekulyar firlatma g6stэгici-1эrinin muqayisэ qaydasmdan istifadэ etшэk1э К1упе W. [17] tэrэfindэn tэklif edilmi§ usul эsasmda Б qikozid molekulunun yeni d6rduпш q1ikozid гaЬitэsinin konfiqurasiyasl тиэууэп olundu. Bu ara§dlrmalarm nэticэ1эгi cэdуэ1 3-dэ 6z эksini tapml§dlr. Cэdуэ1dэn g6ruпduyu Ыт1, D q1ikozid уэ diossin arasmdakl molekulyar йг-1atшa fэгqi, уэш D-qlukozaшп [МЬ payl -29.70-dir. Bu isэ эdэdi qiyшэtcэ шeti1-P-D-qlukopiгa-nozidin шolekulyar flrlatmasma (-620) daha yaxmdlr. Demэ1i, D q1ikoziddэ diossin i1э teг-
шina1 D-qlukoza arasmdakl qlikozid rabitэsi Р-konfiquгasiyaya ma1ikdir.
Cэdvэl 3. Б qlikozidinin molekulyar flrlatma g6stэrici1э-г1п1п muqayisэsi_
Maddэ1эr [МЬ
D q1ikozid (М1030, [а]2° - 880) -906.40
Diossin (М 868, [а]2° - 1010) -876.70
D-qlukozaпln [М]в payl -29.70
Meti1-a-D-qlukopiranozid +3070
Meti1-P-D-qlukopiranozid -620
Ве1эНЫэ, apardlglmlz eksperiшent tэdqi-qat1aпn nэticэ1эгi уэ onlaпn obyektiv qiymэt1эn-diгi1шэsi D q1ikozidin kiшyэуi quru1u§unu taш тиэууэп etшэyэ zэmin yaratdl. Kimyэуi cэhэt-dэn D q1ikozidi diosgenin 3-O-P-D-qlukopiгano-zi1-(1^4)-O-a-L-гaшnopiгanozi1-(1^2)-O-[a-L-гaшnopiгanozi1-(1^4)]-O-P-D-qlukopiгanoziddiг. Bu qlikozidin a9lq kimyэvi qurulu§u a§agldakl kiшi tэqdiш edi1iг:
CH,
OH
Natica
Klassik kimyavi va fiziki-kimyavi üsullarla asasinda sürünan damirtikan bitkisinin polyar D steroid qlikozidi diosgeninin tetraozidi kimi müayyan edildi va kimyavi qurulu§u diosgenin 3-O-ß-D-qlükopiranozil-(1^4)-O-a-L-ramnopirano-zil-(1^2)-O-[a-L-ramnopiranozil(1^4)]-O-ß-D-qlükopiranoziddan ibaratdir.
8dabiyyat siyahisi
1. iskandarov Q.B., Hüseynquliyeva K.F. Sürünan damirtikan Tribulus terrestris L. va onun tadqiqi perspektivlari // Azarb. Oczagiliq va Farmakote-rapiya jurn. 2011. № 2. S. 39-44.
2. iskandarov Q.B., Hüseynquliyeva K.F. Tribulus terrestris L. bitkisinin fardi saponinlarinin alin-masi // Azarb. Metabolizm Jurn. 2012. № 1. S. 24-30.
3. iskandarov Q.B., Hüseynquliyeva K.F. Sürünan damirtikanin az va orta polyar steroid qliko-zidlarinin kimyavi tadqiqi // Kimya problemlari. 2014. № 3. S. 285-293.
4. Патхуллаева М.Б., Мжельская Л.Г., Абуба-киров Н.К. Тритерпеновые гликозиды Lady-ginia bucharica II. Строение ладыгинозидов А и В // Химия природных соединений. 1972. № 4. C. 466-471.
5. Агзамовa М.А., Исаев М.И., Горовиц М.Б., Абубакиров Н.К. Тритерпеновые гликозиды Astragalus и их генины XXII. Циклоорбикозид А из Astragalus orbiculatus // Химия природных соединений. 1986. № 6. C. 719.
6. Толкачева Н.В., Шашков А.С., Чирва В.Я. Стероидные гликозиды луковиц Allium cyrillii // Химия природных соединений. 2012. № 2. C. 243-246.
7. Маисашвили М.Р., Кучухидзе Дж.К., Киколид-зе В.С., Гвазова Л.Н. Стероидные гликозиды
гитогенина из Allium rotundum // Химия природных соединений. 2012. № 1. C. 81-85.
8. iskandarov Q.B., Musayeva S.§. Adi da§sarma§igi meyvalarinin az polyar saponinlarinin kimyavi tadqiqi // Journ. of Qafqaz University - Chemistry and Biology. 2013. № 1. P. 83-88.
9. Искендеров Г.Б., Мамедов Э.Ф. Хроматофото-метрический метод определения метаболитов диосгенина в моче животных // Azarb. Oczagihq Jurn. 2001. № 1-2. S. 31-33.
10. Ходаков Г.В. Тритерпеновые и стероидные гликозиды рода Melilotus и их генины VI. Мелилотозид А2 и адзукисапонин V из корней Melilotus tauricus // Химия природных соединений. 2012. № 6. C. 906-907.
11. Гвазава Л.Н., Киколадзе В.С. Стероидные сапонины из корневищ Polygonatum polyanthe-mum // Химия природных соединений. 2013. № 1. C. 152-153.
12. Гвазава Л.Н., Киколадзе В.С. Стероидные са-погенины Polygonatum polyanthemum и P. Gla-berrimum // Химия природных соединений. 2012. № 5. C. 811-812.
13. Бенидзе М.М., Схиртладзе А.В., Кемертелид-зе Э.П. Стероидные соединения стеблей Yucca gloriosa // Химия природных соединений. 2012. № 3. C. 464-465.
14. Физер Л., Физер М. Стероиды. 4-ое издание /Пер. с англ. М.: Мир, 1964. 982 с.
15. Кинтя П.К., Лазурьевский Г.В. Стероидные гликозиды ряда спиростана. Кишинев: Штиинца, 1979. 146 с.
16. Камерницкий А.В., Абубакиров Н.К., Горовиц М.Б., Воллернер Ю.Е., Войшвилло Н.Е., Решетова И.Г., Пасешниченко В.А. Химия спиростанолов. М.: Наука, 1986. 177 с.
17. Klyne W. Optical Rotation. In Braude A.F., Nachod F.C. Determination of Organic Structures by Physical Methods. New York: Academic Press, 1955. V. 1. P. 73-130.
66
SURUN9N DeMÎRTIKANIN POLYAR STEROID QLÎKOZÎDÎNÎN KÎMY9VÎ TeDQIQI
ХИМИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ПОЛЯРНОГО СТЕРОИДНОГО ГЛИКОЗИДА
ЯКОРЦЕВ СТЕЛЮЩИХСЯ
Г.Б.Искендеров, К.Ф.Гусейнгулиева
Представлены результаты экспериментальных исследований по установлению химического строения первого представителя наиболее полярных стероидных гликозидов, выделенных из растений якорцев стелющихся Tribulus terrestris L. и условно обозначенного нами гликозидом D. Установлено, что гликозид D является тетраозидом диосгенина, в состав углеводной цепи которого входят по две молекуле D-глюкозы и L-рамнозы. Химическое строение гликозида D: 3-0-Р-Э-глюкопиранозил-(1^4)-0-а^-рамнопиранозил-(1^-2)-0-[а-Ь-рам-нопиранозил-(1^-4)]-0-Р-Э-глюкопиранозид диосгенина, было доказано классическими химическими и физико-химическими методами исследования.
Ключевые слова: стероидный гликозид, прогенин, диосгенин, углеводная цепь.
CTEMICAL STUDY OF POLAR STEROID GLYCOSIDE OF TRIBULUS TERRESTRIS
G.B.Iskenderov, K.F.Huseyngulieva
The results of experimental studies on establishment of the chemical structure of the first representative of a more polar steroid glycosides extracted from the plant Tribulus terrestris L. and designated conventionally as glycozide D are presented in the paper. By applying the classic chemical, physical and chemical methods of investigation it was determined that D is a glycozide tetraozid of diosgenin, in the carbohydrate chain composition of which enter two molecules of D-glycose and L-ramnose. The chemical structure of glycoside D looking as 3-0-p-D-glycopiranozil-(1^4)-0-a-L-ramnopiranozil-(1^2)-0-[a-L-ramnopiranozil-(1^4)]-0-p-D-glycopiranozid of diosgenin has been proved.
Keywords: steroidal glycoside, progenin, diosgenin, carbohydrate chain.
