CC BY
0ОЭЖ 630*935.4(574.21) (043)
0РТТЕН КЕЙ1Н ОРМАНДАРДЫ ЦАЛПЫНА КЕЛТ1РУДЩ ЗАМАНАУИ ТЭС1ЛДЕР1: ТЕХНОЛОГИЯЛАР МЕН СТРАТЕГИЯЛАРЫ
СИЕЛКАНОВА ЖАСМИН СЕРАЛЫЕВНА
Астана каласы, «С. Сейфуллин атындагы ^азак агротехникалык зерттеу университет!» КеАК, «Орман ресурстары жэне орман шаруашылыгы» кафедрасыньщ окытушысы, ауыл шаруашылыгы гылымдарыныц магис^
ТЕМ1РБЕК ГАМЗАТ НАГАШЫБАЙ¥ЛЫ
С^О, Петропавл каласы, «М. ^озыбаев атындагы СолтYCтiк ^азакстан университет!» КеА^, «Агрономия жэне орман шаруашылыгы» кафедрасыныц окытушысы, ауыл шаруашылыгы гылымдарыныц магис^
Ацдатпа: Мацалада технология мен инновациялыц стратегияларды цолдануга баса назар аудара отырып, врттен кешн ормандарды цалпына келт1руд1ц заманауи тэс1лдер1 царастырылады. Табиги жэне белсенд1 цалпына келт1ру, соныц 1ш1нде агаш отыргызу жэне топырацты цалпына келт1ру сияцты нег1зг1 эдгстер цамтылган. Зацымдануды багалау жэне орманды цалпына келт1ру шараларын оцтайландыру Yшiн геоацпараттыц ЖYйелердi (ГАЖ), дрондарды жэне спутниктт мониторингтi цолдануга ерекше назар аударылады [1]. Мацалада климаттыц цауттер мен врт жшлтнщ всуi жагдайында ормандарды цалпына келтiрудiц кешендi тэсшнщ мацыздылыгы кврсетшген.
Трек свздер: ормандарды цалпына келтiру, орман врттерi, ГАЖ, дрондар, спутниктт бацылау, орманды белсендi цалпына келтiру.
Орман ерттерьбул орман экожYЙелерiне оц жэне жойкын эсер ететш табиги кубылыс. Климаттыц езгеруi жэне антропогендш эсер ету жагдайында орман ерттершщ саны артып, айтарлыктай экологиялык жэне экономикалык шыгындарга экеледь Эрттен кешн ормандарды калпына келтсру биоэртурлшкп сактаудыц, топырак эрозиясыныц алдын алудыц жэне жаhандык кемiртегi тепе-тецдiгiн сактаудыц непзгг мiндеттерiнiц бiрiне айналуда. Ормандарды калпына келтсрудщ тиiмдi стратегиялары экожYЙелердi калпына келтгруге, олардыц болашак апаттарга тезiмдiлiгiн жаксартуга жэне климаттыц езгеруiн жещлдетуге кемектеседi.
Дала ерттерi табиги факторлардан (найзагай, кургакшылык) жэне антропогендiк эсерлерден (отпен абайсызда жумыс iстеу, касакана ертеу) туындауы мYмкiн. Соцгы онжылдыктарда жаhандык климаттыц езгеруi узак уакыт кургакшылык пен калыптан тыс температура сиякты ауа-райыныц кYрт езгеруiне ыкпал етiп, ерт каупiн едэуiр арттырды [2].
Орман ерттерi экожYЙелер Yшiн жойкын эсер етедi. Олар есiмдiктердi жояды, топыракка зиян келтiредi жэне биоэртурлшкке кауiп тендiредi. Ормандардыц Yлкен аумактары бiрнеше кYнде жогалуы мYмкiн, бул жануарлардыц тiршiлiк ету ортасын жогалту жэне агаш пен топыракта жинакталган кемiркышкыл газыныц белiнуi сиякты узак мерзiмдi экологиялык зардаптарга экеледь Сонымен катар, ерттер топырак эрозиясына, су сапасыныц нашарлауына жэне мацызды экожYЙе кызметтерiнiц жогалуына экеледi (1-сурет).
1-сурет. Эрттщ каркындылыгыныц ^йктщ ауырлыгына тэуелдiлiгi туралы
иллюстрация
ГАЖ пайдалану агаш отыргызу Yшiн ец колайлы жерлердi тацдауга мYмкiндiк бередi. Мысалы, Африкада ГАЖ карталары жыл сайын шамамен 3 миллиард тонна кeмiркышкыл газын сщередi деп есептелетiн 100 миллион гектар бузылган жердi калпына келтiру жоспарын жасау Yшiн пайдаланылды. ГАЖ технологиялары климаттык жагдайлар, топырак сапасы жэне судыц колжетсмдшп сиякты факторларды талдау аркылы ормандарды молыктыру жобаларыныц сэттшпн болжауга мYмкiндiк бередi.
Ормандарды калпына келтсру жэне агаш отыргызу климаттыц eзгеруiмен ^ресудщ мацызды стратегиялары болып табылады. Б¥¥-ныц "триллион агаш" багдарламасы сиякты бастамалар жогалган ормандарды калпына келт1руге багытталган. 2050 жылга карай шамамен 350 миллион гектар орманды калпына келтсру жоспарлануда, бул шамамен 200 миллиард тонна СО2 ащруге кeмектеседi.
Азык-тYлiк жэне ауылшаруашылык уйымыныц (ФАО) мэлiметтерi бойынша, жыл сайын дYние жYзiнде ерт салдарынан орта есеппен шамамен 10 миллион гектар орман жойылады, нэтижесшде шамамен 1,76 гигатонна СО2 бeлiнедi. Табиги жэне техногендш факторлар eрттiц таралуына ыкпал ететiн Австралия, Амазонка жэне Америка ^урама Штаттарында ец кeп орман шыгыны байкалады (2-сурет).
2-сурет Австралиядагы жэне Бразилиядагы Амазонкадагы ерттен зардап шеккен орман
аумактарын керсететiн карта. ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Эрттен зардап шеккен аймактар кызыл TYcneH, ал дрондар мен табиги калпына келпру эдiстерi аркылы ормандарды калпына келпру жумыстары жYргiзiлiп жаткан аумактар жасыл тYCпен белгiленген [3].
Жогары ажыратымдылыктагы спутниктiк суреттер сиякты заманауи кашьщтьщтан зондтау эдiстерi ормандардыц кeмiртегi корын жогары дэлдiкпен елшеуге мYмкiндiк береди Мысалы, ГАЖ-мен бiрге колданылатын Sentinel-2 спутнигшщ деректерi биомассаныц тыгыздыгын жэне оныц eзгеруiн керсете алады. ДYниежYзiлiк банктщ мэлiметi бойынша, 2020 жылы мундай технологиялар бореалды ормандарда бiр гектарга орта есеппен 703 миллион тонна кeмiртектi сщретш элемдегi кeмiртегi корыныц шамамен 50% - ы бар екенiн аныктады.
ГАЖ технологиялары орманды кесу мен орман ерттерш жылдам бакылауга мYмкiндiк бередi. Спутникпк суреттер мен машиналык окыту алгоритмдерш пайдалана отырып, орман жамылгысыныц езгерютерш аныктау процесiн автоматтандыруга болады. Мысалы, Terra MODIS спутниктiк жYЙесi дала ерт аймактарын аныктауга жэне олардыц таралуын болжауга мYмкiндiк беретiн накты уакыт режимiнде акпарат бередi. Бул деректер Yкiметтер мен коршаган ортаны коргау уйымдарына экологиялык апаттарга тезiрек ден коюга, зиянды азайтуга кемектеседь
ГАЖ-табиги ресурстарды зерттеу жэне баскару Yшiн картографияны, спутниктiк деректердi жэне аналитикалык эдiстердi бiрiктiретiн куатты курал. ГАЖ ерттен кейiн ормандарды калпына келтiрудi жоспарлауда шешушi рел аткаратын кещспкпк деректердi жинауга, ецдеуге жэне талдауга мYмкiндiк бередi. Ормандарды калпына келпруде ГАЖ колданудыц негiзгi багыттары:
Закымдануды бакылау жэне багалау: спутникпк деректер мен ГАЖ кeмегiмен ерттщ аукымын жэне ормандарга келтiрiлген залал дэрежесш жедел багалауга болады. Спутникпк суреттер зардап шеккен аймактарды картага тYсiруге жэне агаштар мен еамдштер толыгымен жойылган аймактарды дэл аныктауга мYмкiндiк бередi. Мысалы, Sentinel жэне Landsat спутниктерi ертенген ормандардыц аумагын тез багалауга жэне калпына келпру жумыстарын жоспарлауга кeмектесетiн жогары ажыратымдылыктагы кескiндердi усынады [4].
ГАЖ жаца ерт каут бар ормандардыц осал жерлерш керсететш карталарды жасау Yшiн колданылады. Бул карталар орман алкаптарыныц тыгыздыгы, климаттык жагдайлар, судыц кол жепмдшп жэне жер бедерi сиякты факторларды ескередi. Мундай карталар непзшде орман алкаптарын куру жэне ертке тeзiмдi агаш тYрлерiн тацдау сиякты корганыс шараларын жоспарлауга болады.
Эрттщ барысын бакылау: спутниктiк деректер ерттщ келем^ каркындылыгы жэне таралу багыты туралы eзектi акпаратты камтамасыз ете отырып, ерттщ барысын Yздiксiз бакылауга мYмкiндiк бередi. Бул ертке карсы кызметтердi YЙлестiру жэне шешiмдер кабылдау Yшiн мацызды (4-сурет).
4-сурет. Эрт аймагы ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Эрта болжау бул еткен ерттер туралы деректерд^ метеорологиялык деректердi жэне ГАЖ ландшафтыньщ ерекшелiктерiн талдау аркылы болашакта ыктимал ерт ошактарын болжауга болады. Бул ерттщ алдын алу шараларын жоспарлауга жэне олардыц закымдануын азайтуга кемектеседь Мысалы, Канада мен А^Ш казiргi ауа-райы мен есiмдiк жамылгысын талдау непзшде ерт каупiн болжау Yшiн ГАЖ-ны белсендi колданады.
^алпына келтiрудi оцтайландыру бойынша ГАЖ жаца агаштарды отыргызу жэне экожYЙелердi калпына келтсру Yшiн ец колайлы жерлердi аныктауга кемектеседi. Бул жYЙелер кешеттердi отыргызу Yшiн оцтайлы жерлердi тацдауга мYмкiндiк беретiн топырак тYрi, судыц колжетсмдшп жэне микроклимат сиякты факторларды ескередь Мысалы, таулы аймактардагы ормандарды калпына келтсру Yшiн ГАЖ агаштардыц сэта есуi Yшiн ец Yлкен элеует бар жерлердi аныктауга кемектеседi [5].
Дрондарды жэне спутниктердi пайдалану ерттен кейiн ормандарды калпына келтiру процесш айтарлыктай жецiлдетедi. Олардыц кемегiмен ерттен кешнп закымдану дэрежесi мен топырак жагдайы туралы накты деректердi жинауга болады. Дрондарды колданудыц мысалы ретшде Австралиядагы BioCarbon Engineering жобасы болып табылады, онда дрондар ерттен зардап шеккен аймактарга миллиондаган агаш отыргызады. Бул эдiс кыска мерзiмде Yлкен аумактарды калпына келтiруге жэне ормандарды калпына келтсру шыгындарын азайтуга мYмкiндiк бередi.
Заманауи спутниктiк жYЙелер жасанды интеллект (AI) технологияларымен бiрге ормандардыц жай-кYЙi туралы деректердi талдауга бурын-соцды болмаган мYмкiндiктер усынады. Спутниктер ерттен кешнп экожYЙелердегi езгерiстерге тез жауап беруге кемектесетiн накты уакыттагы ормандардыц жай-^ш туралы деректердi жинай алады. AI технологиялары бул деректердi талдауга жэне калпына кел^рудщ оцтайлы стратегияларын усынуга мYмкiндiк бередi.
AI дрондар мен спутниктерден алынган деректердiц Yлкен массивтерiн ецдеу Yшiн колданылады. Оныц кемегiмен ормандарды калпына келтiрудiц калай дамитынын, кай учаскелерге каркынды агаш отыргызу кажет екенiн жэне табиги калпына келтiру мYмкiн болатын жерлердi болжауга болады. AI сонымен катар топыракты, климатты жэне баска да мацызды факторларды талдау аркылы отыргызу процесш оцтайландыруга кемектеседi.
Эрттен кешн ормандарды калпына келтiру табиги процестерд^ белсендi араласуды жэне заманауи технологияларды бiрiктiретiн кепжакты тэсiлдi кажет етедг ГАЖ, дрон жэне жасанды интеллекта пайдалану калпына келтсру процесiн жылдамдатуга жэне туракты орман экожYЙелерiн куруга мYмкiндiк бередi. Климаттыц езгеруi мен ерттщ кебеюi жагдайында жогалган ормандарды калпына келтсрш кана коймай, оларды болашак апаттарга тезiмдi экожYЙелер кура отырып, жаца жагдайларга бейiмдеу мацызды [6].
Эрттен кешн ормандарды калпына келтсру-бул кYPделi жэне кеп кырлы процесс, ол эр экожYЙенiц ерекшелштерш ескерудi жэне кешендi тэсiлдi кажет етедг Климаттыц езгеруi жэне ерт каутнщ жогарылауы жагдайында ормандарды калпына кел^рудщ тиiмдi стратегиялары экологиялык саясаттыц ажырамас белiгiне айналады. Табиги жэне белсендi калпына келтiру эдiстерiн колдану, заманауи технологияларды колдану жэне туракты орман алкаптарын куру жогалган экожYЙелердi калпына келтiрiп кана коймай, ормандарды болашак климаттык кауштерге дайындауга кемектеседь
ЦОЛДАНЫЛFАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Валендик Э.Н. Борьба с крупными лесными пожарами. - Новосибирск: Наука. - 199G. - 191 с
2. Вангенгейм Г.Я. Метеорологическая обстановка лесных пожаров на Севере в 1936-1937 гг. // Борьба с лесными пожарами авиа-наземным методом. - Л.: Гослестехиздат. - 1939. - С. 77-1G4.
3. Гусев В.Г., Ирицян B.A., Ирицян Е.В. Прогнозирование параметров лесных пожаров и ресурсов для борьбы с ними. Санкт-Петербург: СПбНИИЛХ. - 2G11. - 218с.
4. Baldwin R.F., Platt W.J. Fire Management in Forest Ecosystems: International Approaches. — Journal of Environmental Management, 2G2G. — 261: 11G-118.
5. Камышанова B.A., Столярчук Л.В. Условия возникновения массовых лесных пожаров от гроз// Тр. ГГО. - 1984. - Вып. 474. - С. 120- 126.
6. Коровин Г.Н., Aндреев НА. Aвиационная охрана лесов. // М.: Aгропромиздат.- 1988. - 221 с.
