CC BY
15Тураев Алиджон Худойназарович - соискатель кафедры "Теории и практики языкознания" Таджикского государственного педагогического университет имени С. Айни. E-mail: aliion2017@mail.ru Тел: (+992) 938-770732.
About the author:
Turaev AUjon Khudoinazarovich - entry of third course "Theory and practice language" in Tajik pedagogical university by namedfer S. Ayni E-mail: alijon2017@mail.ru Тел:(+992) 938-77-07-32.
УДК 809,155.0 ББК 81.2.(2 точик) Ю-90
НАЕЩИ ПАСВАНДИ -АК ДАР ТАШАККУЛИ КАЛИМАВУ ИСТИЛО^ОТИ МАРБУТ БА ВО^ИД^ОИ ЛУГАВИИ СО^АИ НАБОТОТ
Юсуфова С.
Институты забон ва адабиёти ба номи Абуабдулло Рудакии АИ ЦТ
Дар асоси калимахои сода тавассути пасвандхо сохтани калимахо яке аз роххои асосй ва меъёрии забони точикй ва шевахои забони точикй ба шумор меравад ва ин хусусияти суннатии калимасозй дар тули садсолахо сайкал ёфта, дар хамаи сохахои хаёти мардум истифода мешавад. Тахлилхо гувохи онанд, ки дар ташаккули калимахои сохта дар шевахои чанубй (ШЧЗТ, 1979) ва чануби шаркии забони точикй (Хоркашев, 2010) накши пасвандхо мухиманд. Маводи дасти мо баёнгари он аст, ки вохидхои лугавие, ки дар шевахои чанубй ва чануби шаркии забони точикй бо пасвандхо сохта мешаванд, барои ифодаи номи мевахо, номи гулу гиёху буттахо, номи алафхои гуногун, ифодакунандаи номи узв ё кисме аз растанихо, баёни номи наботот аз руйи аломату хусусият, ифодаи номи холати растанихо (аз кабили гул партофтан, пажмурда шудан, ба пухтан наздик шудани мевачот) ва гайра истифода мешаванд. Дар шевахои номбаршуда дар сохатани калимахои ифодакунандаи номи наботот ва мафхумхои ба он алокаманд пасвандхои -ак, - й //-гй, -ча, -а, -ин, -зор, -ина, -вара хизмат мекунанд, вале дар байни онхо пасванди -ак яке аз морфемахои вандии сермахсул аст, зеро бо он калимахои зиёде сохта шуда ва ин раванд то имруз хам идома дорад. Тадкикоти олимони соха ба он шаходат медиханд, ки пасванди мазкур аз замони кадим то ба мо омада расидааст. Аз чумла, Хромов А. Л. менависад, ки -ак аз забони судии -ак <-ака омадааст ва барои ифодаи хурдию навозиш ва сохтани исмхо дар забони ягнобй хизмат мекунад (ОИЯ, 1982, 666).
Аз баррасии мутахассисон бармеояд, ки дар забони классикиамон пасванди -ак истифода шавад хам, дар калимасозй каммахсул ва иайрифаъол будааст ва бештар хамчун воситаи шаклсоз намоён гардида, маънои хурдй, навозиш, тахкиру тамасхур, тахдиду нописандй, дустдорй ва иайраро ифода мекунад (Им, 1977; Климчицкий, 1940; Оранский, 1988; Отахонова,1986; Раупов,1973; Розенфельд, 1956, 1964, 1971; Халимов, 1975; Шарифов, 1958; ^осимова, 2003).
Ба маънои хурдию навозиш, тахкиру тамасхур, тахдиду нописандй ва дустдорй истифода шудани ин пасванди дар осори Рудакй (^осимова, 2003, 355), дар «Бадоеъ-ул-вакоеъ»-и Восифй (Шарифов, 1958, 46.), дар забони осори Рахим Чдлил (Гаффоров, 1964, 18), дар забони гилонй (Расторгуева, Керимова, 1971, 51) мавриди баррасй карор гирифтааст.
Дар замони имруза пасванди -ак на танхо шаклсоз, балки дар калимасозии забони адабии точикй ва дар ташаккули вохидхои лугавии шевахои забони точикй фаъолона иштирок мекунад. Дар давраи нави тараккиёти шевахои чанубй ва чануби шаркии забони точикй ин морфемаи грамматикй вариантхо пайдо карда, якчо бо онхо калимахои зиёде сохтааст. Мухаккик Г.Чураев баррасии вариантнокиро аз руйи маводи шевахо муфид арзёбй карда, ба хулосаи дуруст меояд, ки унсурхои шевагй ба тагйироти гуногун дучор мешаванд (Джураев, 1992, 24-25). Хдмин андешаро такввият дода, С. Хоркашев зимни баррасии хусусиятхои калимасозии пасванди мазкур дар шеваи чануби шаркии забони точикй доираи истифодаи каринахои онро аз лихози теъдод муайян кардааст. Мухаккики мазкур бо истифода аз ададбиёти илмии забоншиносй муайян мекунад, ки теъдоди вариантхои пасванди -ак дар забон ва шевахо як хел нестанд ва "агар дар забони адабии точикй вариантхои -ак (-акак), дар забони форсй -ак (-екак), пашту -ак (-а/кау, -икау), ягнобй -ак(-к), забонхои шугнонию рушонй -к (-ик, -ок), язгуломй -ак (-ък, ygHyx), ишкошимй -к (-ук), истифода шавад, дар шевахои забони точикй сурати зер дорад: лахчахои арабхои точикзабон -ак//ек, нохияи Китоб -ак (-йак), атрофи Андичон -ак (-хак,-йак), лахчахои Ромит -ак (-ик,-ок), лахчахои Бадахшон -ак (ик, -ек, -ук, -ък), шеваи чанубй -ак (-ик, -ек, -ук, -ък, -йак, -хак), шеваи шимолй -ак (-хак,-йак), шеваи чануби шаркй -ак (-ик, -к, -ък, -йак, -чък) (Хоркашев, 2010,34-35).
Аз ин чо маълум аст, ки вариантхои пасванди мазкур дар лахчахо ва забонхо аз чихати микдор баробар нестанд, аммо варианти -ак умумиистеъмол ба назар мерасад. Муаллифи "Шеваи чанубии
забони точикй" Ч.Mypвaтcв ба ин акида аст, ки '^уффи^и мaзкyp дap хамаи лахчахои шeвaи чанубй xeлe cepиcгeъмcл бyдa, чунин вapиamхcи фонeтикй дcpaд: -ак, -ик, -eк, -ук, -ък, -йак, -хак. Baprn^^^ -ик, -ък дap мaтepиaли лахчахои Кулоб, Kapcтeгин, вaxиёй-кapcтeгинй ва Рогу Бaдaxшон xcc буда, аммо дap лахчахои кулобии Хcccp кайд нашудаанд" (ШЧЗТ, 1979, 16-17). Мухаккик А.З.Pcзeнфeлд .nap лахчахои кapcтeгинй вapиamхcи «-хак, -ук, -ъю»^ ба мушохида гиpифтaacг (Pозeнфeлд, 1960, 19-20). Дap ин чо ба xyлccae омадан мумкин аст, ки вapиaнтхcи пacвaнди -ак дap дcxили лахчахо низ тафовут доpaнд.
Хycycиятхcи кaлимaccзию шaклccзии пacaвaнди -ак (бо кapинaхcяш)-pc дap шeвaи чануби шapкй мухаккик М. Махадов дap pиccлaи номзадиаш "Пpипянджcкиe гcвcpы таджиков Дapвaзa" низ баён нaмyдaacг (Maxaдов, 1972, 138). Маълум мeгapдaд, ки !ap шeвaхcи чанубй ва чануби шapкии забони точикй дap вазифаи шакжозй бо жмхои ифcдaгapи хайвоноту наботот, ашёи pyerop, узви ишон, шaxc, номи амал, макон, топонимхо, домхои маънй ва uaйpa омада, ба онхо ceмaнIикaи xypдй, навозиш, дycгдcpй бaxшидa, якчо бо вapиaнIхои caвтиaш фаъол аст. Вaлe бояд зикp кapд, ки хам дap забони адабии точикй ва хам дap шeвaхcи забони точикй бapои ифодаи xypдию навозиш дap бapобapaи пacвaнди -ак мcpфeмaи -ча низ xизмaт мeкyнaд, ки гохо метавонанд, чои хaмдигappc иваз намоянд. Ин холат acccaн дap забони адабии токикй ба мушохида мepacaд, аммо !ap лахчахо онхо чойгохи xœa дcpaнд (ГЗАХТ, 1981; ШЧЗТ, 1979) ва истифодаи онхо дap мав^и муайяншуда зapyp мeбcшaд. Macaлaн, бapои шeвaхcи чанубй ва чануби шapкй истифодаи калимахо бо пacвaнди -ак дap шaклccзй чойгохи xcca доpaд ва пacвaнди -ча наметавонад, онрт иваз кунад: нъхолак, шcxaк, кахдънак, Fypък.
Ба aндeшaи муаллифи ШЧЗТ pозй шудан мумкин аст, ки '^уффикш -ак баъзан бо cyффикcи -ча дap як чо ^p фapмyдa мeшaвaд. Дap ин холат -ча ба пpeдмeд маънои xypдй, вaлe -ак маънои навозиш мeбaxшaд". (ШЧЗТ, 1979, 17). Магадан, ин холатрт дap калимахои xохapчaхaк, caндyкчaхaк, дъxтapчaхaк ва rañpa мушохида кapдaн мумкин аст. Лeкcикcнидa шудани пacвaнди -ак ва чузъи вохидхои лугавй шудани cнpc !ap калимахои чeбaк (киca), cичък ^ваи нcpacидa), ispa^ (cypcxй дap дeвоp, кух, пиpяx ва u.), ccдчък (тyxми мypчa), гомьк (гиёхeст шаббх ба мош), peвчък (оташкоб), бийcpaк (бapcдap), чarepък (кудак) ва Faйpa мушохида кapдaн мумкин аст.
Мухаккикон бо фсвл^о омада, хамчун анчомаи acccх,cи фсъл, дap шyмоpaи танхо xизмaт кapдaни пacвaнди -ак -рт зикp кapдaaнд. дap хакикат дap калимахои гъфтак, paфтaк, астак//хастак, нeстaк, бъpидaк, пapидaк, гъpъфтaк, xy^a^ шиштак ва Ftópa бо фсълхо омада ба шyмcpaи танхо далолат мeкyнaд. Ин xycycrax дap лахчаю забонхои гуногун аз тapaфи донишмандон баён шудаанд ^фатем ниг.: Алив, 1985, 9; Бaxтибeкcв, 1979, 14; Зapyбин, 1928; Mиpзceв,1936; Paстcpгyeвa,1962; Уcпeнcкaя, 1956; Pcзeнфeдд, 1976).
Дap бapобapи шaкдccзй пacвaнди -ак бapcи cоxтaни калимахои нав низ xeлe cepмaхcyл аст. Ин мcpфeмa дap cоxтaни калимахои мapбyт ба шaxc ва Faйpишaxc истифода мeшaвaд. Мухаккикони забони точикй (ЗАХТ, 1973; Рустамов, 1972), забони фоpcй (Пeйcикcв, 1973) ва шeвaи чанубии забони точикй (ШЧЗТ, 1979) !ap ccxтaни иcмхcи raйpишaxc истифода шудани пacвaнди мaзкyppc таъйид мeкyнaнд. Аз бappacихcи мухаккик С.Рахматуллозода С.Хcpкaшeв) дap шeвaи
чанубй ва чануби шapкй маълум мeгapдaд, ки пacвaнди -ак якe аз моpфeмaхои фаъол ба шyмcp pa^ra, бо ага^ои гуногун омада, !ap ccxтaни иcмхcи мapбyт ба шaxc, ccxтaни номи ашёи гуногун, макон ва жмхои маънй иштиpcк мeкyнaд. Ин мухаккик дap ccxтaни жмхои шaxc аз ac^OT иcмй калимахои дъмбък, аклак, мъштък, кавгак ва бо aca^ cифaтй калимахои майдаак (тифл, кудак), гулак (тифл) ва вожахои xaпaк, пастак, гавгак, OTrnxa^ гафедак, зapдaк (кaлpc гуянд), кобълак ва uaйpapc миccл мecpaд, ки дap ин калимахо пacвaнди -ак шaxc ва лакаби cнpc аз pyйи ба ин ё он аломат ва ё ба xycycrare, ки дap маънои acccи нухуфтааст, мeфaхмcнaд (Paxмaтyддcзcдa, 2016, 2829).
Дap забони адабии точикй пacвaнди -ак иcмхcи xcc нaмeccзaд (Рустамов, 1972) аммо мжшхои фавкк гувохи онанд, ки имкониятхои кaлимaccзии пacвaнди -ак дap шeвaхc вагеш^ аст. Имкониятхои ccxтaни иcмхcи ифодакунандаи номи ашёи гуногун, номи макон ва жмхои маънй аз тapaфи мухаккикон баён шудаанд. Дap хакикат пacвaнди мaзкyp дap ccxтaни иcмхcи гуногуни Faйpишaxc якe аз мcpфeмaхcи фаъол ба шyмоp мepaвaд. Пacвaнди -ак аз ага^ои гуногун иcмхce мeccзaд, ки ифодакунандаи номи кжмхои acбcби pecaндaгию бофандагй, узви aчccми cхaнгapию кошбй, ccиёю югу cипcp, номи paстaнй ва ё киcмхcи онхо, домхои ифодaгapи хcдиcaхcи табиат, номи хайвонот, пapaндaю чapaндa, бозичахои кудакона, маводи истeъмcлй, чою макон, номи узви ижон, cинy ccди одамон ва raMpa^ мeбcшaд. ^К^чанл мухаккикони шeвaи чанубй (ШЧЗТ, 19791980; Paxмaтyллозодa, 2016) дcиp ба xccиягхcи калимашзии бcлcзикpи пacвaнди -ак aндeшaхcи мухими илмй баён кapдa бошанд хам, ба тaвpи хaмaтapaфa нишон додани имкониятхои кaлимaccзии ин мcpфeмapc дap дcиpaи вожахои ифодакунандаи наботот ба ухда надоштаанд. Зимни тахлили вожашзии ин пacвaнд ccxтaшaвии калимахои мapбyт ба paстaнй аз тapaфи Ч.Mypyввaтов дap шeвaи чанубй зикp шуда, калимахои кaндaк-xapбyзaи xyшк, capa^x^a, pyr^a^
номи алаф, шибитак - як навъ алаф, шурък- номи алаф, зардак - caбзй зикр мeшaвaнд (ШЧЗТ, 1979, 18). Хамчунин, мухаккик C.Рaхмaтyддoзoдa зимни бappacии роххои кaдимacoзии пacвaндии шевахои чанубй ва чануби шаркии забони точикй дар хадди маводи дacтpac имкониятхои coxтaни кадимахои марбут ба набототро тaвaccyти пacвaнди -aK нишон медихад, ки ахамияти калони идмй доранд. Hoмбypдa изхор медорад, ки бо пacвaнди -aK 26 вохиди дyFaвй дар дает дорад, аммо мачмуан 11 вожаро номбар мeкyнaд, ки чyнинaнд: гyшвopaк, когатак, ангъштак, ньxниK//ньxньк, ceчaк//ceчък//ceвчък, одамак, xo^n^, кокълак, чoдaк//чoдък, нофак, надчък.
Маводи ки дар дасти мост, гувохи он аст, ки пacвaн1ди -aK дар coxтaни кадимахои марбут ба наботот фаъол ва œpиcтeьмoл аст. Бо ин пacвaнд дар шевахои чанубй ва чануби шаркии забони точикй кадимахои ифодакунандаи набототе ба мушохида мepacaнд, ки номи мевахо, номи зироати дyбиëй, номи raëxy буттахо, номи адафхо, иcмхoи ифодакунандаи узв ë кдоме аз растанихо, номи кадимахои ифодакунандаи адомату xycycrara наботот, кадимахои ифодакундаи ходати растанихо ва гайра мeбoшaнд. Аз чумда:
A. Boxi^xon лyFaвии ифoдaкyнaндaи томи мeвадo. Номи мeвaхo дар хaëти харр^заи мардум накши кадон дорад. Аз ин py, онхо хамар^за истифода мeшaвaнд ва ташаккуд мeëбaнд. Мaxcycaн, бо пacвaнди -aK coxтaни кадимахои марбут ба номи мевачот ва дигар растанихо гувохи он аст, ки дар ташаккули номи растанихо пacвaнди мазкур xeдe фаъод аст. Аз гаори мунташиршуда маълум аст, ки дар эчoдиëти Аб^абдулло Руддкй (Климова, 2GG3), дар "Шохнома"-и Фиpдaвcй (Kacимoв, 2GG6), "Гyлиcтoн"-и ^вдии Шepoзй (Халимов, 1975) ва дар «Бадоеъ-ул-вакоеъ»-и Вошфй (Шарифов,1958) бо пacвaнди -aK кадимахои марбут ба растанихо cox!a нaшyдaacт. Аммо дар маводи шeвaи чанубй ва чануби шаркии забони точикй кадимахои зиëдepo мeбинeм, ки махз бо ин пacвaнд ба вучуд омадаанд. Харчанд ин кадимахо умри caдcoдaхo доранд, аммо дар ошри адибон чой нагирифтаанд. Шояд ошри адибони мо кам ом^та шудаанд ва ë зимни барраши ошри онхо ба ин мастада кам таваччух шyдaacт.
Барои ифода номи мeвaхo дар шeвaхoи мазкур 2G адад вожа ба назар мepacaд, ки ин кадимахои KoFaTaK (К.) чopмaFЗи пучокн-фиш cepwaF^ пyчaк (Г^дет., Keв.Дapв.) чopмaFЗи пучак (бeмaFз); льчaк (Вкк.) чopмaFЗи аз пуст чудошуда: дaвдчaк (К.) чopмaFЗи пyxтae, ки хан^з аз шox чида нaшyдaacт; coльк (К., Чк., Шк.) чopмaFЗи cиëхшyдaи пуч; мaвизaк // мaйизaк (Шк.) мeвaи дар шoxи дapaxт xyшкшyдa; namnaK (Дах., Зир.) навъи шафтоду; лaшмaк (Дах., Зир., ЛaF.): навъи шафтоду; ^p^, кypък, KypaK (Шк., Fк.), KypaK (Нуш., Дч., Kaн., Шв., Caм., Лaxш), кьpък (Cx., Хов.) чopмaFЗи кaммaFЗи пучокаш Faфc; pyxaK (K) як навъи зардоду; TaBapaK (Мк., Дор., К., Шк., Чк., Хч.) xapбyзaи xoм (и-ш таварак бъдай хoдú (Хч.); peraK (K^.) як xeл тapбyзecт, ки мaFзaш дар дахон мжди шакар пош xyp!a об мeшaвaд ва Faйpa мeбoшaнд.
Аз миcoлхoи овардашуда маъдум аст, ки барои ифодаи номи чopмaFЗ кадимахои KoFaTaK, пyчaк, льчaк, дадaчaк, coльк, кypък, KypaK, ки чун муродиф навъхои гуногуни чopмaFзpo номбар мeкyнaнд. Аммо дар хакикат онхо муродифи бeвocитa нecтaнд ва баназари мо чун кадимахои адохида анвои чopмaFзpo аз руйи нишонахояшон мeфaхмoнaнд ва кдоме аз вожахои мазкур ба маънохои дигар чун кадимахои хамгуни дyFaвй (омонимхо) истифода мeшaвaнд. Аз чумда, кадимаи coльк дар баробари ифодаи маънои "чopмaFЗи cиëхшyдaи пуч" ба маънои марбут ба растанихои дигар низ мeoяд, ки чунинанд: coльк (Дб., Шдп.) raßycam дapaxт, ки аз acapи xypдaни кирм ба вучуд меояд; coльк (K., К.) Fyзaи пaxтa, к^ак. Лозим ба зикр acг, ки ин кадима дар шаклхои coлък (Пв., Хм., Шм.) ва cymK (Д.., Kaв.) ба маънои лонаи занбури cиëх ва оруи агад низ мeoяд ва аз он кадимаи мypaкaбитoбeи coлькзaмбьp (K.., Hp., Пшм.) ба вучуд oмaдaacг: и ш^к-ай, чака нашав, ки мeгaзa-т (Шм.).
Хамчунин, кадимаи кypък ва вариангхои он кьpък, KypaK, Kyp^, KypaK дар баробари ифодаи "чopмaFзe, ки мaFзaшpo аз пyчoкaш чудо кардан душвор acг" ба маънохои "гули ношукуфга"; "кypaк, кашка (пaxтaи ношукуфга)" ва ба маънои "навъи ангур" (Ог.) низ мycгaъмaд аст. Ин xycycиятpo мухаккик F.Чypaeв ба мушохида гирифга мeнaвиcaнд, ки "аз pyËH мушохидахо маълум мeгapдaд, ки кадимаи кypaк//кьpък факат махзи терминологии ифодакунандаи чopмaFЗ набуда, бадки дар ифодаи "xoм" xycycrara дигар мeвaхopo хам нишон дода метавонад. Чунончи: бac-ъш къ oxи кърък-ъш мepeзa гев-а! (Шк., Хов.)" ШЧЗТ, 1981, 185, ки ин маъниро дар мжолхои дар боло овардаамон дидан мумкин acт.
Дар баробари ин, мутобики маводи дасти мо дар шeвaи чанубй, ки онро мушохидахои мухаккикон F.Чypaeв (ШЧЗТ, 1981, 185) ва А.Cyфиeв (Cyфиeв,1958) низ тacвиб мeкyнaнд, кадимаи курак (Дб., KyT., Хич., Kaн., K6., Kh.) ба маънои "туман, абри дудмонанд" низ истифода мeшaвaд. Миcoл дар чумда: хаво хамику курак кадай, ки неши но-т-а нaмeбини (Дб.). Дар баробари ин, мутобики маводи мо вожаи мазкур ба маънохои "бели чубин барои бод кардани Faддaдoнa" ва "мурги курк" истифда мешавад, ки ба маънии аввадй (бели чубин) муродифи кадимаи лахчавии KbpMaK мебошад: ма ба KypaK хар дъ тъxм-a бод кардъм (Тк.); мьpFO кypък шидийан, ай тъxмкъни-йам мондан. (Дб.)
Дap бapобapи лeкceмaхcи мaзкyp як идда калимахоб вcмexypaнд, ки аз pym аломату xycycиятe, ки дap ашш (peшaи) калимаи ccxтaшyдa махфуз аст, тава(хути пacвaнди -ак ба вучуд омадаанд. Аломату xycycrare, ки дap ac^OT хом, Fypa, caвз, тар, тьрьш, канд, cьфед, чар^ зард мавчуд аст, ба пacвaнди -ак ва вapиaнтхcи он имкон додааст, ки дap колаби иcмy пacвaнд ва cифaтy пacвaнд анвои гуногуни мeвaчcгpc ба вучуд cвapaд: хомак (Клб., Хич., ^p., Хо.) // хумак (Hд.,Hз.) xapбyзaи xcм (mpac^^, нcпyxтa), caбчa; Fypък // гьрьк // Fypик (Fypък), (Гк., Вк;.) Fypaи мeвaхcи зapдcлy, aBFyp ва raÄpa; caвчък (Гк.) xcм; тарак (Ёл, Пcp.), тарьк (Вд., H.., Hз., Хум.) xapбyзaи нcpacидa; як навъи aмpyд; кандак (Кх,.,Гк..Вк;.,К.,Чк.) як навъи зapдолyи нихоят шиpин ва xymxyp; (Гк.,Шк.,К.) xapбyзaкcк, коки xapбyзa; тьръшак (Мт.) навъи геб; cьфедaк (Дм., Лaxш) як навъи зapдолyи caфeди пemпaзaк; чapcaк, (Хм., Шм.) навъи геб, тapбyз, xapбyзaи cepшapбaт; кокандак (Дах., Зиp.) кавункок, xapбyзaи xymкcнидamyдa; зардак (Хак., Куш., Кд., Хич., Hym., Хч.) caбзй:
Дap калима кокандак лeкceмaи "ковун", ки вожаи тypкй аст, ба ходжаи иxтиccpшaвй дyчcp туда, аз он rnap^ ";о" бокй монда, якчо бо иcми "канд" ва пacвaнди -ак калимаи нав ccxтaaнд ва он вожа дap шeвa лeкcиконидa шудааст.
Бaъзe аз калимахои мaзкyp xycycrara омонимй дcpaнд. Аз чумла, калимаи хомак//хумак (Вк;.,К.,Шк.) дap бapобapи маънои "xapбyзaи xcм" ба маънохои "навъи roйaфзcлe, ки аз пусти xоми гов myxIa мeшaвaд" ва "кудаки п6ш аз мухлат таваллудшуда" м6ояд: xyмaк-a мeпymидъм-ъ мepaфтъм мактав (Ках.); бäди хами ^xIa дига н6 бaчú pacидaги-ш-a дидъм, ш xcмaк-ш-a (Ог.). Бapcи ифодаи "навъи пояфзол" бо калимаи хомак ибоpaхои "xcмaки лок;" (Хи^Я^) ва '^маки пyстъкú (Hд.,Hз.) низ ccxтa шудааст.
Калимаи тарак // тарък raËp аз маънои xapбyзaи нcpacидa ва навъи aмpyд боз ба маънохои "тифл, навзод, mиpмaк" ва "толо^ воиш, xaвcзa" низ истифода мeшaвaд: бача-ш хол6 тapaк-aй (Тк;.); хами чуво-pa бъбъpeм, aнгъp-мcн-a тapaк бацдгм (Ёл).
Лeкceмaи тьръшак низ raËp аз ceмaнIикaи "навъи геб" ба маънои "як навъ xyp^e, ки тарти тaйёp кapдaнaш чунин аст: оpдpо дap мacкaи cyзcнидamyдa ё дypдaи каймо; тафт дода, ба он дутоб мepeзaнд" маъмул аст: тъpъшaк-ъш ай дъpдaй каймок; мeшa (Хо.).
Вожаи cьфедaк бapcбapи маънои "навъи зapдолy" ceмaнIикaи cифaтии "caфбдчaтоб, caфeдpaнг" -pc дcpaд, ки ббшyбхa xapaктepи омонимй пайдо кapдaaст. Xycycияти омонимии калимаи зардак дap он зох^ мeгapдaд, ки вай маънохои "cfe^' ва "навъи зaнбyp"-pc ифода мeкyнaд ва хapдy маъно аз аломати acccи калима зcхиp мeгapдaд: öe зapдaк ошъ пълов нaмeшaвa (КуШ.); намуча xyнaйи зapдaк-дa огв бъд, калта-ш кадан (Хч.).
Б. Вохидхои лугавии ифодакунандаи номи зироати лубиёй.
Бо пaовaнди -ак ва aооcх,ои гуногуни иомй як идда калимахои ифодакунандаи з^оат^и лубиёй (10 адад) ба вучуд омадааст, ки аз инхо ибcpaтaнд: говък (Я^) як навъи paстaни кухист, ки бexмeвaaш кapтcmкa монанд буда, гулаш оypxчaтcб аст; карамчак (Дб., Кан.) paстaнии xyшбyeот, ки ббxмeвaaш ба лаблабу монанд аст; нахутак (Б.) як навъ paCT^S аз чини нaxyд; мъчьк нaxyд; мьлькак (Вд., Ках., H.., Hз., Ог., Шгд.) мулкак, зиpcaти лубиёй, ки донаи он аз донаи мош калонгу буда, нони cнpc мужнин м6гуянд; шамшерак (Вк;.,К.) мушунг (qap вакти xcмиaш); кавак (Шк.) 1. пaомcндaи шолй ва гандуму чав, ки mc аз куфтан дap обчувоз ё yFypaк бокй мeмcнaд. 2. кабак;, кадуи xypдaнй; гандьмак (Taxm) гандуми биёбонй, як навъи гиёхи даштй, ки xymaam ба гандум кapcбaт дcpaд; Миго-ахо дap чумла: нишл пол6зи мо каваки xyб кapдaо (Лaxш); говък-а гъл-ъш œx™ œвчък-aй, pema-ш ч6ни тушка воpи оийa(Яp.); ба xъpдaн-шcн мълкак коpидa бъдан (Ог.); шaмшepaки луби-pa -м мexъpa(Hyш.).
Дap байни калимахои мaзкyp вожахои гандьмак ва шамшерак омоним шудаанд. Ба ин маънй вожаи гандьмак ra.Ëp аз маънои "гандуми биёбонй" боз доpои œмaнIикaи "номи гули шepози токй, ки ба xyшaи гандум шабохат дcpaд", мeбошaд. Вожаи шамшерак бошад, дap бapобapи ифодаи маънои "мушунг" бapcи ифодаи œмamикaи "номи чузъи пояи Ta^^pa" ва "aCбcби шaмшep, шакли чубини бофандагй" низ истифода мeшaвaд.
Б. Вохидхои лугавии ифодакунандаи номи гиёху алафу буттахо. Дap ccxтaни номи гиёху алафу буттахо пacвaнди -ак фаъол аст. Ба хaйcи aœc аз iyp^^^ лeкcикй-гpaммaтикй иcмy шфат ва гохо ac^OT ф6ълй истифода шудаанд. Калимахои ооxтaшyдa номи гиёху алафу бyттaхобpо ифода мeкymaнд, ки онхо дap зиндагии мapдyм бapои халли мaccили гуногуни хаёт истифода мeшaвaнд. Аз чумла, бapcи ист6ьмоли xyди одамон ва ё бapои xy^^ хайвоноти xcнaгй, бapcи HyxIarnH анвои xy^^ истeхccди paнг, табобати бeмcpcн, бapcи xyшбyйй, дap истeхоолот бо матад^ри гуногун ва Faйpaхо истифода мeшaвaнд. Калимахои ин iyp^, ки бо пacвaнди -ак ва вapиaнтхcи он ccxтa шудаанд, 36 адад буда, онхоpо ба тaвpи зep cвapдaн мумкин аст:
Вохидхои лугавии ифодакунандаи хуроки чорво. рьндьк // рьндак (Вк;., К., Шк., Вк;., Дapв.); нармак // нармаках 1. (Хич., Яp.) як навъ paстaнй; 2. (К.) кохи махин; каландак//къландак xcpи capи дeвcpи хавлй; cечaк//cечък (Вк;., К.) cевчък (Шк.) як навъ гиёх, ки бapги cиpмcнaнд ва гули нилобй доpaд; одамак (Лaxш) як навъ paCT^rn xcpдcp; кьлък (Дах., Зиp., Мум.) як навъи буттаи кухй; гузък
(Нуш.) як навъи буттаи кухй, ки ^занбарг acт; кaйик (Дч.) як навъи гиëхи кухии capcaбз; FOвък (Яр.) навъи pacтaни кухист, ки бexмeвaaш ба картошка монанд буда, гулаш cypxчaтoб acт; cniíaxaK (Нуш., Кдб., Хич., Яр.) як навъи растанй, ки дар даруни гандум меруяд, донааш cиëх acт; pyFaнaк (Лaxш, Хт. ) як навъ растанй. тapбъзaк (Хов.) навъи растанй; mynaK (Мум., C.Дapв.) навъи растании кухй; cyзaнaк (Fк., Шк., Kx.) ^зана^ газна. Чанд миcoл дар чумда: Foвък-a гъд-ъш cox-ra (^в^к-ай, реша-ш чени тушка вори шйа; Fapмaш-a гъд-ъш coxти гевчък-ай (Яр.); ана хамино œвчьк-aн, чú кор-ъш мeнú. (Тд.);
Еохцдхры лугавш uфoдaкунaндau zuëx^pu ыстеьмолш одамон: TypmaK (Мум.) // ^p^man: (Р.Ванч)
шилxa, туршак (як xeл адафи xypnam); lamMMMKaK (Ял.) як навъ растанй, ки баргу гулаш ба кашниз монанд буда, таъми caбзиpo дорад; шънгилaк (Кал.) як навъ алаф, ки ба шибиг монанд аст; cyбинaк (К., Шк.) як навъи пудинаи xypдaнии кухй, ки нихоят xyшбyй аст, хулбуйи кухй; caбинaк (Шк.) як навъи растанй аз чинш пудина, наъно, ки бошад; чaмбилaк//чaмилaк // чaмбeлaк (Вкк.^к.Д.)
нудинаи кухй, хулбуй (растании xyшбyйи кухй); xy5aK (Чк.,Шк.) xyбaк, шумгол, шунг, чopмoFaк (як навъи буттаи кухии мевадор): ар руз (бaxши) xyбaк мераван (Ел); xyбaк зелол вopú кабут-ай, Fypък мекъна(Мум.).
Еохцдхры лугавш ^ода^т^т нома zuëx^pu давой: мe£дадaк (К.) навъи растанй, ки ба зaxми меъда даво будааст; £apчинaк (К.) як навъ растании шифoбaxш; пaйвaндaк (Вкк., Б.Ванч) як навъ буттаи ^занбарг, ки решаашро ба атолаи кочй меандозанд ва ба кacaлии yстyxoн шифо мeбaxшaд; пyraнaк (Kх.) буйи модарон (растании давой); poвшък (К.)// pomaK // poшък (Шк., Чк.) рошък ньxcбъp меша, тез меша, барой xaлaдapд даво-йай (Hp.); рошък xyни одам-а мекапида бъдастай (Мум.)
Еохцдхры лугавш uфoдaкунaндau мацсадхры гуногун. Аз чумла истeхcoли ранг, cyзишвopй, кирмакнарварй, ифодаи номи гул: иcпapaк (Kaн., Дб.) гдахест xyдpyй, ки аз он дар бофандагй ранги зард хожл мекунанд: бъра ика иcнapaк бъчи бийор, хаму карбо&а: ранг кънем (Kaн.); шypък // mypaK шура: шурък-а кокк мекънан, мезанан алов (Мум); шурак-а мexъpeм (Cx.); pyндьк // pиндьк (Fк.) як навъи растании бутанок, ки xopxoи лундаи чacнaк дорад ва онро хамчун дастаи кирмак истифода мебаранд; xингaк як навъ xopбyгтaeст, ки дар кирмакнарварй (барои нечидани нилла) истифода мебаранд; чaнгoлaк (Шк.) навъи растанй, ки барои танидани кирмак истифода мебаранд; myirnK (Шx., Хов.) гули xaйpй: шумак coxти Fapмaш вopú бъланд мешава (Шx.). Миcoлхoи дигар: курна -ра руйи карбга -ъш кати пapтoфтac, рундък чacнидac (Kp?.); pъндьк - къх-y калот хама-ш ръндък (Яр.).
Kaлимaи пeчaк // пeчък дар колаби хамин гурухи вожахо coxтa шудааст ва ба ce маъно (номи гжхи xypo^ чорво, номи мева, номи ширинй) истифода мегардад, аз ин чихат онро калимаи омонимй номидан мумкин аст: 1.пeчaк (Kх., Шк.,K.) // пeчък (Хич., Яр.) печак (растанй): ика печак бийор, гycaлa-pa те (Kaн., КДарв.); гycнaнд-ъндa нечък дъравида дoдú? (Хич.). 2. пeчaк (Fк., Kx.) дастанбуй, хандалаки xypди xyшбyй: ай бозор дъта нечак бъxap (Cт.); 3. пeчaк (K.) нечак, як навъи канд, ки аз орду кими шакар тaйëp мекунанд.
Г^хиддои лyFaвии ифoдaкyнaндaи нoми узв ё K^ne aз pacra™^. Дар байни калимахое, ки бо нacвaнди -aK coxтa шудаанд, вожахои ифодакунандаи номи узв ë киcмe аз растанихо (17 адад) ба мушохида мepacaд, ки онхо дар хaëти мадум хамаруза мустаъмаланд. Онхо ифодакунандаи номи тyxми растанихо, xyшa ва ë capa^ онхо, гули raëxxo, шoxy навдахо, пуст, мyFчa, холати xaзoнй ва F^pa мебошанд: xoBaK (Вкк., Дм, Нуш.) тyxми гули як навъ растанй. пъxник // пbxньк (Вкк., Шк.) тyxми растании лyx: лой-да нъxники лъx - а арараш мекардем, мешакидем - ъш (Мум.); шънгилaк (Дб., Kaн., Шлн.) шингил, xyшaчaи (шoxчaи) xypди ангур: йа-дъ шънгилак мундаст, ангър (Kaн.). KoKKiaK (Вд., Kax., Нд., Нз.) риши (нунаки) чуворимакка; capaK (Обл.) capaкхoи нимкуфта; cълryнaк (Вд., Нд., Нз.) гули чуворимакка; Ta^aK (Вкк.) шoxy навдахои нoëнии дapaxт; кьндoк (Ан., Ëл, Пор., Cf.) шox, навда: дар къндоки тути акай Дабор йаг гъндишк-а задан-ъш, чaлaкú шид (Йл.); пуедак ^к^^К^Шк.) // пьего- (Вкк.) нyстлoк;: дахани гов-а пустоки бед кати мебандем (Хал.); бaндьк думчаи xapбyзa: бандъки xapбъзa-pa тов метан, меназа (Дор.); пущ^:// пъндьье (Вкк.Д..Чк., Р.Ванч) нунба, мyFчa: дар и вaxт тутойи Йол-ъ Порвор нав пъндък ка бъдан (Бл); .lomaK (Б., Шлн., Kaн., Дб.) xaзoнaк, нacмoндaи xocили нолез ва дapaxтoни мевагй, ки баъди Fyндoштaни хожи бокй мемонад: лоши xapбъзaxo йа apacoт-aй, мо лoшaкчинú мерем (Дб.); пapFeчaк (Шк, Вкк., К.) мaFЗи нoнyxтaи чopмaFЗ ва F^paxo.
Дар байни калимахои боло вожаи KoK^iaK, ки риши чуворимаккаро ифода кардааст, дар аст œмaнгикaи "муи овезони дyxтapчaxo"-po дорад ва аз руйи шабохат ба муйи д^тарон мардум нунаки чувориро KoKMaK гуфгаанд. Вожаи Tax,aK дар баробари ифодаи маънои шoxy навдахои HOëнии дapaxт ба маънои ноинаки тyxми мypF низ мустаъмаъ аст: ку, тахак-ш-а бъдор, бъзанъм (Ëз.). Вожаи бандък хам морфемаи лyFaвии омонимй буда на танхо œмaнтикaи "думчаи xapбyзa" балки ба маънохои "навъи дapaxти монанди арча (Дч.)", "банди пупакдори кдоми неши чома (Caм.)" ва шакли бaндbк• (Дор., Ëл, Hp., Ед.) // бaндик (Kax., Обл., Cx., Хов.) барои ифодаи манои
"бандина" истифода мешавад: ика бандък бийор дарзахо-ра бандем (Ёх.); кавза гърифтем дар болой бандик мундем (Обл.).
Калимахои качак ва каламак низ дар ин гурух серистеъмол ва вожахои омонимй мебошанд. Вожаи качак аз лихози хусусиятхои лугавй грамматикй хам ба исм ва хам ба сифат муносибат дорад. Дар гурухе аз калимахо номи ашё ва дар чойи дигар аломати ашёро мефахмонад ва маънохои гуногунро ифода мекунад. Лексемаи качак дар ифодаи номи растанй карч, як пораи камоншакли харбуза ё тарбуз аст, аммо ба маънои мачозй семантикаи "бемазза, пастсифат"-ро ифода мекунад ва сифати ашё аст: охи, талбънда-ра чи метан, йа харбъзи качак (Хов.). Дар баробари ин ба маънохои "номи кисме аз дастгохи чувоз (Вк., Дм., Кдб., Б.Ванч)", "карнаи печка(Нуш., Лахш)", "оринчи даст (Лахш, Мт.)", "качак, думи мургобй (Лахш, Пд.)" низ дар истифода аст: сари качак-ънда борсанг фър мегарда (Клб.); лав-лави гори качак хезум-а задам (Хов.).
Хамчунин, калимаи каламак, ки дар доираи вохидхои лугавии ифодакунандаи номи растанихо маънои "тилим, порча, тикаи харбуза"-ро ифода мекунад, ба маънохои "калам, калами кандакорй дар руйи чуб; калами филизбурй", "калама, чубхое, ки барои устувории девор дар байни он гузошта мешавад", роич аст, ки бешубха байни онхо робитаи маъноии омонимй мавчуд аст: ай хаму савча-т йа каламак те, бачам-да (Кнч.); йа лахта-да дъ каламак харбъза-ву чор каламак тарбъз-а йа лахта-да пок-поки хърд-у халос кад (Туда).
Г. Вохидхои луFавии ифОдакунандаи номи макон ва полати растанихо. Теъдоди калимахое, ки бо пасванди -ак сохта шуда, номи холати растанихоро ифода мекунанд чандон зиёд нестанд (4 адад). Аз асосхои исмии чъшм//чашм ва ангуштак // ангъштак // ангуштак калимахои нав месозанд, ки холатхои гулкунй ва ё ба пухтан наздик шудани растанихоро мефахмонанд: чъшмак // чъшмък (Чк.) ба пухтан наздик шудани мевачот: туто чъшмак додан, бади йа хафта мечинем-ъш (Сам.); ангур чъшмък додай, кариби пъхтан-ай (Шгд.); ангуштак (Шк., Сх., Хов.у/ангъштак (К., Нз.), гул партофтани каду, бодиринг, тарбуз, харбуза. Калимаи чъшмак//чъшмък (Вк.,Чк.) дар баробари маънои боло чун унсури лугавии омонимй ба маънои "чашмак; нур, шуъла": чъшмъки афтов чъшмо-м-а кур кард (Мт.) ва ба маънои "сурохии тиреза": да чъшмъки търиза ойна мемунем (Кб.) низ истифода мешавад.
Барои ифодаи макон бо пасванди -ак вожахои палак//полак (Вк.Д.,Шк.) палаки харбуза-ра сармо бърдан (Куч.) ва ганак // ганък (Обл., К.,Ёх., Лахш.) гарами хурди дарзхои галла (дар сари замин): имруз се ганак-а кашидем (Ёх,), сохта шудааст.
Д. Вохидхои луFавии ифодакунандаи номи растанихои бемева. Бо пасванди -ак ин кабил калимахо чандон зиёд нестанд (5 адад). Аз асосхои исмй калимахои зерин сохтааст: тирак // терак, (Лахш) дарахти тирак: тирако-ра мън гърди беда-да шинундаги (Хд.); тугък (Ёл, Пор.) навнихоли дарахти туг; бандък (Дч.) як навъи дарахт, ки ба арча монанд аст; килкак (Хов.) камиш. Гунахои омонимии калимаи тирак бо маънохои "тираки ош" ва "чузъи юг, ки онро ба чигинаву сипор мепайванданд" вучуд доранд, вожахои серистеъмол мебошанд. Хамчунин, калимаи бандък (Дор., Сам., Ёл, Нр., Кд.) // бандик (Ках., Обл., Сх., Хов.) бо семантикаи "банди пупакдори кисми пеши чома" ва ба маънои "бандина" истеъмол мешавад.
Хамин тавр, аз тахлили боло маълум мегардад, ки пасванди -ак дар ташаккули калимахои сохаи дарахтони мевадор ва бемева, гулу гиёх ва буттахо, халати растанихо ва макони парвариши онхо сахми калон дорад. Дар сохтани баъзе аз гурухи калимахо тавре ки дар боло нишон дода шуд, серистеъмолу фаъол ва дар холатхое хам гайрифаъол ба назар мерасад. Крсме аз вожахои сохта хусусияти омонимй дошта маънохои гуногунро ифода мекунанд.
АДАБИЁТ
1. Алиев О. Язык таджикского эпоса «Гуругли»: Авгореф. дис. канд филол наук. -М.1985. -15 с.
2. Бахтибеков Т. Грамматикаи забони шугнонй. -Душанбе: Дониш, 1979. 146 с.
3. Гаффоров Р. Язык и стил Рахима Джалила (на материале романа «Пулат и Гульру»). Автореф. канд. филод наук. Самарканд, 1964.
4. ЗАХТ, 1981
5. Джураев Г. Система диалектной лексики таджикского языка /на материале южных говоров/: Автореф. дис. д-ра филол наук. -Душанбе, 1992. -30 с.
6. Зарубин И.И. Очерки разговорного языка самаркандских евреев// Иран -Л., 1928. Т.П.,
7. Забони адабии хозираи точик. Лексикология, фонетика ва морфология. -Душанбе: Маориф, 1973. Кисми I: Китоби дарсй барои факултетхои филологияи мактабхои олй. -464 с.
8. Им С.Б. Морфологические альтернации в именном словообразовании: Автореф.дис.канд.филоднаук. -М., 1977. 16с.
9. Махадов М. Некоторые особенности консонатизма в припянджских говорах Дарваза // Забонхои помирй ва фольклор. -Душанбе: Дониш, 1972. -С.34-41.
10. Мирзоев А. Фаркхои семантики суффикси -ак // Барои адабиёти социалистй. 1936. №2 10-11. -С.16-20.
11. Оранский Н. М. Введение в иранскую филологию. -М.: Наука, 1988. -389 с.
12. Огахонова А «Фархангнома»-и Хусайн Вафой -Душанбе, Дониш, 1986.
13. Пейсиков Л.С. Очерки по словообразованию персидского языка. -М.: Изд-во МГУ. 1973. -200 с.
14. Рахматуллозода С. Словообразования имён существительных в южных и юго-восточных говорых таджикскогог языка -Душанбе, 2016, 274с.
15. Суфиев АЛексикаи шеваи Кангурт ва баъзе хусусиятхои он //Ученых записки Кулябского пединститута. Вып.1У. -Куляб. 1958. -С.225-232.
16. Касимов О. Деривация в "Шахнаме" Абулкасима Фирдавси -Душанбе, 2006, 186с.
17. Климчицкий С.Н. Дарвозский фахлавийот/Лр.Тадж. базы АН СССР. 1940.-Т.С 20.С.65-93.
18. Крсимова М.Н. Таърихи забони адабии точик (асрхои IX-X). Кисми 1. -Душанбе, 2003. 490 сах.
19. Розенфельд А.З. К терминологии родства и свойства в таджикских говорах // Иранское языкознание. -М.,1976.
20. Рустамов Ш. Калимасозии исм дар забони адабии хозираи точик. -Душанбе: Дониш, 1972. -79 с.
21. Раупов Х. «Фарханги чахонгирй» хамчун сарчашмаи лексикографии точику форс. -Душанбе: Дониш, 1973. -191 с.
22. Розенфельд А.З. Дарвазские говоры таджикского языка // Тр. АН СССР. 1956. Т.6. -С.196-272.
23. Розенфельд А. З. Ванчские говоры таджикского языа -Душанбе, 1964. -149 с.
24. Розенфельд А.З. Бадахшанские говоры таджикского языка-Л, 1971. -192 с.
25. Расторгуева В. С., ААКеримова ва дигарон. Гилянский язык. М.: Наука, 1971. -320с.
26. Расторгуева В.С. Опыт сравнительного изучения таджикских говоров. -М.: Наука, 1962. -188 с.
27. Розенфельд А.З. Говоры Каратегина. -Сталинабад, 1960.
28. Успенская Л.В. Каратагский говор таджикского языка -Сталинабад. 1956.
29. Хоркашев С. Калимасозии исм бо пасвандхо. -Душанбе, 2010, 144с.
30. Халимов С. Калимасозии исм дар забони адабии точик /аз руйи забони «Гулистон»-и Саъдй // Масъалахои забон ва адабиёт. -Душанбе, 1975. Кисми 1/2. С. 283-307.
31. Шеваи чануби забони точикй -Душанбе: Дониш, 1979-1982. Ч..1-5.
32. Шарифов Б. Хусусиятхои морфологии «Бадоеъул-вакоеъ»-и Восифй -Душанбе: Дониш, 1958.
ШЧЗТ.-Шеваи чанубии забони точикй
ЗАХТ.-Забони адабии хозираи точик Вк. - гурухи вахиёй-
каротегинй
Дарв. - гурухи дарвозй
Ёз. - Ёзганд
Кб. - Кулумбаи Боло
Кх. - гурухи кулобии хисорй
К. - гурухи каротегинй
Куш. - Кушаба
Лан. - Лангар
Нуш. - Нушор
Ок. - Оксой
Окб. - Окбулок
Сд. - Сангдара (Шк.)
cf. - Сари гор (Чк.)
Хов. - Ховалинг (Шк.)
Хм. - Хилмонй (К.)
Чк. - гурухи чанубии Кулоб
Шк. - гурухи шимолии Кулоб
Шх. - Шехмизон (Шк.)
Шв.-Шашволон
Кан.-Кангурт
Сам.-Самсолик
Туг.,-Тугак
Тег.,-Тегирмй
Ихгисоравд
Кев.Дарв.- Кеврун, Дарвоз Дах„-Дахана Дб.-Дангараи боло Дч.-Дашти чум Зир.-Зиракй Fк.-Fарбии кулоб Сх.-Сари хосор Мк.-Майдони калон Дор.-Доробй Хч -Хдзорчашма Кав.-Каврак Кд.-Кулдара Нр.-Наврухо Шм.-Шулмак Кп.-Кулумбаи поён Хм.-Хилмонй
Пв.-Поргов Куг.-Куглик Хич-Хичборак С.Дарв.-Сангевн,Дарвоз Б.Ванч - бунай Ван КХ - Калъаи Хубм Шлп.-Шулупту К.-Кулоб
К.Д. - Курговад, Дарвоз. Ог.-Оби гарм
РОЛЬ СУФФИКСА -АК В ОБРАЗОВАНИИ ЛЕКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ, ОБОЗНАЧАЮЩИЕ ФЛОРЫ
В южных и юго-восточных говорах таджикского языка употребляются различные лексические тематические слои, одним из которых является лексемы, обозначающие флоры. Следует отметить, что в формировании слов, обозначающие флоры, важную роль играет суффиксы, и в указанных диалектах суффикс -ак является одним из активных суфиксов.
В данной статье подвергаются анализу словообразовательные особенности суффикса -ак. Указывается, что наряду с формообразующей функцией он широко применяется также в
словообразовании, посредством которого образованы целый ряд слов, обозначающие флору. В статье также рассматривается статистика слов, образованных с его помощью, и их омонимичность.
Ключевые слова: диалект, флора, суффикс, словообразование, омоморфема, имя существительное.
THE ROLE OF SUFFIX -AK IN THE FORMATION OF LEXICAL UNITS DENOTING FLORA
In the southern and south-eastern dialects of the Tajik language, various lexical thematic layers are used, one of which is the tokens denotingfora It should be noted that in theformation of words denotingflora, suffixes play an important role, and in these dialects the suffix -ak is one of the active suffixes.
This article analyzes the derivational characteristics of the suffix -ak It is indicated that, along with the formbuilding function, it is also widely used in word-formation, by means of which a whole series of words representing flora areformed. The article also discusses the statistics ofwordsformed with its help and their homonymy.
Keywords:flora, suffix, homomorphism, wordformation, dialect, noun.
Сведения об авторе:
Юсупова Сурайё - аспирант Института языка, литература, востоковедения и писменного наследия Академии наук Республики Таджикистан, преподаватель кафедры таджикского языка Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни, E-mail: surayojon88@mail.ru Телефон: (+992) 901815108
About autor:
Yusupova Surayo - post-graduate student of the Institute language and leaterature by named A. Rudaki, teacher of the chair oftajik language, Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni, E-mail: surayoion88@mail.ru Телефон: (+992) 901815108
МУЪРИСАИ СОХТОРИ ИСМХОИ ЗАБОНИ ОЛМОНЙ БО ЗАБОНИ ТОНИКИ
Цаюмова М.А. Махмудова С.С.
Донишго^и давлатии тиббии Тоцикистон ба номи Абуалй ибни Сино
Дар радифи рушди равобити мамлакатхо, ки роххои сохахои иктисод, илму фарханг густариш меёбанд, робитаи Точикистони сохибистиклол низ дар ин чараён бо мамолики Чину Англия, Олмону Амрико ва Фаронса тахким ва густариш меёбад. Барои пиёда гардонидани ин накшаи стратеги моро лозим аст, ки забонхои пешкадами дунё, тимсоли англисй, олмонй, русй ва дигар забонхоро азхуд намоем. Зеро технологияи муосир бо ин забонхо харф мезананд, он бо харфхои лотинй ба чахони Интернет дохил гардида, ахборот ва иттилооти мухимро ба мо дастрас мегардонад. Он фарде, ки аз дастранчи сохаи илму фарханги инсоният бархурдор шудан мехохад, сараввал бояд забони модарии худро хуб омузад ва такя бар он намуда забонхои хоричиро азхуд кунад. Мо забони хоричиро омухта, забони модарии худро ганитар мегардонем, бо хамдигар мукоиса мекунем ва ба сохтору низоми забонхо заминахои мусоид фарохам меоварем.
Дар забони муосири олмонй исм, сифат, феъл, ва кисман зарф дорои баъзе категорияхои грамматикй мебошад. Алалхусус, исм категорияхои грамматикии шумора, муайяниву номуайянй ва падежро дорост [3, с.182].
Аслан дар забони точикй падеж вучуд надорад, аммо аъзохои чумла, аз хиссахои нутк, пешояндхову пасояндхо ва изофати "и" вазифаи падежро ичро мекунанд. Пешояндхо ва пасояндхо чун хиссаи номустакили нутк барои муайян кардани алокаи калимахо ва хамчун падеж дар чумла хизмат мекунанд. Пасояндхо низ монанди пешояндхо пайдоиши гуногун доранд ва муносибати онхо боиси гуногунии синтаксисй гардида, онро муайян мекунанд.
Пасояндхои забони точикй аз руи пайдоиш ба асливу номй чудо мешаванд. Бинобар таърихан аз байн рафтани системаи падежхо ва флексияи падежи дар забони адабии точик системаи пешояндхо инкишоф ёфта, дар забон микдори зиёди пешояндхо ба вучуд меояд, ки ба воситаи онхо муносибатхои нозуки гуногуни синтаксиси ифода меёбанд, ва дар натича ба инкишофи системаи пасояндхои забони точикй эхтиёч намемонад [6].
Тадкикоти типологй-мукоисавй дар айни замон яке аз сохахои тараккиёфтаистодаи илми забоншиносй буда, имкониятхои наверо на танхо дар доираи истифодаи амали лингвистика, балки дар коркарди масъалахои анъанави ва нави забоншиноси фарохам меорад.
Ахамияти таркиби лугавии забон дар он аст, ки хангоми калимасозй исмхои мураккаб боз хам равшантар намоён мешавад, чунон ки дар ин тарзи калимасозй худ исмхо бевосита иштирок менамоянд.
Дар чумлаи забони точикй исми сохта калима савдо+гар аст, ки аз реша+суффикс иборат аст. Аммо хангоми тарчума намудани ин чумла ба калимаи мураккаб мубаддал мешавад, ки аз ду реша
