CC BY
15основном в связи с историческими причинами число французских заимствований преобладают в английском языке, хотя латинские заимствование являются наиболее древние и самыми ранними заимствованиями в английском языке. В таджикском языке эту функцию выполняют арабские заимствования. Также автор устанавливает, в обоих языках встречаются заимствованные термины в состав терминов «экология воды», которые свидетельствуют о постоянном изменении словарного состава языка и пополнении его новыми понятиями или новыми словами, развитии новых значений у сохраняющихся и активных слов, образований новых выражений и новых заимствований.
Ключевые слова: терминология, терминологическая система, заимствование, экология воды, сфера экологии, термин, происхождение, международные слова, научное понятие, заимствованные слова, преобладать
BORROWING TERMS IN THE FIELD OF «ECOLOGY OF THE WATER» IN TAJIK AND ENGLISH LANGUAGES
The borrowing of terms in the field of «ecology of the water» in English and Tajik languages is reviewed in this article. According to the author, borrowing is not only an exclusively linguistic problem, moreover, as a cultural and historical issue it is always one of the main topics. Currently, this is one of the most complex and controversial topics in the lexicology of any language. The composition of English and Tajik languages includes a huge number of borrowed words from various languages of the world. Among the borrowed words of the English language, elements from European languages predominate. Mainly due to historical reasons, the number of French loanwords predominates in English, although Latin loanwords are the oldest and earliest loanwords in English. In Tajik, this function is performed by Arabic loanwords. The author also finds that in both languages there are borrowed terms in the terminological system of «water ecology», which indicate a constant change in the vocabulary of the language and its replenishment with new concepts or new words, the development of new meanings in the remaining and active words, the formation of new expressions and new borrowings.
Keywords: terminology, terminological system, borrowing, ecology of the water, sphere of ecology, term, origin, international words, scientific concept, loanwords, predominate
Сведения об авторе:
Каримов Шухрат Бозорович - кандидат филологических наук, заведующий кафедрой стилистики и теории перевода английского факультета Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни. Телефон: (+992) 985112475, Электронная пота: [email protected].
About author:
Karimov Shuhrat Bozorovich - Candidate of Philology, Head of the Department of Stylistics and Translation Theory of the English Faculty, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. Phone: (+992) 985112475, E- mail: [email protected]._
НАЦШИ ПАЙВАНДАКХф ДАР ТАШАККУЛИ ^УМЛА^ОИ ПАЙРАВИ ТАРЗИ АМАЛИ ЗАБОЩОИ АНГЛИСИ ВА ТОНИКИ
Давлатов Н.М.
Донишгохц давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Чумлаи пайрави тарзи амал низоми нахви забонхои точикй ва англисй хамвора бо дигар намуди чумлахо яке вохидхои калидй ба шумор меравад. Ба ин навъ чумлахое мансуб меёбанд, ки ба воситаи пайвандакхои сохта ба хамдигар алокаманд мешаванд. Дар забони англисй пайвандакхои as, as if, as though, that, the way хамчун воситаи алока чумлаи пайрави тарзи амалро ба сарчумла мепайвандад. Дар забони точикй бошад ин рисолатро пайвандакхои ки, ба тавре ки, ба тарзе ки, дар хлате ки, бе ин ки, бе он ки ба сомон мерасонанд.
Чумлахои пайрави тарзи амал дар сарчашмахои илмй хело гуногун шарху тавзех ёфтаанд. Агар дар «Грамматикаи забони адабии хозираи точик» чумлаи пайрави тарзи амал чунин шарх ёфтааст: «Чумлаи пайрави тарзи амал ба хабари феълй ё ба дилхох аъзои феълй ба сифати ягона тагйирдихандаи амали ифодашудаи муайянкунандаи алохида ё хол буда метавонад».
Забоншиносони англис бошанд намудхои зерини чумлаи пайрави тарзи амалро пешниход мекунанд:
1. Чумлаи пайрави тарзи амали намуди якум хабари сарчумларо тавассути нисбат додани баъзе хусусиятхо дигаргун месозад: I am sorry» I talked the way I did at lunch [6, с.88] - Аз тарзи муоширатам бо шумо щнгоми ланч афсус мехурам. Дар раванди тарчумаи чумлаи фавк ба
забони точикй каме дигаргунй ба назар мерасад, ки он хам маънои дигар доштани чумла аст, зеро он пайвандакхое, ки дар як забон мавчуданд маънои якранги худро дар забони дигар дошта наметавонанд: She cooks the turkey exactly as my mother did. У мурги марчонро, айнан, ба тарзе ки модарам мепухт, мепазад. Корбурди пайвандаки ба тарзе ки дар чумлаи мазкур хеле мувофик аст. Х,ам дар чумлаи англисй ва хам дар чумлаи тарчумашуда маънои монандй мушохида мешавад, ки ин бесабаб нест, зеро пайвандакхо дар баъзе холатхо маънихои муштаракро сохибанд: Даллол аз дасти у гирифт ва ба тарзе ки гуё уро кашола мекарда бошад, ба пеши Корвонбошй бурда бо у вохурй кунонид (С.Айнй). The broker taking his hand (dragged him ) as if he would drag him, brought the man to the foreman and made him to greet the foreman [7, с.122].
Чумлаи фавкуззикр аз лихози ифодаи тобиши маъно ва воситаи алока бо чумлаи пайрави монандй хусусиятхои услубй зохир карда, тарзи амал ба воситаи монандкунй ифода ёфта, аммо дар хар сурат онхо аз хам фарк доранд [5, с.99]:
а) тарзи амал: Ман расида рафтам ва нафасамро базур рост карда, ба тавре ки тавонистам, арзи хол кардам. (С. Улугзода) I arrived and hardly taking a breath told about the condition as / could.
б) микдору дарача: .......ба хар кас ба кадре ки дар аввали шаб дошт, дода он пулро таксим
намуданд. (С.Айнй). They shared money among everyone giving to each other as much as they had had at the beginning of night.
в) монандй: Сурайё мисли он ки зарбаи сахте хурда бошад, бехол шуду ба руи кундаи дарахте нишаста монд. (ЧИкромй). Surayo became weakened as if she got a hard stroke and sat on a stump.
Ин тарзи чумлаи пайрави тарзи амали намуди дуюм ба муайянкунандахое ё предикатное истинод мекунанд, ки холату вазъият ё сифату хусусияти шахс ё гайришахсро тавсиф мекунанд (нишон медиханд): Astonished, as one could be in such circumstances, he did not give a sign of it. Дар хайрат буд, ба тавре ки кас дар чунин вазъият буда метавонист, у сир бой надод. Не was puzzled by the situation, as one could easily be in his place. Аз ин холат ба душворй афтида буд, ба тавре ки кас ба осонй дар чои у буда метавонист.
Ин тарзи чумлахоро низ метавон дар забони точикй мушохида намуд: Сафар Гулом, дар холате ки дар чашмонаш об чарх мезад, ба командире, ки то хол дар он рост истода буд, аммо ба кори пурсиш мудохила намекард, бо як нигохи маъюсона нигох кард. (С. Айнй).
Азбаски пайвандаки тобеъкунандаи точикии дар хрлате ки дар забони англисй муодили худро надорад, хангоми тарчума дигар пайвандак, аниктараш пайвандаки чумлаи пайрави замон while истифода шавад [3, с.166].
Чумлаи пайрави тарзи амали намуди сеюм ба хол истинод карда, нисбат ба он шарх ё маълумоти иловагиро зам менамояд. Алока байни чумлахои пайрав озодтар буда, чумлахои пайрав аз якдигар ба воситаи аломати вергул чудо карда мешаванд: Не said it with contempt, as a grown-up serious man should treat such views. У бо нафрат инро гуфт, ба тавре ки шахсе калонсоли чидди бояд бо ин фикрхо сарукор дошта бошад.
Дар хар сурат чумлаи пайрави тарзи амал тарзи вокеъ гардидани амали сарчумларо шарх медиханд. Серистеъмолтарин пайвандак дар алокаи чузъхои байни чумлаи тарзи амали забони точикй ки аст. Ин рисолатро дар забони англисй пайвандаки as (гохо as if ) ичро мекунад.
Пайвандакхои ба тавре ки, ба тарзе ки одатан дар услуби китобй кор фармуда мешаванд. Чумлахои пайрав бо пайвандакхои бе ин ки, бе он ки дар чунин мавридхое меоянд, ки мубтадои сарчумла ва чумлаи пайрав якранг бошад. Дар таркиби пайвандак пешоянди бе хаминро мефахмонад, ки вокеъ гардидани амали чумлаи пайрав мумкин ё зарур бошад хам, сарчумла бе ичрои он шарх меёбад. Бинобар ин дар онхо тобиши хилоф низ мушохида мешавад. Хабари чумлаи пайрави тарз дар шакли аорист ифода мешавад: Шахси ношинос аз ин дарёфти ногщонии уамсуфати ношиноси худ дар гайрат афтода, бе ин ки ба пурсиши у чавоб дихад, ба у нигох карда истод: Being astonished of his unexpected understanding, the stranger was looking at him without answering his question. Хола аз роуча цадам монда, бе он ки овозе барорад, рост ба таги айвон рафт. (Ц. Икроми). Without making any noise the aunt crossed the path and went under the veranda [8, с.149].
Дар забони англисй, хангоме ки чумлаи пайрав бо пайвандаки that огоз меёбад, дар сарчумла калимахои so (чунон, чунин), ё such (чунин, ончунон) ба кор бурда мешаванд. Агар калимаи so зарф ё сифатро муайян кунад, пас such исмро муайян мекунад. He played so well that everybody admired him. У чунон хуб менавохт, ки уама ба вацд меомаданд. The airplane was flying at such a height that we could hardly see it [9, с.233]. Х,авопаймо дар чунон баландие парвоз мекард, ки мо онро базур медидем.
Он чумлахои пайрави забони англисй, ки бо пайвандакхои as if (as though) cap мешаванд, феълхояшон дар шакли змони гузашта истифода мешаванд ва онхо амал ё холатеро ифода
мекунанд, ки бо амал ё холати феъли сарчумла хамзамон бошад. Агар феъли чумлаи пайрав амали хамзамони дарозмуддатро фахмонад, дар ин холат шакли замони гузаштаи давомдор кор фармуда мешавад. Замонхои номуайнй ва гузаштаи давомдор новобаста аз замони феъли сарчумла истифода мешаванд: Не spoke as if he knew this question very well. They walked slowly up the stairs as if they were carrying something heavy. Чунин як тагйиротро дар замонхои феъл, ки пайвандакхои чумлаи пайрави тарзи амал боиси ташаккули он мегарданд дар забони точикй низ метавон мушохида кард. Ин хусусият мансуб ба пайвандаки дар хрлате ки аст. Чумлахои пайрави тарзе амале, ки бо пайвандаки мазкур омадаанд, хамеша холати мубтадои сарчумларо хангоми амал шарх медиханд. Дар ин гурухи чумлахои мураккаби тобеъ аксар мубтадои сарчумла ва чумлаи пайрав як аст. Вале дар сурати дигар будани мубтадои чумлаи пайрави тарзи амал хам он чумла холати мубтадои сарчумларо шарх медихад. Амалхои сарчумла ва чумлаи пайрав дар як замон, одатан замони гузашта вокеъ мегарданд [6, с.283].
Азбаски чунин чумлахои пайрави тарзи амал холатро мефахмонанд, хабари онхо бештар дар шакли замони гузаштаи хикоягии сигаи хабарй ё замони гузаштаи феъли будан ифода меёбад. Феъли будан дар ин сурат ё ба вазифаи хабар ва ё ин ки хамчун феъли ёридихандаи хабари номии он меояд: Солех бо чашми харосон ва хотири парешон дар х,олате ки аз таре чоFаш меларзид, ба назди тахта рафт. (С.Улугзода) ...рафта аз зери партов ба самоворхона даромад, ба х,олате ки ба дасташ таппонча буд.
Аммо пайвандаки дар х,олате ки ро факат ба як чумлаи пайрави тарзи амал вобаста кардан дуруст нест. Дар мисоли зерин маъно ва вазифаи шарту хилоф ва мукоисаро мушохида мекунем: Дар х,олате ки худам дастамро ба оби сард намезадам, гуломон, ятимон, чупонон ва чорякорони уро хар барин кор мефармудам. (С.Айнй).
Дар забони англисй бошад феъли to be (будан) пас аз пайвандаки as if (гуё ки) дар шакли сигаи шартй кор фармуда мешавад, яъне шакли замони гузаштаи were бо хамаи шахсхои шумораи чамъу танхо истифода мешавад. Аммо дар забони муосири англисй, бавижа дар нутки гуфтугуйй дар баробари were дар шахсхои 1-ум ва 3-юми шумораи танхои феъли to be - was низ истифода мешавад: Не loved him as if he were (was ) his son. У вайро чунон дуст медошт, ки гуё фарзанди худаш бошад. Не lookedin the direction of the entrance door as if he were (was) waiti ig for somebody. У ба суи даромадгохи дар чунон нигох мекард, ки гуё мунтазири касе бошад.
Чумлахои ба забони точикй тарчумашуда, алалхусус чумлахои пайрав бар эзохи калимахои хамнисбати таркиби сарчумла омада, ба чумлахои пайрави монанди шабохат доранд.
Агар феъли чумлаи пайрав амал ё холатро ифода кунад, ки кабл аз амал ё холатй феъли сарчумла ба вукуъ омадааст, пас дар чумлаи пайрави замони гузаштаи мутлак истифода мешавад, новобаста аз он ки феъли сарчумла дар кадом замон аст: I remember the story as if I had just read it. Ман ин щкояро дар хотир дорам, гуё худи %озир онро хондам. Не described the town as if (as though) he had seen it himself. У шщрро чунон тавсиф кард, ки гуё худ онро дидааст.
Дар чумлахое, ки зикрашон рафт, мо корбурди шакли сигаи шартиро мушохида намудем, ки аз нигохи ба замони гузаштаи мутлаки сигаи хабари шабохат дорад.
Дар забони точикй дар чумлахои пайрави тарзи амал пайвандаки бидуни он ки низ вомехурад: Сайёра бидуни он ки чизе бигуяд, пулро боз ба назди пиразан монд. (Ф.Мухаммадиев).
Аз тахлилу баррасихои сарчашмахо аён гардид, ки аксари холатхо чумлахои пайрави тарзи амали забони точикй одатан пеш аз сарчумла ва ё пеш аз амали он чой мегиранд. Дар забони англисй бошад холати мазкур баръакс, яъне, кариб ки хамеша дар охир, пас аз сарчумла омадани чумлаи пайрави тарзи амал мушохида мешавад: Eric sat down in the nearest chair as if he were collapsing from fatigue. There were thousands like himself whom the war would blot out as though they had never been born.
Аммо пайвандаки мазкур дар мобайн низ гох-гох меояд: Astonished, as one cold be in such circumstances, he did not give sign of it.
Чумлахои пайрави тарзи амали забони точикй, ки бо пайвандаки ба тарзе ки алокаманд шудаанд, дар аксари холатхо пеш аз сарчумла ва ё пеш аз амали он меояд.
Дар мавридхои алохида пас аз сарчумла низ меояд: Бо сахт кашиданиришта чарм омада аз дарун ба боло чок банд шуд, ба тарзе ки нуги чарми овезон шудаистода аз тарафи дарун дауони чокро тамоман банд мекард (С. Айни).
Чумлахои пайрави тарзи амал, ки бо пайвандакхои дар х,олате ки, бе он ки одатан пас аз мубтадо, ё дар мобайни сарчумла, вале хатман пеш аз хабари он чой мегиранд.
Чумлаи пайрави тарзи амал калимахои хамнисбатро эзох дода, хатман пас аз сарчумла меояд: Ман даррав чашмонамро бо остинам пок карда, чунин нишон додам, ки аз калтаки хурдагиам парво надорам ва зарби мушти золимаро писанд намекунам (С. Улугзода).
Х,амин тавр, аён гарида, ки чумлаи пайрав ва чумлаи пайрави тарзи амал дар байни дигар намудхои чумла чойгохи вижаеро касб мекунанд. Накши пайвандакхо дар ташаккули чумлахои пайрави тарзи амали забонхои англисиву точикй якранг нест. Ин хам бошад ба сермахсуливу каммахсулии пайвандакхо дар ташаккули ин навъи чумлахо вобаста аст.
АДАБИЁТ
1. Грамматикам забони адабии хозираи точик. - Душанбе: «Дониш», 1989. - 224 с.
2. Забони адабии хозираи точик. Синтаксис. Душанбе: «Ирфон», 1970.
3. Забони адабии хозираи точик. Синтаксис. Душанбе: «Маориф», 1984.
4. Зикриёев Ф. О сложносочиненном предложении в современном таджикском литературном языке. — Забоншиносии точик. АФ РСС Точикистон. Душанбе!984.
5. Зикриёев Ф. Паратаксис как синтаксическая единица. — Актуальные проб иранской филологии. (Материалы VIII Всесоюзной научной конференции) Душанбе: Дониш, 1985.
6. Bractical English Grammar by Correspondence. Москва 1973 У.А. Natanson
7. A Communicative Grammar of English Geoffrey Zeech Jan Svartik Moscow - Prosvesh - chenge - 1983.
8. A Grammar of the English Language. Просвещение 1961.
9. Bloch M.Y. Л course in Theoretical English Grammar. М.: Pravda 2000. 265.р.
РОЛЬ СОЮЗЫ В ОБРАЗОВАНИИ ПРИДАТОЧНЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ ОБРАЗА ДЕЙСТВИЯ В АНГЛИЙСКОМ И ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ
В данной статье рассматривается роль и место союзы в образовании придаточные предложения образа действие в английском и таджикском языках. В своей статье автор пытается подробно исследовать некоторые нерешенные проблемы данной темы. Поэтому эта тема является одной из самых дискуссионных тем в грамматике и отличается от других вопросов грамматики своей структурой. Большинство придаточных предложений образа действий в таджикском языке обычно предшествует главного предложений, но в английском языке, наоборот, оно прослеживается в конце или после начала предложения, следующего за действием.
Ключевые слова: предложение, структура, функция, состав, язык, лингвистика, придаточное предложение, придаточное предложение образа действия, придаточное предложения количество и степень, придаточное предложение времени, таджикский язык, английский язык, проблема, главное предложение, подлежащее, сказуемое, определение, дополнение, причастие, времена глаголы.
THE ROLE OF CONJUNCTIONS IN THE FORMATION OF ADVERBIAL CLAUSE OF MANNER IN ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES
This article dealt with role and place of conjunctions in the formation of adverbial clause of manner in English and Tajik languages. In his article, the author tries to investigate in detail some unsolved problems of this topic. Therefore, this topic is one of the most controversial topics in grammar and differs from other grammar issues in its structure. Most subordinate clauses of manner in Tajik are usually preceded by main clause, but in English, on the contrary, it is always observed at the end or after the beginning of the sentence following the action.
Keywords: sentence, structure, function, language, linguistics, subordinate clause, subordinate clause of manner, subordinate clause of quantity and degree, subordinate clause of tense, Tajik language, English language, problem, subject, predicate, attribute, object, participle, verb tenses.
Сведение об автора:
Давлатов Назримад Муродзода - соискатель кафедрой лингвистики и сопоставительной типологии, Таджикского государственного педагогического университет имени Садриддина Айни. Электронная почта: [email protected], тел: (+992) 981022494.
About the author:
Davlatov Nazrimad Murodzoda - an applicant in the Department of Linguistics and Comparative Typology, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. E - mail: [email protected], Phone: (+992) 981022494.
