CC BY
1UO'T: 539
REZAKSOY SUV OMBORI TEKIS ZATVORLARI ORALIQLARIDAGI AERATSIYANING KAVITATSIYASINI KAMAYTIRISH SHARTLARI DINAMIKASI
Cho'lponov Olimjon G'opurjonovich Namangan muhandislik-qurilish instituti Bino va inshootlar qurilishi kafedrasi katta o'qituvchisi, [email protected]
Annotatsiya. Maqolada Rezaksoy suv ombori suv chiqarish quvurida tekis zatvorlari oraliqlaridagi aeratsiyaning kavitatsiyasini kamaytirish natijasida deformatsiya boshlanishini va jarayoni boshlanishini axborotlash va uni boshqarishning nazariy, eksperimental usullardan biri kritik parametrlar usulidan foydanilgan.
Аннотация. В статье paccMoTpeH oдин из вaжнейших теoретических и экспериментальных метoдoв инфoрмирoвaния и кoнтрoля нaчaлa дефoрмaции и нaчaлa npo^cca в результaте уменьшения кaвитaции aэрaции между плoскими зaдвижкaми в вoдooтвoднoм трубoпрoвoде Резaксoйскoгo вoдoхрaнилищa, был испoльзoвaн пaрaметрический метoд.
Abstract. In the article, one of the theoretical and experimental methods of informing and controlling the beginning of deformation and the beginning of aeration, cavitation process as a result of causing cavitation process in the Rezaksoy reservoir water outlet pipe, the method of critical parameters was used.
Kalit so'zlar: suv ombori, suv chiqarish quvuri, kavitatsiya jarayoni boshlanishi, tekis zatvorlari, aeratsiya, kavitatsiyasini kamaytirish shartlari, statsionar massalar, pazlaridagi aeratsiyalanish.
Ключевые слова: выпусктая трубa резервуaрa, нaчaлo кaвитaциoннoгo ^o^cca, пгоские китаны, aэрaция, усговия снижения ^витации. Аэрaция в непoдвижных Maccax, клиньях
Key words: Reservoir water outlet pipe, the beginning of the cavitation process, flat gates, aeration, conditions for reducing cavitation. Stationary masses, aeration in wedges.
Kirish: Rezaksoy suv ombori tekis zatvorlari oraliqlarida aeratsiya orqali kavitatsiyaning paydo bo'lish shartlari 1-rasmda keltirilgan bo'lib, quvurdagi oqim zatvorining to'g'ri burchakli chqurligidagi kinematik strukturasi keltirilgan.
Quvur pazining yuqori а qobirg'asidan past tomonga qarab uyurmali oqim massasi oqib tushadi.
Tushayotgan bu oqim massasi chegarada tranzit bo'lib chuqurlikda statsionar bo'lgan bir necha diskret uyurmalarga bo'linib ketadi. Bu bo'lingan uyurmalar massasi harakati davomida va tashqaridan suyuqlikning kirib kelishi hisobiga o'z qalinligini oshiradi, o'z qalinligini oshirgan
oqimning qalinligining oshishi. Ma'lum uyurma trubkaning diametri - dx , oqim tezlanishi- а% ,
oqimning tezligi-^ va koordinatasi - xt bo'lsa biror T - momentdagi oqim uyurma trubkasi og'irlik markazining harakati quyidagi tenglamalar sistemasi orqali yoziladi:
(1) formuladagi oqimning ан - qiymati esa oqim tubiga yaqin qismidan hisoblanib, yuqoridagi qobirg'adan ajralish nuqtasidan olinadi. Quvurdagi uyurmali oqimning qism tomoni
tranzit oqim bilan tutashib,^ - tezlikning gorizontal tashkil etuvchisini tashkil etib, massasi statsionar vixrning massasiga teng bo'ladi.
dx = dH ■ 0,12ST ;
ax = 0,21 6S
r
% = % I 1 - —
d 2 ;
d ■ 0,129T "0,9d 2 1
(1)
IL (d„ ■ 0,12ÖX )2 U ^ L 7,5d2 U
xx = Ox ■-H- — 7,5d ;
xT = 7,5d
(dH ■ 0612ÖT )
f ,- 1
1,11 0 9 — 1 I ■
0,9 — i - %
— 1
0,9
U J
Bu yerda: % - oqimning suv quvurida (o'tkazgichdagi) o'rtacha tezligi; aH - uyurmali oqimning qalinligi bo'lib, uni hisoblansa, pazning yuqori qismidan oqimning ajralish vaqtidagi kattaligi va oqim chegaraviy qatlamining S - qalinligiga teng bo'ladi.
Statsionar massaga teng bo'lgan nuqtadagi tezligi o'rtacha tezligi 0,2% teng bo'ladi. Bu holda chuqurligi va kengligi o'zgarishi tufayli statsionar uyurma o'z shaklini o'zgartiradi va pazda bir necha statsionar uyurmalar hosil bo'lishi kuzatiladi. Ammo bu pazdagi statsionar uyurmalar aeratsiyali kavitatsiyaning kritik parametrlariga ta'sir ko'rsatmaydi. Quvur pazning yuqori qabirg'asidan pastki qabirg'asi tomon oqib kelayotgan uyurmalar massasi g nuqtadan oqishda sochilib ketadi, ya'ni oqim tranformatsiyalanadi va statsionar vixrga sekin oqish orqali qo'shilib ketadi.
Ma'lumki, oqimning pastki qismidagi oqimi quvurning yoki o'tkazgichning tinch zonasiga kelib tushadi. Ya'ni 1-rasmdagi g - d, nuqtalarga mos tushadi va g- nuqtadan tushuvchi uyurmalar massasi, tranzit struya chegarasida harakatlanadi. Quvur chuqurligidagi oqimning kavitatsiyasi uyurma massasi ichida paydo bo'ladi va yuqori qobirg'adan pastki qobirg'agacha tushib boradi (1-rasm). Odatda oqimda kavitatsion oqim pazning pastki qobirg'asida boshlanadi.
Oqimning ma'lum qismi pastki qobirg'adagi o'lik zonaga kelib tushadi g - d, g- nuqtadan tushuvchi uyurmalar massasi tranzit struya chegarasida harakatlanadi. Pazdagi oqimda kavitatsion uyurma massasi oqim ichida paydo bo'ladi va yuqori qobirg'adan pastki qobirg'aga tushadi.
2 3 4 5 6 7 8 Yzpad 1-rasm: a) to'g'ri burchakli pazdagi oqim strukturasi; b) uyurmali to'plamining pazdagi
kengayish burchagi.
1
Qurilish va ta'lim ilmiy jurnali
Maxsus son №2 10
https://jurnal. qurilishtalim. uz/
Odatda aeratsiyali kavitatsiya pazning pastki qobirg'asida boshlanadi. Agar aeratsiyali kavitatsiyani oshirsak, kavitatsion hajmi pastki qobirg'adan ortib borib, biror bir chegaragacha oqib boradi. Bunday oqim holatida pazning ichkari qismida hech qanday o'zgarish sezilmaydi. Ammo bir ozdan so'ng bunday kavitatsion statsionar uyurmani chegaralovchi tranzit struya orqali pazda hosil bo'ladi. Aeratsion kavitatsiyaning keyingi ortib borishi hisobiga pazdagi kavitatsion bulutning zichligi ortib boradi. Agar oqimning pastki qobirg'asi silliq oqib o'tuvchi bo'lmasa, buning hisobiga oqimning uzilishiga erishsak, kavitatsion oqim uyurmasining oqimida avvalroq paydo bo'ladi. Paydo bo'lgan oqim uyurmasi yuqori qobirg'adan oqib tushadi.
Zatvor pazlaridagi aeratsiyali kavitatsiya parametrlarini (2.11) formula orqali hisoblashda: Hp = Hkav , deb qabul qilinadi, ya'ni pazdagi bosim suv o'tkazuchi quvur qirqimining pezometrik bosimiga teng deb olinadi va shu qirqimda paz joylashadi.
Agar paz bosimining H p ta'siri hisobga olinmasa va 9xar = -9 - tezlik suv o'tkazgichdagi o'rtacha tezlikka teng deb olinadi. Olimlarning ilmiy ishlariga ko'ra zatvorning boshqa elementlariga bog'liq bo'lmagan pazning kritik parametrlari, quyidagi tenglamalar orqali hisoblanadi:
Pazning yuqori qobirg'asi uchun quyidagi formulani keltiramiz, bu formula [83] keltirilgan:
* = r lp 1 (2)
Ky Kd I1 + 0.65( — - 1)1
IL hp U
Kkp.b - oqimning pazga tomonga oqishi oldidagi chegaraviy qatlamning S - qalinligi bo'lib, unga ta'sir etuvchi koeffitsiyent quyidagicha aniqlanadi:
f|1S < 0.12lp ]| (3)
< F
I [0.12/^ ■ 12/p |j
Oqimning pastki qobirg'adagi pasayish koeffitsiyenti:
f + 33d (4)
K = ^0.6 I
Oqimning pazdagi pastki chegarasi uchun: p
r „,1 (5)
Kkpn= AK,KS j 1 + 0 65(f - 1)
h
Bu yerda A - koeffitsiyent; |[ p U
Kl — pazning nisbiy kenglik koeffitsiyenti; Kb — suv tashlovchi inshootning nisbiy balandligi.
A , Kl , Kb - parametrlar oqimning pazdagi chizmasi orqali topiladi, 2-rasm. (4) va (5) formulalar ^l p < 3 , shart bajarilganda ma'noga ega bo'ladi va qaralayotgan pazlarning
o'lchovlarini beradi.
Oqim pazning pastki qismini silliq chizganda yoki Kkp.n - uning balandligini yuqori qirrasiga nisbatan kamaytirganda (2.6-rasm) qiymati, Kkp.b , qiymatidan kam bo'ladi, ya'ni pazning yuqori qirrasi aeratsion kavitatsiyaning kelib chiqishi uchun havfli bo'lib qoladi. Lekin hozirgi vaqtgacha pazning yuqori qirrasidan aeratsion kavitatsiyaning paydo bo'lishi sezilmagan. Bu holat esa kavitatsiya zonasining konstruksiya sirtiga tegmasligidan kelib chiqadi. Xususiy
—
holda esa kavitatsion kamera pazning yuqori chegarasida shart -> 0 65 bajarilishi orqali yoki
—кр
boshqacha aytganda pazning pastki chegarasi buzilgan vaqt sodir bo'lishi mumkin.
Oqining chegaraviy qatlamning ô -qalinligini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanamiz:
0=0,24|Г-ХТ'и3 (6)
l u;
Bu yerda: L - stvordan pazgacha bo'lgan masofa bo'lib, chegaraviy qatlam boshlanish chegarasi; A - keltirilgan g'adir-budirlik.
Zatvor, pazga joylashtirilsa, oqimning shakllanishi tubdan o'zgaradi va pazga ta'sir ko'rsata boshlaydi. Pazning Ккр. qiymati zatvorning chizmasi, zatvor pichog'ining o'zgarishi va
pazning konstruktiv elementlar bilan to'lib borishi bilan o'zgarib boradi.
XULOSALAR. 1. Keskin o'zgaruvchan oqim bilan oqim sirt girdoblarining ta'siri tufayli aeratsiyalanadi. Havo oqimning erkin yuzasi orqali kirib borishi o'z-o'zini aeratsiya deb ataladi. Keskin o'zgaruvchan oqim bilan oqim sirt girdoblarining ta'siri tufayli aeratsiyalanadi.
2. Aeratsiyaning yuzaga kelishi uchun zaruriy shart chegara qatlamining yuzaga chiqishi hisoblanadi, lekin bu shartning bajarilishi yetarli emas - aeratsiya faqat sirt taranglik kuchlarining stabillashtiruvchi ta'siri ostida bo'lgan suv yuzasining yemirilishidan - deformatsiyasidan so'ng sodir bo'ladi.
ADABIYOTLAR
1. O'zbekiston Respublika Qonuni 2023-yil 30-avgustdagi O'RQ-865-son "Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to'g'risida"gi Qonuni.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 10 iyuldagi PF-6024-sonli «O'zbekiston Respublikasi Suv xo'jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo'ljallangan konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida»gi Farmoni.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son «2022-2026-yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida» gi Farmoni.
4. Яхшибоев Д.С., Худайкулов Б.С. Кавитационная безопасность гидросооружений» // Из-во, ТИИМ-2013 г.
5. Хамидов А.А., Худайкулов С.И., Махмудов И.Э. «Гидромеханика» фан-2008г. 340 с.
6. Хамидов А.А., Худайкулов С.И. Теория струй многофазных вязких жидкостей // «Фан» Ташкент- 2003 г
7. Шашин В.М. «Гидромеханика» // Москва «Высшая школа» 1990 г.385с.
Qurilish va ta'lim ilmiy jurnali
Maxsus son №2 12
https://jurnal. qurilishtalim. uz/
