CC BY
62
УДК 80/81 ББК 81.2-4я1
ОБЗОРЫ И РЕЦЕНЗИИ ТАК.РИЗ ВА КИТОБИЁТ
ТАЦРИЗ БА КИТОБИ С. СУЛАЙМОНИ "ФАР^АНГИ АРАБИ-ТОЧИКИ". -Душанбе: Эр-Граф, 2016. -1563 с.
РЕЦЕНЗИЯ НА ТРУД С.СУЛЕЙМАНИ "АРАБСКО-ТАДЖИКСКИЙСЛОВАРЬ". -Душанбе: Эр-Граф, 2016. -1563 с.
REVIEW OF S. SULEYMANI S WORK "ARABIC-TAJIK DICTIONARY". -Dushanbe: Er-Graph, 2016. - 1563 pp.
Fuecoe Нурулло Исматович,
н.и.филол, дотсенти кафедраи грамматикаи арабии ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Гиясов Нурулло Исматович,
к.филол. н., доцент кафедры арабской грамматики ХГУ им.акад.Б.Гафурова. (Таджикистан, Худжанд)
Ghiyasov Nurullo Ismatovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of Arabic Grammar under KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: nur-1954@mail.ru
Калидвожах;о: : лексикография, фаруангуои дузабона, проф. С. Сулаймони, фаруанги араби-тоцикй, фаруангнигории арабй, анъанауои фаруангнигории форсй-тоцикй Тацриз ба фаруанги дузабонаи проф. С.Сулаймони бахшида шуда, дар он вежагщои лексикографии ин фаруанг уамацониба тащил шудааст. Муаллиф бар он ацида аст, ки С.Сулаймони бо ин фаруанги хеш, ки дар таърихи лексикографияи муосири тоцикй асари мунуасир ба фард аст, анъанауои фаруангнависии форсй-тоцикиро, дар мавриди тауияи фаруангуои дузабонаи арбй-тоцикй, аз нав зинда ва ба принсипуои фаруангнависии цауонй мутобиц кунонид. Бо дарназардошти ин нукта ва заумату нацши муассири муаллифи фаруанг муцарриз уро "эуёгари суннатуои фаруангнигории тоцикй" маусуб медонад. Дар тацриз вежагиуои ин фаруанг ва навовариуои муаллифи он бо мисолуои мушаххас исбот карда мешавад.
Ключевые слова: лексикография, двуязычные словари, профессор С.Сулеймани, арабско-таджикский словарь, арабская лексикография, традиции таджикско-персидской лексикографии.
Рецензия посвящена двуязычному словарю профессора С. Сулеймани, и в ней анализируются лексикографические особенности данного словаря. Автор рецензии считает, что С. Сулеймани составлением словаря, который является единственным арабско-таджикским двуязычным словарем такого объема и содержания на современном этапе таджикской лексикографии, возродил средневековые традиции составления двуязычных словарей в персидско-таджикской лексикографии и приблизил его к общепринятым
110
нормам и принципам мировой лексикографии. С учетом этого факта, а также огромного труда профессора С. Сулеймани и его роли в развитии современной таджикской лексикографии, рецензент называет его "возродителем традиций таджикской лексикографии." В рецензии приводится много конкретных примеров и фактов, раскрывающих новизну и значение арабско-таджикского словаря С.Сулеймани.
Key words: lexicography, bilingual dictionaries, Professor S. Suleymani, Arabic-Tajik
dictionary, traditions of Tajik-Persian lexicography.
The review dwells on Professor S.Suleymani's bilingual dictionary where the author of the article analyzes lexicographical peculiarities of the dictionary in question. The author of the review deems that having compiled this dictionary being the only one by its volume and content at the present stage of Tajik lexicography S. Suleymani revived the mediaeval traditions of composing bilingual dictionaries in the Persian-Tajik lexicography and made it nearer to commonly accepted norms and principles of world lexicography at the same time. Taking this fact and also Professor S.Suleymani's immense labour into consideration the reviewer calls him "a regenerator of Tajik lexicography traditions". A lot of concrete examples and facts are adduced in the review disclosing the novelty and significance of the Arabic-Tajik dictionary compiled by S.Suleymani.
Фархангхо яке аз сарчашмахои асосии омузиши забон ва нишондихдндаи накши он дар таърихи тамаддуни халк мебошанд. Дар асоси омузиши фархангхои чй кадим ва чй муосир рочеъ ба роххои ташаккули таркиби лугавии забонхо метавон маълумот ба даст овард ва дар атрофи масоили гуногуни он мулохизахо ронд. Таркиби лугавии хар як забон, ки пеш аз хама дар фархангхои гуногуни он инъикос мешавад, чабхахои гуногуни хаёти халки муайянро дар тули таърих дарбар мегирад. Агар фархангхои умумй кисми асосии фархднги давраи муайянро инъикос кунанд, ки ба сохахои гуногуни хаёт хамчун сарчашмахои таърихи забон (рузномахо, мачаллахо, адабиёти бадей, хуччатхои расмии мутааллик ба мафхумхои чабхахои гуногуни хаёт) мансубанд, пас фархангхои дузабона мачмуи муайяни коидахои сабтшудаи чузъхои фарханг (морфемахо, калимахо, иборахо, чумлахо)-и як забонро бо унсурхои мувофики забони дигар пешниход мекунанд (3, с.226).
Фархднги арабй-точикии С. Сулаймонй, ки дар заминаи анъанахои фархангни-гории точикй-форсй ва дар пояи бозёфтхои забоншиносии муосири точикй ва арабй тадвин шудаасту дар таърихи лексикографияи муосири точикй то андозае мунхасир ба фард аст, истисно аз ин гуфтахо нест.
Фарханги С.Сулаймонй иборат аз 1563 сахифа мебошад ва соли 2016 дар нашриёти «Эр-граф» дар як чилди захим ба табъ расидааст (5). Он шомили «Пешгуфтор ба чопи дуюми фарханг (5, с.7-8), маколаи «Аз таърихи фархангнигорй дар забонхои точикй ва арабй» бо «Шархи истинодот» (5, с.9-19), «Мукаддимаи арабй» (5, с. 20-23), маълумот дар бораи сохтори фарханг (5, с.24-27), «Ихтисорахои илмии фарханг" (5, с.29), «Алифбои арабй» (5, с.30), «Номгуйи сарчашмахо» (5, с.31-36) ва 28 боб тибки номи харфхо дар алифбои арабй, ба мисли «Бобу-л-алиф», «Бобу-л-бо», «Бобу-т-то» ва амсоли ин (5, с. 37-1417) мебошад. Дар охири китоб хам якчанд замимахо ба фарханг мулхак шудааст, ки аслан дастур ё рахнамои таълим дар бораи сарфу нахви забони арабй бо чадвалхои муфассал дар бораи чигунагии тасрифи
^emxpH maraaH ryHoryHH 3a6oHH apa6h Ba MymTa;k;oTH oh Me6omag (5, c.1465-1561). ,0,ap hh ;HcMaTH ^apxaHr MyamH$ KymugaacT, kh gap 6opau naHgoum, rycTapum Ba pymgu 3a6oHH apa6h, Ka.mMaco3h, hh3omh oboh, TacHH^oTH xuccaxou HyT;, gap 6opau KaTeropuaxou rpaMMaTHKHH hcm, hh3omh Ba MatHuxou rpaMMaTHKHH ohxo 60
BOCHTaxoH u^ogau hh MatHuxo, maraxou cexap^a Ba naxopxap^au $emxo, Macgap Ba HaBtxou oh, umTHkOkH xuccaxou H0MycTa;u^u HyT; gap apa6h, ;ougaxou hmao,
a^OMaTxOH nyHKTyaTCHOHh gap 3a6oHH apa6uu Myocup Ba Macoum gurapu cap^uro HaxBHH 3a6oHH aga6uu apa6uu x03upa Mat^yMOTH Mymaxxac Ba MyxuMpo OBapag, kh a3 h6thkopoth 6ucep Hah,H6u Mya.rah$ Me6omag Ba 6a ^apxaHru y xycHH uroBarh goga, 0Hp0 Mapry6Tap Ba My^ugTap MeHaMoag.
Oap^aHru MaBpugu TaxKHKH mo ^aporupu 3uega a3 100 x,a3op Mogga^ou ^yraBHH MaHcy6 x,aM 6a 3a6oHH K^accuKH Ba x,aM x,o3Hpau aga6uu apa6H Me6omag. ^ap $apx,aHr 6a ^ancu M0ggax,0H ^yraBHH oh 6a ^y3 ^eKcuKau Myocupu 3a6oHH aga6H 603 ^eKcuKau u^THMOH-cuecH, mMH-TexHHKH, ^a^ca^H, th66h Ba x,aMHyHHH Boxaxpu Maxcyce, kh a3 poxu po6uTa^ou HKTucogH, cuecH Ba $apx,aHrH 6a MaT6yoTH gaBpuu KHmBapx,ou MyxTa^H^u apa6H goxm mygaaHg, ^oh goga mygaacT. ho3hm 6a 3HKp acT, kh hcth.tox,oth pumTa^ou ryHoryHH h^m, TexHHKa Ba $apx,aHr, 6hho 6ap umopau xygu Mya^^u^, a3 aga6ueTH Maxcycu cox,aBHH x,aM apa6H Ba x,aM 60 3a6oHx,ou gurap Tat^u^myga, $apx,aHrx,oH Maxcycu cox,aBH, gacTypaMa^xo, aga6ueTH gaBpH Ba py3H0Maro Ma^anna^o a3 poxu TapTu6 gogaHH KapTOTeKaxo rupgoBapH Ba gap $apx,aHr ^oHry3HH mygaacT. Mo gap $apx,aHr MeTaBoHeM hcthtoxoth co^a^ou aBToMo6u^co3H, aga6ueT-muHocH, aHaToMHH, 6aHTopH, 6o3oproHH-HKTucogH, Map6yT 6a 6apK, 6ocToHmuHocH, Bap3um, rue^muHocH, gapeHaBapgH, 3a6oHmuHocH, gHHH, gunroMa™, 3aMHHmuHocH, ugopH, KumoBap3H, $H3uo.rorH, MatgaHmuHocH, MexaHHKa, MetMopH, MycuKH, hh3omh, paBoHmuHocH, paguo, MaTeMaTHKa, cuecaTmuHocH, acTpoHoMHa, th66h, $h3hkh, x,aBomHHocH, 6uo^orHH, reoMeTpua, xyKyKmuHocH, ^oMeamuHocH, 3oo^orua, ^yrpo^ua, ^aBonaÄMoH Ba raHpaxopo gape^T KyHeM. Ca6a6u ^aporupuu nyHHH hcthtoxoth 6ucep, nem a3 ^aMa, gap oh acT, kh Mya^^u^ gap Ha3gu xyg Ba3H^au TagBHHH nyHHH ^ap^aHrepo ry3omTaacT, kh gapxypu Hue3H Ha TaH^o goHum^yeHy Mya^^HMoH, 6a^KH My^aKKHKoH Ba Tap^yMoHoH ^aM 6omag. Ba a3 pyu xa;u;aTy hhco$ acT, 6uryeM, kh Mya^^H^ a3 yxgau nyHHH Ba3H^a cap6a^aHgoHa 6apoMagaacT.
^aK 6ap ^ohh6h ycT, kh TatKug a3 oh MeKyHag, kh to^hkoh gap mapouTH KyHyHH a3 ce ^H^aT Hue3 6a oMyxTaHH 3a6oHH apa6H gopaHg: 1) oMyxTaH, 6o3rapgoH KapgaH Ba gacTpacu oMMau Bacet coxTaHH ^ap^aHru raHHH HueKoH, kh aKcapu oh 6a 3a6oHH apa6H HaBHmTa mygaacT; 2) gypycT Ba h^mh oMyxTaHH Mepocu guHH; 3) 6o Ha3apgomTH hcthk-^o^hhth KumBapaMoH э^тнe^ 6a 6apKapop HaMygaHH a^oKa^ou cuecH, HKTucogH Ba $apx,aHrH 6o MaMo^HKH apa6 Ba coupu KumBap^ou Myca^MoHH gomTaHH To^hkhctoh (5, c.15).
OapxaHru apa6H-To^HKH 6o Ha3apgomTH oMy3umu 3a6oHH apa6H Ba cap^y Ha^BH oh a3 pyu xypy^H pemau Ka^HMa TaH3HM e^TaacT, kh xycycuaTH ^apKKyHaHgau hh ^ap^aHr a3 aKcapu ^ap^aHr^ou Ta^cupH Ba gy3a6oHau apa6H Ba ^ap^aHr^ou apa6H-^opcuH gap co^x,oh oxup 6a Ta6t pacuga Me6omag. Mya^^H^ xyg HHpo gap ge6onaam TatKug MeKyHag Ba x,aM3aMoH Meryag, kh 6a aHgemau y «Tap3H a6^agH-a^H$6ouH coxTaHH ^ap^aHr gapxypu oMy3aHgau 3a6oHH apa6H Ha6yga, MyBo^HKH MaT^a6u xoHaHga Ba naxy^umrapecT kh MatHou hh e oh Ka^HMau apa6upo gap 3a6oHH a^o^uga ^ycTy^y MeKyHag» (5, c.16). Eo gapHa3apgomTH hh ^aga^y MaKcag y TaKa 6a ^ap^aHr^oe
кардааст, ки дар асоси тартиби алифбоии решай калима сохта шудаанд: «ал-Мунчид», «ал-Муъчам ал-васит», «ал-Муъчам ал-арабй ал-асосй», «ал-Муъчамъ ал-арабй ал-лотинй», «Supplement aux Dictionaires arabes» (ба забони фаронсавй), «Арабско-русский словарь» ва «Фарханги муосири арабй-форсй». Муаллиф бо ин конеъ нашуда, инчунин ба маводи фархангхои «ар-Роид» (арабй-арабй), «ал-Мунчид» (арабй-арабй), «^омус Илёс ал-асрй» (арабй-англисй), «^омус ал-маврид» (арабй-англисй), «Арабско-русский словарь» и Х.К. Баранов руй оварда, маводи фарханги худро бо маводи ин фархангхо мукоиса намудааст.
Сарчашмахои фарханги С. Сулаймониро 38 осори ба арабй, 33 осори ба забони форсй, 32 осори ба русй, 2 асари ба англисй, 2 асари ба фаронсавй, 2 асари ба лотинй ва 11 асари ба точикй бо хуруфи сириллик таълифшуда ва дар мачмуъ 120 осор ташкил медиханд, ки, аз як тараф, бурхони котеи умк, вусъат ва эътимоднокии ин фарханг бошад, аз чониби дигар, аз захмату машаккати муаллиф ва талоши у барои ба вучудойии чунин як фарханги ба зоти худ нодир шаходат медихад.
Вежагии дигари ин фарханг ва марбут ба интихоби моддахои лугавии он дар ин аст, ки муаллиф, бо вучуди ба фарханг дохил намудани лексикаи забони классикии арабй, гурез аз истифодаи вожахои архаистй, матрук, муродифоти бешумори ин ё он исм намуда, кушиш ба харч додааст, то бештар маъно ва таркибхои нав, лексика ва истилохоти рузро мавриди бахрабардорй карор дихад.
Дар кисмати асосии фарханг моддахои лугавии арабй, чунонки ишора рафт, аз руи тартиби харфхои алифбои арабй чой дода шудаанд. Аммо харфхои алиф бо мадда ва бидуни он чун як харф кабул ва дар як боб - «Бобу-л-алиф» чойгузин шудааст:
август - M падар - M
Омонимхоро муаллиф хамчун моддаи лугавии мустакил оварда, онхоро бо ракам ишора мекунад:
дарозкашй, давомнокй, хамешагй - 1 fj-дарахти мукл (як намуди нахл) - гиёхш. - 2 fj-
Чун забони арабй ба гурухи забонхои флективй дохил мешавад ва тибки коидаи маъмули ин забон хиссахои дигари нутк аз феъл ба вучуд меоянд, аглаби моддахои лугавии фархангро решаи феълй ташкил медихад. Ин моддахо дар шакли асоси замони гузаштаи шахси 3-юми чинси мардона ва шумораи танхои навъи якуми феъл нишон дода мешавад. Агар дар чопи аввали ин фарханг чунин феълхо ба шакли,
** ? * I О -
масалан l^-^a. , (1) ях бастан 2) сахт шудан 3) лахт шудан} омада бошад,
■«, О - ^ J ? \ а ' ' ' '
пас дар ин фарханги тасхехшуда он ба тарзи нав l-j^a. ба хамон
маънихо оварда шудааст, ки ба андешаи муаллиф, "чи аз назари таълим ва чи аз чихати эътибороти илмии фархангхои тафсирии муосири арабй бехтар аст, зеро аз вочиботи аввалиндарачаи хар як фарханг осону пурмухтаво сохтани он барои хонанда мебошад» (5, с.7 ва с.208).
Аз вежагихои дигари ин фарханг ва хам фарки он аз фарханги пешин бештар овардани моддахои лугавй - исмхо бо шакли чамъи шикаста, исмхои чамъбандиашон солими хам мардона ва хам занона, сифат ва исмхои фоил мебошад.
Oetixou gyxap^au apa6n, atHe 6a hcthiox ^etixou My3oa$, kh Tetgogu 3ueg HagopaHg, Baie a3 MatMyiTapuH $etixo gap 6apo6apu ^etixou HiiaTgop Me6omaHg, gap maKjiH aciuu xyg, atHe 6o pemau cexap^a OBapga mygaaHg. MacaiaH ^ Ba ^J gap maKiH Ba ^J, atHe MyTaHocu6aH 1) xag ry3omTaH 2) Te3 k. Ba 1) 6aprapgoHg; 2) MOHet m. 3) gyp k. 4) 3ug 6apoMag 5) ^aBo6 gog 6) Huc6aT gog 7) pag k. HHmoH goga mygaacT.
Oetixou HiiaTgop, atHe ^etixoe, kh aKe a3 xap^xou pemaruu ohxo e aiH$, e bob, e ho Me6omag, hh3 gap maKiu aciuu ohxo oBapga MemaBag. MacaiaH, Jts gap maKiu Jj^ e
I^J gap maKiH j^j oBapga mygaacT, kh Tap^yMaamoH, MyTaHocu6aH «ry$T» Ba «nymaHMoH myg» acT.
^Ke a3 HaBoBapuxo Ba xugMaTH 6ap^acrau Myaiiu^ gap oBapgaHH ^etixou hokhc 6a namM Mepacag. ^ap ^apxaHr ^etixou hokhc Ha TaHxo gap maKiu 3aMoHH ry3amTa, 6aiKH 6o umopa 6a maKiu 3aMoHH xo3upa-oaHgau oh ^oh goga mygaacT. fflaKixou ryHoryHH 3aMoHH ^etixou hokhc Ba MymTaKKoTH oh a3 MaB3ytxou 6ucep gymBopu cap^H 3a6oHH apa6n acT. A3 hh ^oct, kh Ha gap xaMau ^apxaHrxou Ta^cupuu apa6n Ba gy3a6oHau ohxo 6a maKixou 3aMoHHH nyHHH $etixo 6a ca6a6u gymBopuu ohxo umopa Kapga MemaBag. EemaK, hh HyKTa Ba HHtHKocu oh gap hh ^apxaHr moeHH TaKgup Ba ap^ry3opuH aioxuga Me6omag.
C. CyiaHMoHH 6a xoTupu gy6opa TaKpop Hae^TaHH MatHou Macgapuu $etixo oHpo gap maKiH Jl*^] Macg. a3 J*^] ca6T HaMyga, TaHxo MatHoxou hcmhh oHxopo MeoBapag Ba 6apou gape^TH MatHou MacgapK 6a maKiu ^etiuu ohxo xoHaHgapo xaBoia MeKyHag. Hh Kop 6a xoTupu uxTucop KapgaHH xa^MH ^apxaHr Ba xaM HumoH gogaHH maKixou MacgapuH xaMau ^etixou gap ^apxaHr 6yga Kapga mygaacT. Mucoi:
JUÄ1"1] Macg. a3 ; Jl^J Macg. a3 J^-^J; Macg. a3 Jj^j
Macg. a3 J^ ; Jt*^ Macg. a3 J^ .
KaiHMaxou apa6ue, kh 6a aroH pemau MyaHaH MaHcy6 HecTaHg, gap maKiu aioxuga Ba nyH Moggau iyraBHH MycTaKHi oBapga mygaaHg. MacaiaH, 6atgu oBapgaHH pemau cexap^au Jj' Ba MymTaKoTH oh gap ^apxaHr nyHHH Moggaxou jyraBH ^oH goga mygaacT, kh 6a Moggau nemHHa aioKa Hagopag (5, c.38):
chmmoxh - ^¿^'j^' homh m. H6poxuM- ¿J^'J]
iSS. o* $' '
1) enapxua; 2) axiu aK Kaiuco - -h, ^¿—J^' , jj' 3apu ho6, THiiou xoiuc - j^j] a6pemHM -
Ammo xaMau HaBtxou $eti (a3 HaBtu I to HaBtu XV Ba ai6aTTa gap xoiaTH MaB^yg 6ygaHH ^etixo a3 hh HaBtxo) 6o TaMoMH KaiHMaxoe, kh a3 ohxo coxTa MemaBaHg (Macgap, cu^aTH $etiH, ^etiu xoi, hcmxoh ^otui, Ma^tyi, 3aMoH, MaKoH, oiaT Ba r.) MyHgapu^au xap aK Moggau iyraBHH ^apxaHr Ba mapxu iyraBHH oHpo TamKHi MeguxaHg. KaiHMaxoe, kh a3 aK pemau ^etiH coxTa mygaaHgy Tap3H HaBHmTH aKxeia gopaHg Ba $apKH ohxo gap cagoHoKxou goxuiu KaiHMa acT, 6o aioMaTH ge^uc ^ygo Ba 6o puoau TapTu6u xap^xou aiu^6o ^o6a^o Ba 6eBocHTa 6atg a3 Moggau iyraBH gap 3ep
оварда шуда, эъробгузорй шудаанд: аввал фатха, сониян замма, пас касра, баъд аз он шадда:
комёбй, зафар -комёб -нохун
Ё худ:
_ 1,1 1 ° I * о '
1) зиндагй 2) дин, ойин 3) умр - ' ч.
руймол - JлS^
1 ° | а *
1) хаёт, умр 2) синну сол ч. ^^
*,'
номи м. Умар - JлC■
Исмхои арабй дар шакли номуайян, танхо ва дар полати (падежи) рафъ бе ишора ба чинсият оварда шудаанд, зеро аз полати ба чинси занона тааллук доштани онхо аз шакли грамматикии калима (то-и марбутаи охири калима) метавон огохй пайдо кард. Дар холатхое, ки калима ба хар ду чинс тааллук дорад, дар фарханг ишораи махсус (м., з.), ки ба мардонаю занона мансуб будани онхо далолат мекунад, ба кор рафтааст.
Зимнан, истифодаи ишорахо яке аз меъёрхои асосии тадвини фархангхои тафсирии муосир, воситаи мухимтарини тавсифи калима ва вежагихои он мебошад. Гурухе аз вожагон дар забони арабй хоси нущи хаттй-китобй, гурухи дуюм вожахои куръонй, сеюмй мансуб ба шевахо, чорумй иртибот ба сохахои мухталифи фаъолияти инсон, панчумй истилохоти илмй-фаннй, шашумй доираи истеъмоли махдуд доранд, хафтумй матрук шудаанд ва амсоли инхо. Гузашта аз ин, фархангнигор бояд иттилоотро дар бораи задаи калима, шаклхои грамматикии моддахои лугавй, муштацкот ва алалхусус агар сохтани чунин калимахо иртибот бо коидаи махсус дошта бошад ё худ истисно аз чунин коидахои маъмул буда бошад, дар фарханги худ чой дихад. Махз ба хотири ичрои ин вазифаи мухим дар фарханг ихтисорахои илмии фаровон истифода шудааст ва микдори онхо ба 98 мерасад. Аксарияти ин ихтисорахо, чунонки ишора рафт, ба мансубияти ин ё он моддахои лугавй ба сохахои гуногун дахолат мекунад. Вале дар байни онхо ихтисорахои зиёде хам хаст, ки ба шархи грамматикй тааллук доранд. Чунинанд ихтисорахои даст. (дастур, грамматика), дуг. (чамъи дугона), з. (чинси занона), забш. (забоншиносй), м. (чинси мардона), м.з. (мардона, занона), мачх. (мачхул), муар. (муарраб), савтш. (савтшиносй, фонетика), таък. (харфи таъкид), ч. (чамъ), чом. (исми чомеъ), чонш. (чонишини саволй) ва амсоли инхо.
Бо вучуди хамаи ин, мухимтарин нукта дар хар як фарханг, хох он фарханги тафсирй бошад, хох дузабона, шархи маънои моддаи лугавй мебошад. А. С. Пушкил, истинодан ба файласуфи куруни вусто Декарт, таъкид кардааст: «Маънии калимаро муайян кунед ва бо ин кор шумо чахонро аз нисфи гумрохияш озод мекунед» (2, с.209).
Аглаби калимахои забони арабй дорои маънихои гуногунанд. Ин хусусияти хамаи забонхои кадим ва машхури дунё мебошад. Маънихои гуногуни калима махсули таъсири омилхои зиёди дохилй ва хоричй мебошанд. Аз чониби дигар, маънии калима бо мурури замон дигар мешавад ва бисёр аз вожахое, ки дар адабиёти давраи аввали ислом, ё давраи чохилия ё дар осори мутафаккирони форс-точики
apa6u3a6oH ucTetMOi mygaaHg, HMpy3 a3 ucTetMOi 6apoMagaaHg Ba gymBop$ax,MaHg e MatHHH gurap 6a xyg Kac6 KapgaaHg. Myaiiu^H $apx,aHr KymugaacT, kh x,aMau hh MatHHx,opo 60 3a6oHH to^hkh Tamper gux,ag. A3 hh ^o gap $apx,aHr Moggax,ou iyraBue, kh MatHHH ohx,o gap KucMaTH Tampexu oh 60 HK-gy Mypogu^H to^hkhh oh map^ myga 6omaHg, 6aHygpaT gynop MemaBaHg. AKag. H.B. fflep6a 6a HOMyKaMMaiHH $apx,aHrx,OH gy3a6oHa umopa Kapga, xaTOH npuHcunuaiHH hh ryHa $apx,aHrx,opo gap aKugau KOMHiaH MyTo6uK Ba 6apo6ap goHHCTaHH hh30mh Ma$x,yMx,o gap x,ap hk ^y$TH 3a6oH Me6uHag. Y 6ap oh aKuga acT, kh 6apxe a3 KaiHMax,OH KOMHiaH 6a x,aM MyBO^HK gap hk MatHO, MeTaBOHaHg MatHHx,ou gurap x,aM gomTa 6omaHg. Eapou TacguKH $HKp y KaiHMax,OH table Ba cmonpo Meopag, kh Tap^yMau HKgurap 60 naHg MatHHx,ou xyg Me6omaHg. Ammo Boxau table gap 3a6oHH ^apoHcaBH x,aMnyHHH MatHHH iaBx,a (TaxTau chh$) Ba ^agBaipo x,aM gopag Ba cmon gap 3a6oHH pycH 603 MatHHH «myt6au KaHceiHpHH»-po gopo Me6omag. Y 6ap oh aKuga acT, kh $apx,aHrx,OH oguu gy3a6oHa MatiyMOTH nyppapo gap 6opau x,aMau MatHO e T06umx,0H MatHOHH KaiHMax,ou 3a6oHH xopu^H goga HaMeTaBOHaHg (7, c.299-300).
hh aKugau H.B. fflep6apo pag KapgaH e ohpo 6othi myMypgaH Kopu 6ucep gymBop acT, 3epo 6opx,o mygaacT, kh po khmh hh caTpxo 6apou gape^TH MatHHH gapxypu KaiHMau MaTH naHguH $apx,aHrx,opo BapaK 3aga, ohpo nango HaKapgaacT. ry3amTa a3 hh, ^oguca^OH gap 3aMOHH mo pyxgoga x,aM TatHHg a3 hh $HKpu H.B. fflep6a MeKyHaHg. 3aMOHe gap Kora3x,ou pacMHH HKe a3 Myaccucax,OH MytTa6ap u6opau «1 Boxugu aeiaTH»-po gugaM. Ca6a6u coxTaHH hh u6opau 6eMatHH «PyccKo-TagxuKcKHH ciOBapb» 6ygaacT, kh gap oh Moggau «fflTaT I - mTaT, aeiaT», «fflTaT II - mTaT» Tamper mygaacT. HyH gap hh Boxax,o Ba x,aMHyHHH Moggau "mTäTHHH" «mTaTH» OMagaacTy TaHx,o BO®au «aeiaT» pycH HecT (6, c.1222), «1 mTarayro egнннцy»-pо «1 BOxugu aeiaTH» Tap^yMa KapgaaHg. EapoH HcTH$oga6apaHgau gyp a3 HO3yKHx,OH 3a6oHH $apx,aHr po^ gogaHH nyHHH umTu6ox, aMpu Ta6uH acT, x,ap^aHg a3 hhtoxh hk 3HeH hh aMp ko6hih Ka6yi HecT.
C.Cy^aHMOHH 60 gapKH hh Mactaia 6a hhthxo6h Moggax,ou iyraBH Ba mapxu oh 6o 3a6oHH to^hkh napgoxTa, Kymumu $ap0B0He 6a xap^ gogaacT, kh $apx,aHru y 6a hk ^apxaHru KOMHiy moMHji Ba ^aBo6ry 6a Taia6oT 6omag. Y x,aTTO gap ge6onau xyg 6a hh HyKTa umopa MeKyHag Ba MeHaBucag, kh «By^yg gomTaHH MHKgopu MyaHHHH BOxa^OH apa6H gap 3a6oHH to^hkh xoHaHga Ba OMy3aHgau hh 3a6oHpo 6a TacaBBypu raiaT gap OMy3Hmu 3a6oHH apa6H py 6a py Meco3ag, kh gap TatiHMH oh xoHaHgau to^hk ca^iaHropH MeKyHag Ba gap HaTH^a 3a6oHpo gypycT a3xyg Kapga HaMeTaBOHag. Ca6a6u nyHHH TacaBBypoTH HogypycTH xoHaHgau to^hk gap hh acT, kh rye gap apa6H hh3 x,aMau BOxa^OH apa6uH 6a to^hkh goxuirapguga Ma^3 6a MatHOH aci ucTH^oga MerapgaHg, Baie BOKeuHT hh Tap3 HecT. Eucepe a3 KaiHMa Ba yMyMaH hkth6ocoth apa6ue, kh 6a 3a6oHH to^hkh Bopug rapgugaaHg, gap aiOKaMaHgH 60 nempa^T Ba TarnupoTH ^OMea, gap TyiH 3uega a3 ^a3opy na^opcag coi 6a gurapryHH^o gynop rapgugaaHg» (5, c.15).
Ehho 6ap hh, gap $apx,aHru MaBpugu Ta^KHKH mo Mogga^ou lyraBHH OMaga 60 TaMOMH na^iy^OH MatHOHH xyg Tamper mygaaHg Ba ca6a6u x,a^MH 6y3ypru ^apxaHr Ha TaH^o gap Tetgogu Boxa^o, 6aiKH gap Tap3H Tampe^H MatHO ^aM Me6omag. Moggax,ou iyraBHH oh a3 1-2 MatHO (f^jj -O^yu ca^eg; - 1) TaHrHO 2) MangoHH n,aHr) to 5
(Hur. 6a Moggau iyraBHH .j^1), 11 (Hur.6a: 18 (Hur.6a: (J^1^), 24 (Hur.6a: MatHO OMagaaHg.
A3 Bexaru^OH gurapu ^ap^aHr hh acT, kh Myaiiu^H oh, 6ap xhio^h ^ap^aHr^ou Ta^cupuH apa6uH ^aM KaguM Ba x,aM Myocup, kh gap oh^o 6a MatHOH hh e oh Boxa gap
дохили таркибхои муносиб ахамият намедиханд, хднгоми ташрехи маънои калима ба кадом объект дахл доштани он моддаи лугавиро ишора намуда, маънихои дигари онро дар дохили таркибу иборахо ва чумлахо тавзех медихад, ки вокеан хам аз мухассаноти ин фарханг ва диди фарохи муаллифи он махсуб меёбад. Яъне, дар фарханг нахуст тарчумаи маънои аслии моддаи лугавии фарханг ба забони точикй оварда шуда, пас аз он барои таъйиди тобишхои дигари маъноии онхо таркибхои алохида, чумлахо, зарбулмасалу маколхо, иборахои фразеологй оварда мешавад ва дар баробари ин вобастагии ин маънихо ба ин ё он объект ё падида дар охири ташрех дар кавсайн ва бо хуруфи курсив ишора шудааст. Масалан:
Ь^ , Ъ^
1) Маос (боас) к., наъра (бонг) зад (буз, гов) ;
2) дод гуфт, чор кашид (касе); 3) дуо к. (ба даргохи Худо); 4) дароз ш., нашъунамо к., баланд ш. (гиёх); 5) фурутанй к. (касе); ^уръон: лобаву зорй к., ношикебо (бетокат, бесабр) ш.
Ё худ:
о „
1) хунукй; хунукии нарм (хушоянд, форам);
2) сармо хурдааст; ~ - а) хаво сард аст; б) хунук; ~ -«хунукии пиразан» (бозгашти хунукй дар бахорон); й
- аз ин суханон хамаи хозирин хушнуд шуданд; 2) сармо, хунукй; 3) оби дахон; 4) хоб.
Дар холатхое, ки маънои калима ба объекти муайян ва падидае мансуб набошад, муаллиф барои равшан кардани маънохои дигари он чумла оварда, маънои дигари вожахоро бо ракам ишора мекунад:
= _ л
1) неш зад, газид (чизе); 2) дашном дод, хакорат к. (касеро); ~ - 3) фалонеро гайбат к.; ~ 4) он кавмро нобуд к.
Дар фарханг маънои истилохии моддахои лугавй маъмулан баъди маънои лугавии вожахо оварда шуда, муаллиф дар кавсайн ба кадом сохахои илму фан мансуб будани чунин истилоххоро бо ихтисорахо ишора мекунад. Масалан:
1) масд.аз 2) ч. ; 3) такягох, эътимодгох 4) танба, тиргак; 5)
далел, исбот; 6) сарчашма(-и масд. адабй) ; 7) фик;х. иснод (силсилаи ровиёни хадис) ; 8) даст. алоцаи хабарй.
Дар холатхое, ки моддаи лугавй танхо маънии истилохй дорад, муаллиф онро алохида ва бо хамон маъно меорад. Одатан, ин гуна вожахо калимахои иктибосй мебошанд:
дин.синаксор (мачмуи шархи холи бузургони насрония, ки дар калисо хонда мешавад).
маъд. яшм, санги баходоре, ки ба забарчад монанд аст
Муаллиф кушидааст, ки хатталимкон муодили лотинии истилохоти сохаи ботаника, зоология, биология, анатомия ва тибро дар лугат ва дар аглаби холот бо
такя ба тачрибаи донишманди шинохта М.Х,очиматов ва китоби у - «Дикорастущие лекарственные растения Таджикистана» (Душанбе, 1989) нишон дихдд:
— ** т
гиёш. дарахти мурд (Murtus) J
шалгам, шалчам (Brassica repa) f^"1
тиб. банд гардидани пешоб (Retentio urinae) Jjll jl^j
Лозим ба кайд аст, ки дар фарханг на танхо калимахо, балки микдори зиёди таркибхо ташрех шудаанд, зеро дар забони арабй маънои ин ё он калима танхо дар дохили ин вохиди забонй равшан мегардад:
ширкати обсардкунакхо ~ Jl
косахонаи чашм, устухони абру ü*ll ~ :j.1-a>
Дар баробари ин муаллиф теъдоди зиёди вохидхои фразеологй, калимахои маънои мачозй, киноя ва истиорадоштаро низ ташрех медихад ва онхоро бо аломату ихтисорахои махсус аз дигар моддахои лугавй фарк месозад:
гунчишк - jjl
дар хона хеч кас нест - ^¿jl jl^ll ^i
мач. хома ронд, руйи когаз овард - fajj ^ г^' ^J.'
l j-.
1) миёни осмон ва замин; фазо, хаво;... 7) мач. заминаи муносиб, мухити созгор. Зимни ташрехи зарбулмасал, ки дар таркиби онхо моддаи лугавии шархшаванда корбаст шудааст, муаллиф кушиш кардааст, то муодили точикии ин вохидхоро аз забони точикй орад ва хатто барои ба ин хадаф расидан ба ашъори шоирони форсу
>л i
точик руй овардааст. Масалан, дар шархи моддаи лугавии «SJaj» у зарбулмасали арабии V j ¿Jj V S^aJ juk чунин байтро аз Мавлонои Балхй меорад: Точири тарсандатабъи шишачон, Дар талаб на суд дорад, на зиён.
Ва бо ин хама каноат накарда, дар кавсайн тарчумаи онро бо ишораи «лафз», яъне лафзан, тахтуллафз медихад: самараи тарс на суд асту на зиён.
о л
Е худ барои шархи моддаи лугавии ÜJ. зарбулмасали
(jJ^l ^i ^ (jJill ^i -ро бо муодили точикии он - «Офтобро бо доман
пушида намешавад» меорад ва боз хам дар кавсайн тарчумаи тахтуллафзии онро медихад. Ин услуб дар аглаби холат риоя шудааст ва барои донишчуёни шаркшинос ва алалхусус ба мухаккиконе, ки бо масоили марбут ба семантикаи калимахо, калимасозй, тахкики мукоисавии забонхо дар мисоли зарбулмасалу макол, тарчума ва гайра машгул хастанд, рохи тахкикро суфта ва маводи фаровонеро ба эшон медихад.
Нуктаи дигари шоёни тахсину такдир корбурди зиёди оятхои куръонй ва аходис аст, ки дар фарханг оварда шудааст. Ин ояту аходис, асосан, хангоми ташрехи феълхо ва шаклхои гуногуни он оварда мешавад ва раками хар як ояту сураи куръонй бо адад нишон дода шудааст, ки хам барои дарки маънии оят ва хам маънии куръонии ин вожа ахамияти зиёд дорад. Масалан, дар ташрехи моддаи лугавии (_£J. дар маънии сеюми он омадааст:
- ajJ«b jLjJl ^i (¿Hill f£l J^'" j 118
Ва киштихоро роми шумо к., то ба фармони У дар дарё равон шаванд (^уръон,
«Устод ва шогирд дар камолот бо хам шариканд» (Х,адис).
Барои осон шудани кори хонанда хама зарбулмасал, макол, оят ва хадисхои барои боз хам равшантар ва фарохтар ташрех додани сермаъноии моддахои лугавй овардашуда эъробгузорй шудаанд.
Дар хулоса бояд таъкид кард, ки «Фархднги арабй-точикй» шояд аз иштибохоту нуксонхо дар фарогирии моддахои лугавй ё галатхои чузъй дар маънии вожахо, сарфи назар кардан аз бархе калимахо, эътибор надодан ба муштакот, рохи ихтисору эчозро интихоб кардан дар шархи бархе аз моддахои лугавй ва амсоли ин, ки хамаи фархангхои мавчуд орй аз ин камбудихо нестанд, холй набошад. Аммо роцими ин сатрхо кушиш кард, ки аз ин масъала дур бошад, зеро рубаруи мо махсули захмати 20-солаи як нафар сарсупурдаи миллат аст, ки умри азизи хешро сарфи илми точик, сарфи пайваст кардани ду фарханги бузурги олам - арабиву ачамй намудааст. Ба назари банда, баходихй ба ин фарханг бояд бо назардошти ду нуктаи мухим сурат гирад. Якум ин аст, ки «Фарханги арабй-точикй» бо тамоми хусну кубхи худ анъанаи чандинасраи ба боди фано рафтаи фархангнигории моро дар риштаи арабй-точикй на танхо аз нав бедор, балки созгор ба меъёрхои чахонии лексикография намуд. Дуюм ин нукта аст, ки бо истинод ба Шахриёри Накавй дар мавриди такйими «Фарханги ^аввос» навишта будам ва ин гуфта комилан ба С.Сулаймонй ва фарханги у хам тааллук дорад: «... бояд изъон дошт хамеша: кори таълифи кутуби лугат барои афрод ба танхой бо пеш гирифтани хар навъ сабк, ки мавриди писанди муаллифони он бошад, коре бас душвор ба шумор рафта ва мусталзам доштани иттилооти амику доманадор ва тахкику муморасати зоидулвасфй дар кутуби лугату адабиёт ва осори шеъриву насрии забони мутааллика будааст. Ба хамин чихат ашхосе, ки дар ин замина бо саъю кушиш мумтад ва чиддияти хастагинопазир таълифоти бузургу судманд аз худ ба ёдгор гузоштаанд, шоёни тахсину ситоиш буда ва инсофан зоидаи ранчу мучохадати онон бо тамоми навокисе, ки ба иктизои замону шароити кор дар он рох ёфта, шоистаи хар гуна тамчиду такдир мебошад» (4, с.104).
Устод С. Сулаймонй имсол ба синни мубораки 70 расиданд. Мо устоди азизу гиромиамонро бо ин муносибати фархунда аз замири дил табрику тахният гуфта, ба эшон саломатй, умри бардавом ва тавфики хшамешагиро дар зиндагй ва корхои илмй-эчодиашон таманно мекунем. Умедвор хастем, ки устод ба таълифи фархангхои дигар, пеш аз хама фарханги точикй-арабй, хам даст мезананд, зеро имруз ба чуз эшон касе дигар тавоноии тахаммули захмату муморасати ин корро надорад.
1. Белкин В.М. Арабская лексикология. - М.: МГУ, 1975.- 200 с.
2. Виноградов В.В. Избранные труды. Лексикология и лексикография. - М.: Наука, 1977. -312 р.
3.Гиёсов Н.И., Оцилова М.А. Аз таърихи тадвини фар^анг^ои дузабонаи тоцикй-русй ва руси-тоцики //Ахбори ДД^БСТ. - 2013. - №4 (56). - С. 226-232.
4. Гиёсов Н.И. Си мацола. - Хуцанд: Нури маърифат, 2014. -300 с.
14:32).
Ё худ:
Пайнавишт:.
5. Сулаймони С. Фарханги арабй-тоцикй. Чопи дуюми исло^шуда ва иловашуда. -Душанбе: ЭР-Граф, 2016.-1563 с.
6. Русско-таджикский словарь. Под ред. члена-корр. АН СССР М.А. Асимова. - М.: Русский язык, 1985.-1280 с.
7. Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность. - Л.: Наука, 1974. - 428 с.
Reference Literature:
1. Belkin V.M. Arabic Lexicology. - M. : Moscow State University, 1975. -200 с.
2. Vinogradov V.V. Selected Works. Lexicology and Lexicography. - M.: Science, 1977. - 312 р.
3. Ghiyasov N.I., Okilova M.A. From the History of the Compilation of two Bilingual Dictionaries, those of Tajik-Russian and Russian-Tajik Ones // Bulletin of TSU LBP. - 2013, #4 (56). - pp. 226 - 232.
4. Ghiyasov N.I. Thirty Articles. - Khujand: Light of Enlightenment, 2014.- 300 р.
5. Sulaymani S. Arabic-Tajik Dictionary. The 2-nd edition, revised and enlarged. - Dushanbe: Er-Graph, 2016. - 1563 р.
6. Russian-Tajik Dictionary. Under the editorship of correspondent-member of the USSR AS M.A. Asimov. - M. : Russian Language, 1985. -1280 р.
7. Shcherba L.V. Language System and Speech Activity. - Leningrad: Science, 1974.-428 р.
