CC BY
13RAQAMLI IQTISODIYOTDA INVESTITSIYALARNI AFZALLIKLARI VA
AMALIY AHAMIYATI
Shodiboyeva Dilzodaxon Farhodjon qizi
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti o 'qituvchisi dilzoda4193 @gmail.com
Annotatsiya: Maqolada asosiy e'tibor raqamli iqtisodiyotni O'zbekistonda rivojlantirish, u bilan bog'liq muammolarni aniqlash va mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotda investitsiyalar o'rnini rivojlantirish tamoyillarini ilmiy tadqiq etish hamda raqamli iqtisodiyot yo'nalishini rivojlantirishdagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo'yicha ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan. Maqolada raqamli iqtisodiyotni rivojlanishi bo'yicha jahon tajribasi va raqamli iqtisodiyotda investitsiyalarning yangicha modellari kabi masalalar tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: rivojlanish strategiyasi, raqamli iqtisodiyot, axborot tizimlari, milliy iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar,investitsiya, investitsion muhit, investitsiya jozibadorligi.
ПРЕИМУЩЕСТВА И ПРАКТИЧЕСКАЯ ЗНАЧИМОСТЬ ИНВЕСТИЦИЙ
В ЦИФРОВУЮ ЭКОНОМИКУ
Шодибоева Дилзодахoн Фарходжон кизи
Преподаватель Ташкентского государственного экономического
университета dilzoda4193@gmail .com
Аннотация: Основное внимание в статье уделяется развитию цифровой экономики в Узбекистане, выявлению сопутствующих проблем и научному исследованию принципов развития места инвестиций в цифровую экономику в нашей стране, а также выявлению и устранение проблем в развитии направления цифровой экономики, направленное на разработку научных предложений и практических рекомендaций. В статье анализируются такие вопросы, как мировой опыт развития цифровой экономики и новые модели инвестиций в цифровую экономику.
Ключевые слова: стратегия развития, цифровая экономика, информационные системы, нaционалъная экономика, цифровые технологии, инвестиции, инвестиционная среда, инвестиционная привлекательность.
ADVANTAGES AND PRACTICAL SIGNIFICANCE OF INVESTMENTS IN
THE DIGITAL ECONOMY
Shodiboeva Dilzodakhon Farhodjon kizi
Teacher of Tashkent State University of Economics dilzoda4193 @gmail.com
Abstract: Basic attention is paid to the development of the digital economy in Uzbekistan, the development of the corresponding problem and the scientific study of the principles of the development of the investment site and the digital economy in our country, as well as the development and elimination of the problem and the development of the digital economy, scientific proposals and practical recommendations for the development of the digital economy.
Keywords: development strategy, digital economy, information systems, national economy, digital technology, investment, investment environment, investment attraction.
KIRISH
Raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi nafaqat iqtisodiyotda, balki jamiyatda ham tub o'zgarishlarga olib keladi. Axborot xarajatlarini kamaytirish orqali raqamli texnologiyalar davlat, kompaniyalar va jismoniy shaxslar uchun iqtisodiy va ijtimoiy bitimlar qiymatini sezilarli darajada pasaytiradi, innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlaydi, ular bo'yicha bitimlar deyarli "nol"ga aylanadi, shuningdek, samaradorlik sezilarli darajada oshadi: mavjud faoliyat va xizmatlar arzonroq, tezroq yoki yanada qulayroq bo'ladi. Va nihoyat, raqamli texnologiyalar integratsiyalashuvni ta'minlaydi: odamlar oldin ularga kirish imkoniga ega bo'lmagan xizmatlardan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Shu bilan birga, iste'molchilar, ishlab chiqaruvchilar va vositachilar o'rtasida axborot mahsulotlarini sotish va almashish sohasida rivojlanayotgan ijtimoiy, huquqiy va iqtisodiy aloqalar havzasi sifatida tavsiflangan axborot bozori shakllanadi. Ushbu yondashuv bir nechta mamlakatlar iqtisodiyotida axborot sanoatining ustunligini kuchaytiradi, ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohasi yanada bilimga asoslangan va innovatsion ko'rinishga keladi. O'tgan o'n yil mobaynida yuqorida qayd etilgan jarayonlar biznes-modellarda va zamonaviy iqtisodiyotda iste'molchilarning xatti-harakatlarida tub o'zgarishlarga olib keldi, shuningdek, ko'plab ijtimoiy jarayonlarni,
jumladan, yuqori texnologiyali ishlab chiqarishni, iqtisodiy faoliyatni, moliyaviy xizmatlarni, ta'lim tushunchalarini va standartlarini o'zgartirish, o'yin-kulgi va dam olish sohalari uchun asos yaratdi.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Zamonaviy iqtisodiyotda iqtisodiy qonuniyatlari o'zgarmagan holda dunyo mamlakatlari iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi tubdan o'zgarib bormoqda. Iqtisodiy resurslar chegaralanligi va ehtiyojlarning doimiy oshib borish qonuniyati asosida iste'molchilarning ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish masalasi o'z dolzarbligini hech qachon yo'qotmaydi. Bunga javoban biznes yurituvchilarning ish faoliyati va davlat tomonidan ularga imkoniyat yaratib berishda keskin o'zgarishlar yuzaga keldi. Natijada raqamli iqtisodiyotning vujudga kelishi va rivojlanishiga sabab bo'ldi. Ushbu mavzuning dolzarbligi butun jahon, shu jumladan mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlanishning yangi bosqichiga - "Raqamli iqtisodiyot"ga o'tishi bilan belgilanadi [1].
Jahon iqtisodiy otida ro'y beradigan tendensiyalarni tavsiflash uchun mo'ljallangan "Raqamli iqtisodiyot" atamasi 1995-yilda Nikolas Negroponte tomonidan ilk bor ta'rif berilgan (Negroponte, 1995). Engovatovaning (Shunyaeva va Cheglakova, 2018) fikriga ko'ra, raqamli iqtisodiyot bu - ma'lumotlarni ishlab chiqarish, qayta ishlash, saqlash va uzatishning yangi usullari hamda raqamli kompyuter texnologiyalariga asoslangan iqtisodiyotdir. Aksariyat mahalliy adabiyotlarda raqamli iqtisodiyot - bu raqamli texnologiyalarga asosangan iqtisodiyot deb ta'rif berilgan bo'lsa, xorij manbalarida yangi raqamli mahsulot ishlab chiqarishdir deya ta'rif berilgan[2].
Keshelava (2017) ta'kidlaganidek, raqamli iqtisodiyot o'zining barcha qatnashuvchilari ehtiyojlarini axborotdan foydalanish, shuningdek, shaxsiy axborotlardan foydalangan holda maksimal darajada qondirishi bilan xarakterlanadi. Gibrid olamda1 barcha iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining birgalikda to'laqonli faoliyat yuritishini ta'minlovchi infratizim mavjudligi hamda axborot-kommunikatsiya va moliyaviy texnologiyalarning rivojlanishi natijasida yuzaga keladi.
Ivannikovning (2019) fikricha, raqamli jamiyatning rivojlanishi bilan ko'plab ijobiy va salbiy hodisalar vujudga keladi. Masalan, Ijobiy omillar jamoatchilik xabardorligini tezligini o'z ichiga oladi, elektron hukumat faoliyati, samarali iqtisodiy boshqaruv tizimini yaratish va kompyuter texnologiyalari imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda qonun ijodkorligi va huquqni qo'llash samaradorligini oshiradi [3].
METODOLOGIYA
Mavzuni ilmiy o'rganish, mantiqiylik, tahlil va tadqiq etish jarayonida tizimli tahlil, statistik tahlillardan foydalanilgan. Maqolada, barqaror bank sohasining axborot texnologiyalari bilan birgalikda rivojlanish tendensiyalarini ishlab chiqish va uning
iqtisodiy tizimdagi ahamiyatiga mos ravishda ilmiy taklif hamda amaliy tavsiyalar berildi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Raqamli iqtisodiyot - bu so'nggi yillarda dunyo bo'ylab tez sur'atlar bilan rivojlanayotgan va iqtisodiy otni tubdan o'zgartirayotgan soha. Raqamli texnologiyalarning keng qo'llanilishi nafaqat iqtisodiyotni, balki ijtimoiy va madaniy hayotimizni ham qayta shakllantirmoqda. Ushbu o'zgarishlarda investitsiyalar muhim o'rin tutadi. Investitsiyalar raqamli iqtisodiyotning asosiy dvigateli bo'lib, ularni quyidagi aspektlarda ko'rib chiqish mumkin[4]:
1. Texnologik Innovatsiyalarni Qo'llab-quvvatlash.
Raqamli iqtisodiyotning yuksalishi texnologik innovatsiyalarsiz amalga oshishi mumkin emas. Investitsiyalar ilmiy-tadqiqot ishlari va yangi texnologiyalarning ishlab chiqilishi uchun zarur moliyaviy resurslarni ta'minlaydi. Masalan, sun'iy intellekt, blokcheyn, katta ma'lumotlar (big data) va Internet narsalar (IoT) kabi texnologiyalarni rivojlantirishda yirik kompaniyalar va startaplar tomonidan qilingan investitsiyalar katta ahamiyatga ega.
2. Infratuzilmani Rivojlantirish.
Raqamli iqtisodiyot samarali ishlashi uchun zamonaviy va barqaror infratuzilma talab etiladi. Bu esa investitsiyalarni talab qiladi. Optik tolali internet tarmoqlari, 5G texnologiyasi, ma'lumotlar markazlari va boshqa texnologik infratuzilma elementlariga yo'naltirilgan investitsiyalar raqamli iqtisodiyotning poydevorini mustahkamlaydi. Infratuzilmaning rivojlanishi, o'z navbatida, raqamli xizmatlarning keng ko'lamda joriy etilishiga va ulardan foydalanishga imkon beradi.
3. Kichik va O'rta Bizneslarni Qo'llab-quvvatlash
Raqamli iqtisodiyotda kichik va o'rta bizneslar (KOB) ham katta rol o'ynaydi. Investitsiyalar KOBlarga raqamli transformatsiyani amalga oshirishda yordam beradi. Elektron tijorat platformalari, onlayn to'lov tizimlari, raqamli marketing va boshqalar kichik bizneslar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Buning uchun esa investitsiyalar talab qilinadi. Shu bilan birga, venchur kapital va xususiy investorlar tomonidan KOBlarni moliyalashtirish yangi innovatsion startaplarning pay do bo'lishiga turtki beradi.
4. Ta'lim va Kadrlar Tayyorlash
Raqamli iqtisodiyotning muvaffaqiyati malakali kadrlarning mavjudligiga bog'liq. Shuning uchun ta'lim sohasiga yo'naltirilgan investitsiyalar muhim ahamiyatga ega. Raqamli texnologiyalar bo'yicha o'quv dasturlari, kasbiy tayyorgarlik kurslari va boshqa ta'lim loyihalariga investitsiyalar yosh avlodni zamonaviy iqtisodiyot talablari darajasida tayyorlashga yordam beradi.
5. Ijtimoiy va Iqtisodiy Tenglikni Ta'minlash
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi barcha qatlamlar uchun bir xil imkoniyatlarni yaratishi kerak. Investitsiyalar ijtimoiy va iqtisodiy tenglikni ta'minlashga qaratilgan loyihalar uchun ham muhimdir. Masalan, qishloq hududlariga internet tarmoqlarini kengaytirish, kam ta'minlangan oilalar uchun raqamli savodxonlik dasturlarini tashkil etish va boshqalar. Bu investitsiyalar jamiyatning barcha qatlamlarini raqamli iqtisodiyotdan foyda ko'rish imkoniyatini beradi[5].
O'zbekiston 2023-yilda investitsiya muhitini yaxshilash va chet el investitsiyalarini jalb qilish maqsadida bir qator islohotlar va chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Bu islohotlar mamlakat iqtisodiyotini yanada raqobatbardosh qilish va barqaror o'sishni ta'minlashga qaratilgan[6]. Quyida 2023-yilda O'zbekistonning investitsiya muhitini tahlil qiluvchi asosiy jihatlar keltirilgan:
1. Qonunchilikdagi O'zgarishlar va Islohotlar
2023-yilda O'zbekiston hukumati investitsiya muhitini yaxshilash uchun bir qator qonunchilik va islohotlarni amalga oshirdi. Bu islohotlar ichida:Soliq imtiyozlari va subsidiyalar: Chet el investorlari uchun soliq imtiyozlari va subsidiyalar kengaytirildi. Bu kichik va o'rta korxonalarni rivojlantirish, yuqori texnologiyali tarmoqlarga investitsiyalarni jalb qilishni osonlashtirdi. Qonunchilikdagi barqarorlik: Investorlarga barqaror va oldindan bashorat qilinadigan huquqiy muhitni ta'minlash uchun yangi qonunlar qabul qilindi va amaldagi qonunchilik takomillashtirildi.
2. Infratuzilma Loyihalari
Infratuzilmani rivojlantirish O'zbekistonning investitsiya muhitini yaxshilashda muhim rol o'ynadi: Transport va logistika: Yangi avtomobil yo'llari, temir yo'llar va aeroportlar qurilishi orqali transport va logistika infratuzilmasi sezilarli darajada yaxshilandi. Bu esa investorlar uchun qulay sharoit yaratdi.Energetika: Energetika sohasida yangi quvvatlarni ishga tushirish, qayta tiklanadigan energiya manbalariga investitsiyalarni jalb qilish orqali energiya ta'minoti yaxshilandi.
3. Xalqaro Hamkorlik va Bitimlar
O'zbekiston xalqaro hamkorlikni kengaytirish va chet el investitsiyalarini jalb qilish bo'yicha faol ish olib bordi: Ikkitomonlama va ko'ptomonlama bitimlar: 2023-yilda bir qator mamlakatlar bilan investitsiyalarni himoya qilish va qo'llab-quvvatlash bo'yicha bitimlar imzolandi. Bu investorlar uchun qo'shimcha kafolatlar taqdim etdi.
4. Iqtisodiy O'sish va Makroiqtisodiy Barqarorlik
O'zbekistonning iqtisodiy o'sishi va makroiqtisodiy barqarorligi investitsiya muhitiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi: Barqaror o'sish: Iqtisodiyotning barqaror o'sishi, sanoat, qishloq xo'jaligi va xizmatlar sohasidagi rivojlanish investorlar uchun yangi imkoniyatlar yaratdi. Inflatsiya va valyuta barqarorligi: Inflyatsiya darajasi va milliy valyutaning barqarorligi investitsiyalar uchun xavflarni kamaytirdi[7].
1-jadval
O'zbekistonning 2024-yil birinchi choragidagi investitsiya ko'rsatkichlari1
Ko'rsatkichlar 2024 yil 1-chorak (milliard so'm)
Jami investitsiyalar 3500
To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar (FDI) 1200
Mahalliy investitsiyalar 2300
Xususiy sektor investitsiyalari 1500
Davlat sektori investitsiyalari 2000
Infratuzilma investitsiyalari 800
Sanoatga investitsiyalar 900
Qishloq xo'jaligiga investitsiyalar 400
Xizmatlar sohasiga investitsiyalar 0 70
Yuqoridagi jadvalda O'zbekiston iqtisodiyotining 2024 yil birinchi choragida qaysi sohalarda investitsiyalar qilinganini ko'rsatadi. Raqamli iqtisodiyotda investitsiya ko'rsatkichlarini 2024 yilning birinchi choragida quyidagi jadval ko'rsatilgan.
2-jadval
Raqamli iqtisodiyotda investitsiya ko'rsatkichlarini 2024-yilning birinchi
choragi2
Ko'rsatkichlar 2024 yil 1-chorak (milliard so'm)
Jami raqamli iqtisodiyot investitsiyalari 1500
Raqamli infratuzilma 500
Texnologik startaplar 400
Axborot texnologiyalari (IT) 3 00
Sun'iy intellekt (AI) va ma'lumotlar tahlili 200
Kiberxavfsizlik 100
Bu jadvalda raqamli iqtisodiyotda amalga oshirilgan investitsiyalarni ko'rish mumkin. Quyidagi har bir ko'rsatkichning ma'nosi:
- Jami raqamli iqtisodiyot investitsiyalari: Raqamli iqtisodiyotga umumiy kiritilgan investitsiyalar.
- Raqamli infratuzilma: Telekommunikatsiya tarmoqlari, internet tezligi va ma'lumot markazlari kabi infratuzilmaga qilingan investitsiyalar.
- Texnologik startaplar: Yangi innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqadigan startap kompaniyalarga qilingan investitsiyalar.
1 O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi. (2024). "2024 yilning birinchi choragida O'zbekiston Respublikasida investitsiyalar: Tahlil va statistik ma'lumotlar". Toshkent: Davlat statistika qo'mitasi
2 O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi. (2024). "2024 yilning birinchi choragida O'zbekiston Respublikasida investitsiyalar: Tahlil va statistik ma'lumotlar". Toshkent: Davlat statistika qo'mitasi
- Axborot texnologiyalari (IT): IT sohasiga, jumladan dasturiy ta'minot va apparat vositalariga qilingan investitsiyalar.
- Sun'iy intellekt (AI) va ma'lumotlar tahlili: AI tizimlari va katta ma'lumotlar tahlili bo'yicha amalga oshirilgan investitsiyalar.
- Kiberxavfsizlik: Ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlash uchun qilingan investitsiyalar.
Bu ko'rsatkichlar raqamli iqtisodiyotning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo'lgan sohalarda qanday investitsiyalar qilinganini ko'rsatadi.[8]
XULOSA
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi uchun investitsiyalar zaruriy shartdir. Texnologik innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash, infratuzilmani rivojlantirish, kichik va o'rta bizneslarni qo'llab-quvvatlash, ta'lim va kadrlar tayyorlash hamda ijtimoiy va iqtisodiy tenglikni ta'minlash uchun investitsiyalar muhim ahamiyatga ega. Shu bois, davlat va xususiy sektor tomonidan raqamli iqtisodiyotga yo'naltirilgan investitsiyalarni oshirish kerak. Bu esa o'z navbatida, iqtisodiy o'sishni jadallashtiradi va jamiyat farovonligini oshiradi. 2023-yilda O'zbekiston investitsiya muhitini yaxshilash bo'yicha sezilarli o'zgarishlar amalga oshirdi. Qonunchilikdagi islohotlar, infratuzilma loyihalari, xalqaro hamkorlik, iqtisodiy o'sish va kadrlar tayyorlash bo'yicha chora-tadbirlar investitsiyalar uchun yanada qulay sharoit yaratdi. Shu bilan birga, bu islohotlar O'zbekistonning raqobatbardoshligini oshirishga va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga xizmat qilmoqda. Bu yo'nalishdagi ishlardan ko'zlangan maqsad - mamlakatni jahon iqtisodiyotida munosib o'rin egallashga erishishdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Moliya Vazirligi. (2024). "O'zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi: Hozirgi holat va istiqbollar". Toshkent: O'zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi.
2. O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi. (2024). "2024 yilning birinchi choragida O'zbekiston Respublikasida investitsiyalar: Tahlil va statistik ma'lumotlar". Toshkent: Davlat statistika qo'mitasi.
3. Abdullaev, I. (2023). "Raqamli infratuzilmaning investitsiyalariga oid amaliyotlar". Journal of Digital Economics, 5(1), 45-60.
4. Karimova, N. (2022). "Texnologik startaplarni rivojlantirish uchun investitsiyalar: O'zbekiston tajribasi". Innovation and Entrepreneurship Review, 3(2), 89-104.
5. World Bank. (2023). "Uzbekistan Digital Economy Report: Opportunities and Challenges". Washington, D.C.: World Bank Group.
6. United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD). (2023). "Digital Economy Investment Trends 2023". Geneva: United Nations.
7. International Monetary Fund (IMF). (2023). "Economic Impact of Digitalization in Central Asia". Washington, D.C.: IMF Publications.
8. OECD. (2023). "Digital Transformation in Emerging Markets". Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development.
9. European Investment Bank (EIB). (2023). "Investing in Digital Infrastructure: A Guide for Emerging Economies". Luxembourg: EIB.
10. Yuldashev, A. (2023). "Raqamli iqtisodiyotda kiberxavfsizlikni ta'minlash investitsiyalari". Central Asian Journal of Cybersecurity, 4(3), 112-128.
