РАХ,БАРЛИК МУЛОЦОТИ ВА УНИ ТАШКИЛ ЦИЛИШНИНГ ПСИХОЛОГИК ЖИХДТЛАРИ
Куванч Рохимовна Бекчанова
Urganch davlat universiteti sapayev-2017 @mailru
АННОТАЦИЯ
Мазкур маколада рахбарлик мулокоти , рахбарлик мулокотининг намоён булиши, рахбарлик мулокоти куйидаги асосий боскичлар ва уни ташкил килишнинг психологик жихатлари туFрисидаги асосий фикрлар баён килинган.
Калит сузлар: Бошкарув мулокоти, алока-контакг урнатиш, масалани мухокама килиш, ечим вариантларини излаш, карор кабул килиш, ракобат , ён бериш , компромисс , масалани мухокама этишдан кочиш, хамкорлик .
MANAGEMENT MEETING AND PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF ITS
ORGANIZATION
ABSTRACT
This article describes the main ideas about leadership dialogue, the manifestation of leadership dialogue, the following main stages of leadership dialogue and the psychological aspects of its organization.
Keywords: Management dialogue, communication, discussion of the issue, search for solutions, decision making, competition, concessions, compromise, avoidance of discussion, cooperation.
КИРИШ
Рахбар фаолиятининг асосий кисмини мулокот жараёни ташкил этади. К,абул килинган карорнинг ижросини таъминлаш, ходимлар ва ташкилот фаолиятини ташкил этиш, назорат ва ходимлар фаолиятини раFбатлантириш жараёнлари хам мулокот оркали амалга ошади.
Психология фанида шахсий ва иш юзасидан мулокот турлари фарк килади. Ушбу матнда асосан иш юзасидан буладиган мулокот табиати ва уни шакллантариш имкониятлари хакида тухталиб утамиз.
Бошкарув мулокоти — ходимларни маълум томонга йунал-тириш максадидаги узаро маълумот алмашинуви жараёнидир.
Бошкарув мулокоти куйидагиларда намоён булади:
1. Буйрук ва топширик узатиш, ходимга у ёки бу маслахатни бериш;
2. Вазифа, топширик кандай адо этилганлиги хакида «кайта алока», яъни хисоботни кабул килиш;
3. Итоатдаги ходимларга вазифа кандай бажарилганлиги хакида бахо бериш.
Мулокотни мохирона олиб борувчи рахбарда уз вазифаларини самарали тарзда ташкил этиш имконияти ошади[1]. Ходимларга таъсир этиш, уларга Fайрат баFишлаш, ташкилот максади сари етаклаш каби ташкилий вазифалар хам малакали мулокот оркали таъминланади.
АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
Рахбарнинг мулокот малакасини ифодаловчи асосий жихат унинг мулокот сохасидаги фаоллиги булиб хисобланади. Ушбу фаолликнинг максадга йуналганлиги, англанган тарзда ва эркин ижро этилиши инсонннинг мулокот жараёнини канчалик мохирлик билан амалга оширишини ифодаловчи асосий белгилардир. Рахбар мулокот жараёнининг ички конунларини билиши жуда мухимдир[2]. Мулокот жараёнини бошкаришга оид восита ва услублар мулокот технологиялари ибораси оркали ифодаланади. Айнан шундай технологияларни узлаштириш ва вазиятга оид равишда куллаш мулокотнинг эркинлигини таъминлайди. Мулокотнинг ички конунларига оид куйидаги фикрлар иш юзасидан буладиган узаро муносабатлар доирасини янада кенгайтириш ва узгаларга самарали таъсир этиш имконини яратади. Шу муносабат билан, мулокот жараёнини бошкариш имконини берувчи шартлардан бири уни боскичма-боскич амалга оширивддир.
Рахбар бошкаруви жараёнида мулокот тадбирини ташкил этар экан бу жараённи рахбарлик мулокоти деб аташ мумкин. Тула-тукис ва меъёрида ташкил этилган рахбарлик мулокоти куйидаги асосий боскичларни уз ичига олади:
1. Алока-контакг урнатиш.
2. Масалани мухокама килиш.
3. Ечим вариантларини излаш.
4. К,арор кабул килиш.
Ижобий натижага олиб келувчи рахбарлик мулокоти таъкидланган боскичларнинг айнан шундай кетма-кетлигида амалга ошади. АникроFи, мулокот жараёнининг самарали утиши, куп жихатдан, шу боскичларни
навбатма-навбат амалга ошириш билан боFлик[3]. Бу шартни таъминлаш эса, авваламбор, рахбар зиммасига юклатилади, чунки бошкарув мулокотини йуналтириш асосан унинг имконияти доирасидадир.
Энди, юкорида санаб уталган боскичлар хусусида батафсил тухталиб утамиз. Рахбарлик мулокотини шакллантиришдаи асосий максад - рахбар бу жараён оркали уз ходимлари билан амалга ошириши лозим булган муаммоларни хал этадй, Масалан, янги йил кечаси олдидан бирон-бир ходимни ишхонада навбатчиликца колдириш ва умуман, корхона микёсида ходимни бевосита масъулияти доирасига кирмайдиган бирон-бир ишга жалб этиш каби муаммоли вазиятларни куплаб кайд этишимиз мумкин. Албатта, бувдай ташкилотчилик вазиятларини хал этишнинг энг оддий усули мавжуд. Жумладан, оддийгана бир буйрук билан ходимни деярли хар кандай ишни зиммасига олишга мажбур этиш мумкин. Аммо, ишнинг натижаси кандай булиши, вазифани бажаришга ходимнинг канчалик сидкидилдан муносабатда булиши, топширик сифатини хал этадиган асосий омиддир.
Шунинг учун таклиф этилаётган бошкарув мулокоти моделида ходимнинг вазифага масъулиятини ошириш, унда топширик натижаси ижобий булишига куюнчаклик хиссини кучайтириш назарда тутилади.
Иш юзасидан амалга ошадиган бошкарув мулокоти ходим билан контакт урнатишдан бошланади[4]. Бу боскични амалга ошириш жараёни рахбарнинг икки саволга жавоб олишидан иборатдир:
1. К,аршимдаги одам ким?
2. У кандай холатда?
Мана шу икки саволга олинган жавоб мазмуни биринчи боскич канча пухта бажарилганлиги хакида далолат беради. Рахбар шу икки саволга батафсил жавоб олган такдирдагана, у иккинчи боскични амалга оширишга киришиши мумкин. Жавоблар эса рахбар каршисидага ходимнинг мулокотга тайёрлигини ифодалаши лозим. Биринчи боскични амалга оширишда рахбардан кузатувчанлик, уткир зехн ва мазкур одамнинг хатга-харакатига караб, унинг ички холатини аник билиш кобилияти талаб этилади.
Масалан, алока урнатиш боскичидаги биринчи саволга жавоб берар экан, рахбар каршисидаги одам хакида куйидаги билимларни билиши ва назарда тутиши зарур:
1) ёши;
2) мутахассислиги, касби;
3) шу ташкилотда неча ййлдан бери ишлаётганлиги;
4) оилавий ахволи;
5) кобилияти (кайси вазифани яхши бажаради-ю, кайси бирини уддалай олмайди);
6) соFлиги хакидаги маълумот ва хк. Ушбу ахборотга эга рахбар хар кандай топширикни ходимга ишонч билан топшириши ва ижобий натижа кутиши мумкин[6].
Юкоридаги саволларга жавоб олиш учун рахбар мулокот бошланишидан аввал сухбатдоши хакида иложи борича купрок маълумотга эга булиши лозим. Контакт урнатиш боскичининг биринчи саволига олинган жавоблар рахбарни булажак мулокотга тайёрлайди, сухбатдошнинг кучли ва заиф томонларини аввалдан тасаввур этишга имкон яратади.
Контакт урнатиш боскичининг иккинчи саволи сухбатдошнинг ички холатини аникпаш, сухбат чоFида унинг ички кечинмалари хакида бохабар булишни такозо этади.
К,аршимиздаги одамнинг ташки киёфаси - тана холати, юз мимикаси, кул-оёк харакатлари ва овоз интонацияси - буларнинг хаммаси инсоннинг хозирги холати хакида маълумот беради ва у сухбатнинг асосий кисмига утишга тайёрми ёки йуклиги белгисидир. Сухбатдошнинг ташки киёфасидаги бу курсаткичлар одатда мулокотнинг новербал, яъни сузсиз жихатларини ташкил этади ва кишининг ички холати хакида хакконий маълумот беради.
Новербал сигналлар, аксарият холларда ихтиёрий бошкариш доирасидан четда булиб, одамнинг хакикий хис-туЙFулари, ният ва хохишлари курсаткичи десак, хато булмайди. Масалан, икки кулни кукрак олдида ковуштириб, оёкпарни тиззага устма-уст куйиш ёпик холатни англатади ва бу холат сухбатдошнинг мулокотдан узини четга олиши деб талкин этилиши мумкин. Аксинча, кулларнинг ён -атрофда жойлашиши, кафгларнинг очикпиги ва оёкни кериб сал олдинга энгашиб туриш/утириш сухбатдошга ва мулокот мазмунига хайрихохликни англатади.
Сухбатдошнинг очик ёки ёпик тана холати мулокот давомида узгариб турувчи курсаткич булиб, сухбат мазмуни кандай утаётганлигига караб у бизга очик булиши, ва агарда сухбат унга нокулайликлар туFдирганда эса ёпик позани эгаллаши мумкин. Масалан, икки якин дуст мулокотини-кузатсак, уларнинг тана харакатларида ёпиклик аломатлари деярли куринмайди. Уларнинг узаро хайрихохлик холати нафакат танасида, балки уртадаги масофанинг якинлигада, узаро сухбатдаги мулойим товуш интонациясида, юзидаги енгил табассум ифодасида акс этади. Айнан шу курсаткичлар мулокот
жараёнининг ижобий йуналишда утаётганлиги хакидаги асосий белгилардир[7]. Мулокот вазиятида бундай белгиларнинг кузатилиши, узаро муносабатнинг яхши урнатилганлигини, сухбатнинг иккинчи боскичига утиш. бирок, сухбатдошдан келаетган новербал сигналлар унинг ёпик холатдалигидан далолат бериб, мулокотнинг иккинчи боскичига утиш имкониятини чеклаб куйиши хам мумкин. Бундай вазиятда рахбар кандай иш тутиши лозим ва кандай харакатни амалга ошириши мумкин?
Замонавий психология фани шундай билим ва куникмаларни баён килиши мумкинки, уларнинг айримларини куллаш мулокот мухитини ижобийлаштиришга, узаро муносабатларни янада мукобиллаштиришга кумак булади. Бу борадаги биринчи ва жоиз кадамлардан бири -рахбарнинг ташки киёфаси ва ички дунёсида мулокот учун ижобий холатнинг акс этишидир. Узгага хайрихохлик, самимий муносабат, унинг манфаатлари хакида каЙFуриш аломатлари уз навбатида, ходим шахсида хам шундай жавобларнинг уЙFOнишига таъсир этади.
Контакт урнатиш боскичида мулокотнинг давом этишига ижобий хулоса якунланмаса, энг оддий маслахатлардан бири - ходимни нима безовта килаётганлиги ва мулокотни давом эттириш кийинлиги сабаби хакида очик-ойдин сурашдир. Купинча бу услуб кутилган натижага олиб келади ва хатто ходим узини безовта этаётган кунгил Fашлиги хакида очик-ойдин айтмаса-да, хар холда узини тетик тутишга, диккат-эътиборли булишга ундайди.
Узганинг мулокотга тайёрлиги англангандан сунг, бу жараённинг иккинчи боскичига утиш мумкин. Иккинчи боскич - мулокотнинг асосий мазмунини ташкил этиб, унда иш юзасидан кутарилган масала, муаммо мухокама этилади. Бу боскичнинг муваффакиятли утиши, маълум маънода, рахбар фаоллигини, махсус фаолият услубларини куллашни талаб килади.
МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР
Масалани мухокама этишдаги асосий жихатлардан бири - узганинг фикрини яхши тушуниш, муаммо буйича узга томоннинг фикрини аник англашдан иборатдир. Афсуски, мулокот жараёнида купинча шундай холлар кузатиладики, мухокама килинаётган масала юзасидан иккала томонда турлича тасаввур пайдо булади. Муаммо буйича бундай тасаввурнинг пайдо булиши, минг афсус, хеч качон унинг ечимига олиб келмайди. Шунинг учун мулокотнинг бу боскичида мухокама этилаётган масалани бир хил тушуниш ва хатто бир хил карашни шакллантириш тадбирини амалга ошириш зарур.
Иккинчи боскичда узгани тушунишнинг асосий шарти сифатида тинглаш малакаси намоён булади. Одатда, тинглашнинг фаол ва пассив куринишлари фарк этилади. Фаол тинглаш, узга фикрини идрок этиш давомида тушунаётганлик аломатларини намоён этишни англатади. Бунда сухбатдошлар масала мохиятини аниклашга оид саволлар беришади, сухбатнинг асосий кисми юзасидан хулосалар баён этишади.
Пассив тинглашда эса бошка томонни тушуниш борасида тушуниш аломатлари минимал даражада намоён этилади. Масалан, оддийгина бош кимирлатиб тасдиклаш, «хмм», «ахда», «тушунарли» каби иборалар билан чекланиш. Муаммоли ва кийин вазиятдаги мулокот олиб боришда иложи борича фаол тинглаш малакасини намоён этиш лозим. Бундай шароитда пассив тинглаш сухбатдошлар орасида тушунмовчиликни, узга томон холати ва тасаввури хакида маълумот етишмовчилигини юзага келтиради. Аникланишича, хар бир мулокот вазияти хусусиятидан келиб чиккан холда фаол ёки пассив тинглаш турларини куллаш мумкин. Лекин назарда тутилаётган мулокот вазиятида айнан фаол тинглаш услубидан фойдаланган маъкул.
Фаол тинглаш давомида шахс фаоллигининг асосий уч жабхаси намоён булади. Булар куйидагилар:
• диккатнинг сухбатдошга йуналганлиги - визуал, яъни куз контакти, гапирувчига хурмат, сабр-токат, тинглашга тайёрлик;
• фаоллик - максадга йуналганлик, кайта алока, тушунарли баён этиш, одоб-интизом;
• хайрихохлик - устунликка интилмаслик, уз хиссиётини назорат этиш, маълумотни эътироз билдирмай кабул килиш, салбий хиснинг йуклиги, оптимал нутк темпи.
Мулокотнинг иккинчи боскичидаги асосий хусусият - муаммо мазмуни юзасидан бир хил тасаввурнинг шаклланишига ва сухбатдошларнинг бир -бирини тушунишига эришишдир. Аммо, мулокот давомида катор тусиклар мавжудки, улар сухбатдошдан келаётган маълумотни тула тушунишга халакит беради. Маълумот алмашуви боскичларини ёдда тутиш ва унга мувофик келувчи фаол аклий харакатни куллаш тусикларни муваффакиятли енгиб утишни, маълумот йуколишини иложи борича камайтириш имконини беради.
Муаммо мохияти аниклангандан сунг, унинг ечимини топиш лозим. Шунга биноан, муаммони хал этиш максадидаги мулокот жараёвднинг учинчи боскичи - муаммо ечимини излаш хам мухим урин тутади. Бу боскич хакида
туларок тасаввурга эга булиш максадида низо вазиятидага беш хил харакат услубини эслашимиз мумкин. Маълумки, низоли вазиятда инсон беш хил харакат услубидан бирини танлашга уз мойиллигини билдиради. Бу харакат услуби куйидагилар:
1) ракобат - масала айнан рахбар айтганидай хал булиши керак;
2) ён бериш - рахбар ходим таъкидлаётган ечимни кабул килади;
3) компромисс - масала иккала томонни хам кисман кониктирадиган ечим оркали хал этилади, лекин асосий манфаатлар кондирилмайди.
4) масалани мухокама этишдан кочиш, яъни турли бахона билан масалани хал этувчн узил-кесил ечим кабул килинмайди;
5) хамкорлик - иккала томонни кониктирувчи ечим изланади ва бу изланиш давомида рахбар уз ходими манфаати хакида каЙFуради, ходим эса рахбар ва ташкилот манфаатини назарда тутган ходда уз муаммоси ечимини излайди.
Муаммоли масала юзасидан мулокот олиб бориш хусусияти шундан иборатки, мулокотда иштирок этаётган томонларнинг манфаатини кондирувчи ечим топилган такдирдагина, бу жараённи муваффакиятли деб хисоблаш мумкин. Хдмкорликка асосланган, томонлар манфаатига мос келувчи ечим топилгандан кейингина карор кабул килинади ва мулокот муваффакиятли тарзда адо этилди, деб хисобланади. Сухбат охирида хулосалар чикариш, ечимни яна бир бор кайд этиш ва кабул килинган карор юзасидан киска изох бериб утиш мумкин.
Мулокот жараёнида бошкаларга таъсир этиш имконияти уз хакимизда ижобий таассурот уЙFOта олишимизга боFлик. Ижобий муносабатлар шаклланган шароитда узгага таъсир этиш имконияти катта булиб, узимиз хакимизда ижобий таассурот уЙFOтиш механизмларига тааллукди фикрларни баён этаб утиш лозим. Психология фанида узгада ижобий ёки ёкимли таассурот уЙFOтиш симпатия деб аталади, салбий ёки нохуш таассурот крлдириш эса антипатия дейилади. Хуш, сухбатдошда биз хакимизда симпатия уЙFOниши учун нима килиш керак? Бунинг учун икки шахс мулокотга киришганда уларнинг узаро муносабатларидаги кузга куринмас баъзи бир хусусиятларни тахдил килиб утиш уринлидир. Айнан шу «майда» хусусиятлар куп жихатдан узгада симпатия уЙFOтиш манбаалари булиб хизмат килиши мумкин.
Машхур психолог А.А. Бодалев танишув жараёнида узгалар хакида кай тарзда маълумот олинишини аникиаш борасида махсус тажрибалар утказган. Аникланишича, бошка одам идрок килинган пайтда биринчи булиб унинг соч
турмаклашига эътибор каратилар экан. Сочдан кейин эътабор инсонинг кузига каратилади. Маълумки куз, уз навбатида, инсон хакида жуда куп маълумот беради. Бошка тадкикотлар оркали аникланишича, инсон куз корачотининг меъёрдан кура салгина кенгайиши узга кимсаларда унга нисбатан жозибадорлик рухини уйготади. Аксинча, куз корачиFиниг торайиши эса атрофдагиларни узидан жеркиш кучига эгалиги аникланган. Кувнок ва хаётга завк билан карайдиган кимсалар нафакат табассум киладилар, балки уларнинг куз корачоти хам нохуш хис уЙFOтувчи кимсаларга нисбатан кенгрок булар экан. Демак, инсоннинг айнан юз ифодаси симпатия уЙFOтувчи бирламчи манба хисобланади.
ХУЛОСА
Шундан сунг инсоннинг тана харакатлари, гавдасини тутиши, юриш туриши идрок этилади. Узига ва имкониятларига ишонган кимсанинг кадди-комати тек туради ва хатго узидан фахрланиш хиссини ёFдириб туради.
Навбатдаги эътибор каратиладиган жихат мулокот жараёндаги одамга тегишли шахсий хислатлардир. Бир-бирининг ташки киёфасига эътибор каратган сухбатдошлар маълум вактдан сунг «Бу кандай одам?», «У кандай хислатларга эга?» деган саволларга жавоб излай бошлашади. Айтиб утилган идрок боскичлари мулокот жараёнида узига нисбатан симпатия уЙFOтиш асосларини шакллантириш имконини беради. Ва кези келганда узгаларга нисбатан ноурин уЙFOнаётган бирламчи таассуротларни енгиб утиш, уларнинг таъсирида чалFиб колмаслик учун хам имкон яратади.
REFERENCES
1. Goziev E., Toshimov R. "Menejment psixologiyasi". T.,2000 .
2. Нарзулла Боймуродов. Рахбар психологияси. Янги аср авлоди., 2007
3. Кейт Кинан . Эффективное управление. Москва; Эксмо; 2006
4. Георгий Щёкин. Как эффективно управлять людьми: психология кадрового менеджмента. Учебно-практическое пособие.Киев Мауп.1999.
5. Машков В.Н. Психология управления Спб., 2000.
6. Мерлин В.С. Психологические конфликти.М., 1996.
7. Курс практической психологии, или как научится работат и добиватся успеха: Учебное пособие для высшего управленческого персонала / Автор-сост. Р.Р. Кошапов. - Ижевск: Изд-во УДМ. Университета, 1999