CC BY
9ЭОЖ 351.04
ЦР ЗАЦ ШЫ^АРУ ИНСТИТУТЫ ЛИНГВИСТИКА ОРТАЛЫ^ЫНЫЦ АFА САРАПШЫ-ЛИНГВИС1 Н.А.ХАМЗИНАНЫЦ "ЗАЦ ШЫFАРМАШЫЛЫFЫНДАFЫ МЕМЛЕКЕТТ1К Т1ЛД1Ц ЦОЛДАНЫЛУ ДЕЦГЕЙ1" FЫЛЫМИ ЖАРИЯЛАНЫМЫНА ЦАЙТА ОРАЛFАНДА
2010 Ж., №4(20) 143-146 ББ.
^дайберген Ж^махан^лы Твдсын
Казацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц бас гылыми цызметкерг, филология гылымдарыныц докторы, профессор; Нур-Султан ц., Казахстан Республикасы; e-mail:[email protected].
ТYйiн свздер: зац шыгармашылыгы; мемлекеттж тт; тшдщ цолданыс аясы; зац сала-сындагы тшдщ езектшт; аудармадагы тт зацдылыцтары.
Аннотация. Мацалага "зац жобаларындагы мемлекеттж тт" мэселесЫц 2010 жылгы цолданысы мен 2020 жылгы осы багыттагы негiзгi мэселелерг езек болады. Мемлекеттж тшдщ 30 жыл бойына зац саласыныц гана емес, ел1м1здег1 барлыц салада турацтылыцца ие болмай келе жатцаны айтылады. Автор мацаласында Лингвистика орталыгына кун сайын он жыл аумагында узшсЫз келт жатцан Зац Жобаларыныц мемлекеттж тшдщ орыс тшн-дег1 аудармасы екендтне баса мэн бередг. Соган орай жобадагы нормативтж цуцыцтыц акттердг мемлекеттж ттде даярлаган кезде жумыс тобыныц цандай мэселелерд\ басты назарда устау керекттне тоцталган. Кодекс, Зац жобаларын эзгрлейтт ведомстволарга Yкiмет, Парламент тарапынан цойылатын талаптыц ойдагыдай болмауы, зацга взгер1стер мен толыцтырулар енггзуде зацды даярлайтын министрлжке Парламент, Yкiмет тарапынан цатац сураныстыц жоцтыгы ескерттедг. Сондыцтан мэттдг орыс тшнен мемлекеттж ттге аударганда, тш зацдылыцтарын ескерудщ езектшгг атап етшедг. Аударма кезтдегг тупмэттнен ауытцушылыц, шубалаццылыц, свйлемде жуйенщ сацталмауы, мэттде цайта-лаушылыц болмауыныц цажеттт басты жайттардыц бгрг екендт кетершедг. Зац шыгар-машылыгында мемлекеттж ттд1 цолдану - цогамныц талабы екендт атап етшедг. Маца-лада Парламенттщ Зац Жобаларын мемлекеттж ттде цолданысца турацты енгiзуге эсер ететт тетжтер мен усыныстар керсеттген. Автор Yкiмет пен министрлжтегг зац жобаларын даярлайтын топ цурамында бшмдг де бшктг мамандар керек екендтне тоцталады.
ВОЗВРАЩАЯСЬ К НАУЧНОЙ ПУБЛИКАЦИИ СТАРШЕГО ЭКСПЕРТА-ЛИНГВИСТА ИНСТИТУТА ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН Н.А.ХАМЗИНОЙ "СТЕПЕНЬ ФОРМИРОВАНИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО ЯЗЫКА В ЗАКОНОТВОРЧЕСТВЕ"
Кудайберген Жумаханулы Турсын
Главный научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, доктор филологических наук, профессор; г. Нур-Султан, Республика Казахстан; [email protected].
Ключевые слова: законотворчество; государственный язык; сфера применения языка; актуальность языка в области закона; закономерности языкового перевода.
Аннотация. Основой статьи являются вопросы использования "государственного языка в проектах закона" в 2010 году и актуальность в 2020 году. Говорится о том, что на протяжении 30 лет нет стабильности государственного языка в области закона. Автор обращает внимание на бесперерывно и ежеденевно доставляемые Проекты законов на русском языке в Центр лингвистики. В связи с чем обращает внимание на то, что рабочей группе необходимо иметь в виду главные вопросы при подготовке нормативных правовых актов на государственном языке. В статье поднимается вопрос об отсутствии строго спроса со стороны
«Жаршыныц» мурагат 6emmepi
Парламента и Правительства к министерству, ответственному по подготовке изменений и дополнений в кодексы, проекты, акты и законы. Поэтому, в переводе текста с русского языка на государственный язык отмечается актуальность закономерностей языкового процесса. Главными условиями являются отсутствие отклонений, растянутости, несоблюдение системы в предложениях, повторы. Применение государственного языка в законотворчестве - требование общества. В статье приведены рекомендации по введению в действие механизмов для равномерного внедрения Парламентом законопроектов на государственном языке. Автор обращает внимание на то, что в группы по подготовке законопроектов для Правительства и министерств необходимы квалифицированные кадры.
THE SCIENTIFIC PUBLICATION OF THE SENIOR EXPERT LINGUIST OF THE LEGISLATION INSTITUTE OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN N.A.KHAMZINA «THE STATE LANGUAGE DEGREE FORMATION IN LAW MAKING»
Kudaibergen Zhumahanuly Tursyn
Chief Researcher of the Center of Linguistics in The Legislation and Legal Information Institute of the Republic of Kazakhstan, Doctor of Philological Sciences, Professor; Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail:[email protected].
Keywords: creativity law; state language; scope of language application; language relevance to the law; regularities of the language translation.
Abstract. The article is based on the use of the «state language in the draft law» in 2010 and its relevance in 2020. It is said that for 30 years there has been no stability of the state language in the law field. The author draws attention to the continuous and daily delivery of Draft Bills in Russian language to the Linguistics Center. In this regard, it is noted that the working group should bear in mind the main issues in the preparation of normative legal acts in the State language. The article raises the issue of the lack of strict demandfrom the Parliament and the Government for the ministry responsible for preparing amendments and additions to codes, projects, acts and laws. Therefore, the translation of the text from the Russian language into the state language notes the relevance of the patterns of the language process. The main conditions are the absence of deviations, stretch, noncompliance with the system in the proposals, repetition. The use of the state language in law-making is a requirement of society. The article contains recommendations on the mechanisms introduction for the uniform implementation by Parliament of draft laws in state language. The author draws attention to the fact that qualified personnel are needed in the drafting groups for the Government and ministries.
Ощустш Африка Республикасыньщ экс-президент^ адам к¥кыгы ^рескерлершщ кешш бастайтын, Нобель сыйлыгыньщ лауреаты Нелсон Манделаныц "Егер агылшын тшнде сейлесец кеп адам тYсiнедi. Арасында африка-лыктар да бар. Ал егер африка тшнде сейлесец, олардыц ткелей жYрегiне жол табасыц" деген даналык сезi юм-юмге де ой салары акикат. Се-беб^ «Сез жартылай сейлеген адамдЫ болса, жартылай оны тыцдаган кюшш» деген халык даналыгын емiрiне ту еткен пенденщ емiрден тYЙгенi мен кергеш кеп. Х1Х гасырдыц атакты к^кыктанушысы А.Кони «Сез - адам баласы-ныц ^лы каруларыныц бiрi. 0зшше элаз керш-се де керек жершде жэне дер кезшде айтылса тетеп бере алмайтын куатты каруга айналып кетедь Ол ез жаркылымен айналасындагылар-дыц кез н^рын алып, ерказ елктетш ж1бе-руге кабшетть Сондыктан да шешеннщ имандылык парызы - б^л каруды пайдалануда сак болу, ез
сезще сенiмдi болу, эсем формага кызыгып не-месе кершш т^рган логикалык к^рылымына елктемей, сейлеген сезшщ жетелеушi касиеть не айрыкша мэн беру» деген орамды ойлары да жер шарындагы кез келген халыктыц емiрдегi басты т^гыры тагы да тiл екендiгiне кезiцдi ай-кын жеткiзедi. Тiл - ^лттыц Yнi, оныц кунделш-тi барлык саладагы бiр-бiрiмен карым-катынас к¥ралы. "Ана тiлiм - арым" деген эрбiр ойлы азамат тiл кадiрiн дэл осыншалыкты ^гынсак, ана тiлiмiздi ауыр дерттен айыктырар шешiм кабылданар едi !?.
Тэуелсiздiктiц ^зак жылдар армандаган ак тацы атып, ана тiлiмiздiц мэртебесi ескен отыз жылда кай саладан болсын колга алынган, осы багытта аткарылган iс шара шаш-етектен. Де-сек те, шалгайдан тартып, аякка т^сау, тiлге к¥рсау болган кертартпа жайлар да жагага жар-масып, алга жYрер аякты, ^i тартып жаткан салалар да баршылык. Соныц бiрi "Зац шыгар-
машылыгындагы мемлекеттiк тiлдiц колданыстагы жай-куш". ^Р Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц ага сарапшы-линг-висi Н.Хамзина 2010 жылы журнал бетiнде "Зац шыгармашылыгындагы мемлекеттiк тш-дiц колданылу децгейi " деген зерттеу мака-ласында кYнi бYгiн де зац шыгармашылыгындагы колданыстагы мемлекеттiк тшдщ взектi мэселелерш зерттеуiне негiз еткен. КYнделiктi кврiгiнде кайнап жаткан саланыц маманы взi куэ болган, квзiмен кврш, колымен ^стаган мэселеш квтерген шактан бергi он жылда осы багытта не iстелдi деген сауал бYгiн де мацыз-ды. "^азак тiлiнiц казак жерiнде жетiмсiреп, бо-сагадан сыгалай караганы халкымыздыц элем алдындагы ашкан жацалыгы ма, элде калайша тYсiнуге болады? Ресми тшдщ осы кYндерi ау-дарма аркылы калыптасып келе жатканы ша-расыздыктан туындап отырган сыцайлы" [1], - деген автор пiкiрi сол кезецдеп Лингвистика орталыгыныц зац шыгармашылык ж^мысын-дагы кемшiлiктердi тiзбелейдi. Свз бастауын-дагы Н.Мандела пiкiрiне кайта оралганда, тэу-елсiздiк т^сында 3 000-га жуык тYрлi саладан кабылданган зацныц небэрi 2-нiц мемлекеттiк тiлде эзiрленгенiн айту тiлге жасалган киянат екеш айтпаса да тYсiнiктi.
Елiмiздегi зац шыгару Yрдiсi де взге са-ладагы кызмет тYрлерi секiлдi саналуан сала-дагы жагдаяттармен тыгыз байланыста дамып, туындайды. КYнделiктi когамдагы саяси-эко-номикалык, мэдени-элеуметтiк т.б. багыттагы саналуан жагдаяттардыц жиынтыгынан корда-ланган, тсш жетiлген сала бойынша зац эзiр-леу процесi туындап, ол сол саланыц маманда-ры мен зерттеушiлерi алдына зор эрi жауапты мшдеттер кояды. Мiне, осы жерде зац шыгармашылыгындагы ж^мысты неден бастау ке-рек деген вткiр мэселе алдыцгы катарга шыга-ды. Ол кез келген зацды эзiрлеу барысында зац техникасы ережелерiн катац сактау. Олар: зац жобаларын эзiрлеу; жазу; реамдеу сынды зацнамалык процестiц алуан сатысында ж^-мыс тобыныц кез келген мYшесi негiзге алатын зац техникасы ережелершен ауыткымау. Ол зац сапасына кепiл болады. Себебi, б^рын осы саладан (мысалы, салык саласы) эзiрленген, багыт-багдар сiлтейтiн, накты колга ^стайтын гылыми негiздерге CYЙенiп, деректермен ЖYЙ-еленген зацныц жоктыгы зац жобасын эзiр-леушi бастамашыл топты тыгырыкка тiрейдi. Ендiгi бар Yмiт алыс-жакын шетелдерде осы багытта эзiрленген зацдарды CYЗгiден вткiзiп, оныц кейбiр жекелеген т^старына мемлекеттiк, ^лттык процестердщ салалык багыттагы зац-дылыктарын орныктыру. Ал, ол зацдылыктар негiзiнен орыс тiлiнде жазылган. Содан келiп, бiздiц елiмiздегi зац шыгару кызметi сол сала-дагы алуан Yрдiстердiц нормативтк к¥кыктыц актiлерiнiц жиынтыгынан келiп туындайтын, вмiрлiк мацызы бар саяси деректердщ аударма
тYрiндегi н^скалы жиынтыгы болып шыгады.
^азак тiл бiлiмiнiц шын жанашыры, тiл са-ласыныц белгш маманы Шерубай ^рманбай-^лыныц 2019 жылы "Ана тш" газетiнде жарык кврген "Зацдар неге казакша жазылмайды" сыни ойлары, 2020 жылы '^етеп Qazaqstan" газетiнiнiц тiлшiсi Орынбек Этем^раттыц "Мемлекеттiк тiлде зац жазуга не кедерп?" проблемалык зерттеуi де б^л салага тYбiр-лi шешiмнiц кажет екендiгiне дэлел. "К^р зац жобаларын мемлекеттк тiлде эзiрлеу, зац мэтшдершщ тiлi мен стилi, зацдарда термин-дердi бiрiздi колдану мэселелерi жш свз бола бастады. Сын да айтылып жатыр. Солай бола-тын да жвнi бар. 0йткенi бiздегi зац шыгар-машылыгыныц, зац тшнщ шешiмiн таппаган мэселелерi вте квп. Зац жобаларын казак тшнде дайындау мэселесш квтерiп, осы юке баста-машы болып жYрген зац шыгарушы билiк тар-магыныц вкiлдерi де бар. Олар саяси гылымдар докторы, сенатор М. Бактияр^лы, Мэжшс депутаты, белгiлi зацгер-галым Н. Дулатбеков сиякты азаматтар", - деген Ш. ^рманбай^лы саланыц кесек-кесек проблемаларын нактылы деректермен дэйектей отырып, взшщ накты ойларын ^сынады. «^азак тшнде жазылган зацды тYсiнгiц келсе, орысшасымен салысты-рып окы» деген бiр ауыз свз зац тiлi ^шыраган дерттiц дэл койылган диагнозы екенш мойын-дауга тура келедi. Отыз жылдай уакыт бойы тiлiмiздi байлап келген б^л созылмалы дерттен айыгудыц жалгыз-ак жолы бар. Ол - казактыц зацын казакша жазу. М^ныц баска емi жок. Осы емдi колдансак, зац тiлi ауруынан айыгып, казак зацы казакка тYсiнiктi болады. Халыктыц вз тiлiнде тYсiнiктi жазылган зацдар казактыц ресми тшнщ колданыс аясын кецейтiп, ^лттыц к^кьщтьщ санасын, когамныц к¥кыктык мэде-ниетш квтередi. ^кыктык -мемлекетке керегi де осы емес пе"? [2]. Алуан саладагы кез келген Зацныц ана тiлiмiзде к¥кыктык мэртебесi сакта-ла отырылып, эркiмге тYсiнiктi тiлде, кыска эрi накты жазылса, ол мемлекеттк билктщ Yш са-тысы - зац шыгарушы, аткарушы, сот билкшщ де кYнделiктi колданыстагы мемлекеттiк тшде орныгуына негiз болар едi.
^н сайын алуан саладан Зацнама инсти-тутыныц Лингвистика орталыгына толассыз келш жаткан жобалар, жаца зацдар мен зацга взгерiстер мен толыктырулар куш бYгiн де мемлекеттiк жэне орыс тшндеп нускаларымен катар келiп жатканын - анык акикат. Алай-да, мемлекеттк тшдеп нускасы орыс тшнщ калкасы не квшiрмесi екендiгi Зац жолдарын оки бастаганнан-ак квзiце оттай басылады. Екiншiден, Зац шыгармашылыгы реЫмшде, ^Р Yкiметiнiц 2002 жылгы 30 мамырдагы № 598 каулысымен бектлген Гылыми сарап-тама жYргiзу ережесшщ 6-тармагына сэйкес "Сараптаманы уйымдастырушы нормативтк кукыктык акт жобасыныц квшiрмесiмен бiрге
сарапшыга мынадай к¥жаттардыц квшiрме-лерiн ^сынады: нормативтiк к^кыктык актiнiц жобасына тYсiндiрме жазба (мемлекеттк жэне орыс тiлдерiнде); нормативтiк к^кыктык ак-тiнiц жобасына салыстырмалы кесте, колда-ныстагы зацнамага енгiзiлетiн взгерютер мен толыктырулардыц тиiстi негiздемелерiмен вз-герiстер мен толыктырулар туралы нормативтк к^кыктык актiнiц жобасын енгiзген кезде (мемлекеттк жэне орыс тшдершде); зерделенетш мэселелер бойынша статистикалык деректер; сарапшыныц с^ратуы бойынша Сараптама-ны ^йымдастырушы сол сиякты нормативтiк к^кыктык актiнiц жобасында жэне зац жобасы-ныц т^жырымдамасында козгалган мэселелер-ге катысты взге де материалдарды да ^сынуы мYмкiн" [3] делiнген. Ал ендi осы ережелердiц зац жобасын ^сынушылар тарапынан орында-луы каншалыкты деген мэселенi естен шыгар-маганымыз абзал. Сарапшылар колына зацныц ею тiлдегi мэтiнi гана келедi. Б^л квпе-кврнеу зацга гылыми сараптама жYргiзу ережесiн зац-ды эзiрлеушi топтыц ескерусiз калдыруы гой. Орталык мамандары зацныц алдымен орыс тiлiндегi н^скасын колга алып, оныц мемлекеттк тiлдегi аудармасын салыстыра караган сэттен-ак ана тiлiмiздiц жасанды, касац тшге айналгацына квзiцiз жетедi. Эрi "^азакстан Республикасындагы Тiл туралы" 1997 жылгы 11 шiлдедегi № 151 Зацыныц 9-бабына сэйкес "Мемлекеттк органдардыц актiлерi мемлекет-тiк тiлде эзiрленiп, кабылданады, кажет болган жагдайда, мYмкiндiгiнше, баска тшдерге ау-дарылуы камтамасыз етше отырып, оларды эзiрлеу орыс тшнде жYргiзiлуi мYмкiн" [4]. Осыдан келш солкылдак, ещшты зацга арка CYЙеген топ мемлекеттiк тiлдiц алга басуына басын ауыртпайды. Елбасы Н.Э. Назарбаев «^азакстан - 2050» "Стратегиясы - калыпта-скан мемлекеттiц жаца саяси багыты» атты 2012 жылгы 14 желтоксандагы Жолдауында: «Бiз казак тшн жацгыртуды жYргiзуге тиiспiз. ...Бiз ^рпактарымызга бабаларымыздыц сан-даган буыныныц тэжiрибесiнен втiп, бiздiц де Yлесiмiзбен толыга тYсетiн казiргi тiлдi м^рага калдыруга тиiспiз» [5] - деген едь Амал не, Елбасы осыдан тура 8 жыл б^рын айткан, ал Мемлекет басшысы ^асым-Жомарт Токаевтыц жакында '^етеп Qazaqstan" газетiне берген с^хбатында "^азактыц тiлi - казактыц жаны! Халкымыздыц тарихы да, тагдыры да - тшнде. Мэдениет мен эдебиет де, дiлi мен дiнi де -тшнде" [6] деген пЫрше тшсл ^йымдар к^лак асар деген Yмiт сэулесi свцген жок.
^Р Эдiлет министрлiгiнiц Зацнама жэне к^кыктык акпарат институтына карасты Лингвистика орталыгы мамандарыныц ашылган кезецнен кабылданатын зацдарга сараптама жасап, жYзеге асырган алуан багыттагы ютерь не Парламент Сенатындагы бiр топ депутаттар "Лингвистикалык сараптама тобыныц кызметш
токтату, жауапкершшкл толыгымен зац эзiр-леушi органныц взiне жYктеу" туралы мэселе квтердь Елiмiзде эзiрленетiн зац жобаларын мемлекеттк органдар - министрлктер эзiр-лейдь Демек мемлекеттiк тiлде зац эзiрлеу осы органдардыц мiндетi. Ал Yкiмет бYгiнге дейiн казакша зац жобаларын эзiрлеуде Лингвистикалык сараптама тобыныц мамандарына жYгiнедi. Ондай жагдайда, халык калаулыла-рыныц пiкiрi орынды деуге непз жок. Себебi Парламент зацдардыц мемлекеттiк тiлде ка-былдануына каукарлы. Мэселенiц тYЙiнi Пар-ламенттiц Yкiмет алдына зацдарды алдымен мемлекеттiк тшде даярлауды мiндеттеуi керек. Осы тYЙiн тиiстi ^йымдар тарапынан шешiмiн тапса, зац шыгармашылыгындагы мемлекет-тiк тшдщ квсегесi кецейiп, мэртебесi бшктей-дь Ал, сараптама тобыныц небэрi 20 адамнан к^ралган мэртебелi мамандарыныц ^нделкт квл-квсiр ж^мысына квзж^мбайлыкпен ка-рау - ол Yстiрт ойдан туындаган пiкiр. "Зац актiлерiнiц мемлекеттiк тшдеп мэтiнiне квздi ж^мып койып, орыс тшндеп н^скасыныц ж^-мыс мэтЫ екенiн ашыктан ашык айтуга бола-ды. Ягни кез келген Зацды, каулыны, кодекстi жэне т.б. болсын эзiрлеу кезiнде мемлекеттiк органдар ю жYзiнде ^Р Конституциясыныц 7-бабыныц 1-тармагына сэйкес "^азакстан Ре-спубликасында - мемлекеттк тш - казак тш" дегендi ^станбайды, ал дэл осы баптыц 2-тар-магына сэйкес "мемлекеттк ^йымдарда жэне жергiлiктi взiн-взi баскару органдарында орыс тiлi ресми тYрде казак тiлiмен тец колданыла-ды" [7] дегендi киналмастан колданады. Демек, арада вткен 30 жылда квз кврген, колга ^стаган, калткысыз сенiмдегi жайлардыц тиiстi орындар тарапынан колдау таппауын калай актауга болады!? Сонда ел Конституциясын-да тайга тацба баскандай етiп жазылганды бiр шетке ысырып койып, оган менсшбей карау кашанга дейiн жалгаспак. Тш реформаторы Ахмет Байт^рсынов: «Эр халыктыц б^рыннан жYрiп келе жаткан дагдылы жолы бар. Ол жол-ды тYзеткенде жарамды жерiне тимей, жарам-сыз жерiн гана взгерту тшс. Олай етпесе, соны-дай ойып салган жолмен ж^рттыц квбi жYрмей, б^рынгы дагдылы жолмен кете бередь Эсiресе, квзi ашылып, квцiлiне сэуле тYCпеген карацгы халык болса, ондай жацадан салган жат жолмен жYру оган тым киын, сондыктан законныц тYп Yлгiсi бiр болганымен, эркiмнiц бойына карай кшм пiшкен сиякты эр халыктыц калпына, салтына, мiнезiне карай зац шыгарылады» [8, 248 б.]. Жиырмасыншы гасырдыц басында ай-тылган пiкiрдiц куш бYгiн алдымыздан кайта шыгып, жарымжан зацдардыц колданыска ен-гiзiлiп жаткандыгы шындык. Сондыктан осы багытта мемлекет децгешнде жYзеге асырыла-тын, каржылык шыгынды талап ететiн аукым-ды шаралар кажет-ак.
Лингвистика орталыгыныц ^нделкт жу-
мысына KYHi ÔYr^e колбайлау болып оты-рган мэселенщ 6ipi нормативтiк кукыктык актiлеpдiц колданыстагы редакциясына ез-герютер мен толыктырулар eHri3y туралы зац жобасын эзipлеy барысында жаца редакцияда усынылатын мэтшдеpдi казак тiлiнiц граммати-касына сай pесiмдеy кажеттiлiгi бола тура, ка-былданган колданыстагы редакциядан ауытки алмаушылык. Осыдан келiп, казак тшндеп зац мэтшдершщ сапасы туралы сез козгаудыц езi дау тудырады. Осы орайда, мэселеш «Зац тер-минологиясын калыптастыруга ыкпал етyшi не-гiзгi кужаттар - мемлекеттiк децгейдеп зацдар мен ноpмативтi кукыктык кужаттар мен тYpлi багыттагы кужат тYpлеpi екендiгiн, когамдык емipде олардыц кещнен, белсендi колданыла-тындыгын ескерсек, олардыц кай-кайсысы да зац терминологиясын жYЙелеyде басшылыкка алынатын ецбектеpдiц катарына жатады» [9] деген угымды басшылыкка алсак, онда орыс тiлiнен мемлекеттiк тшге аудармада, мэтшдер екi тiлде бipдей бола ма деген сурактыц туын-дауы ^мэн тудырмайды.
Зеpттеyшi Е.С. Шугрина: "Зац тiлi - бул мемлекеттiк тiл. Беpiлген ереже ете мацызды болып табылады, оны бузуга болмайды",- деген пiкipiн алга тартады [10]. Галымныц niKip, усыныс, дэлелi орынды. Елiмiздегi мемлекеттiк тшдщ непзп салаларыныц 6îpî - зац тш екенi анык. Кеше де, бYгiн де жауыр болган ^ркестщ кайталана беpyi, жазылган жайдыц кагаз бетш-де тиiстi органдар тарапынан ескеpyсiз калуы - ана тiлiмiздiц болашагына балта шабумен бipдей екендтн ашык айтатын шак келдi. БY-гiн кабылданатын зац жобаларына мемлекеттк тшде жетекшшк жасап, оны мYлтiксiз басшылыкка алу - мемлекеттщ алдында турган басты максаттардыц 6îpî. «^азакстанныц бо-лашагы - казак тшнде. ^азак тiлi 2025 жылга карай емipдiц барлык саласында Yстемдiк етiп, кез келген ортада ^нделкт катынас тiлiне айналады. Осылай тэyелсiздiriмiз бYкiл ултты уйыстыратын ец басты кундылыгымыз - туган тiлiмiздiц меpейiн Yстем ете тYседi». ^ай са-лада болсын халыктыц гасырлар бойына жан-шылган санасыныц оянуы жолындагы рухани жацгыру жаца багыттагы кадамдарга баруга тиiс. Зац шыгармашылыгындагы мемлекеттiк тiлдiц колданылу децгейiнiц бYгiнге дей-iн шыккан бшгшен темендемей, жалтактык танытпай, салкандылыкпен саликалы iске нык кадам басканы - бYгiнгi урпактыц еpтецгi ке-лер урпак алдындагы парызы. Осы орайда ет-кен гасырдыц жетпiсiншi жылдарындагы мына 6îp окига еске оралады. Отандык зац гылы-мыныц кайраткер^ академик Султан Сартаев: «Мен 1978 жылы, 1977 жылы кабылданган Конституцияныц негiзiнде комиссия мYшелеpi-не республика Конституциясында орыс жэне казак тiлдеpi мемлекеттiк тiл болып танылсын деген усыныс жасаганымда менiц алган жауа-
бым: «Сiз неге, Султан Сартайулы, казак тiлi мэселесiн кайта-кайта кетере береаз, бул Yшiн ултшыл деп жауапка тартуы мYмкiн гой» бол-ды. Менi республикадагы «Тiлдеp туралы» зац жобасын жэне тш саясатыныц тужырымдарын жасау женiндегi комиссияныц терагасы етiп тагайындаганда да ез позициямнан таймадым». Кешегi кызыл империяныц канды шецгелiнен шыга алмай, iштей кусалыкта еткен тiл тарты-сындагы тарландардыц темip торга камалган шактары кез алдыца келедi. Хош, бул кецестк кезецнiц туындысы гой дейсiц. Ал, тэуелЫздк-тiц 30 жылында басымызга коцган бакты, кYнде емес, шуде 6îp шыгатын ащы терге айырбастап отырган, шептiц басын сындыруга каукарсыз, жарымжан жандардыц топастыгы демеске ша-рац жок. Зац саласындагы жауапты тулгалар-дыц эpбipi мемлекеттiк тшдщ терец мэш мен мацызын агылшын сездiгiнiц атасы саналатын Сэмюэл Джонсонныц "Тiл - халыктыц тYп-та-мыры" деген ойлы пiкipiне кулак тYpiп, ден койса. Сез кадipiн, адам емipiмен бipдей са-натта багалаган С. Джонсонныц кепшiлiкпен катынастагы басты курал тiл деген батыл ойы бYгiнде агылшын тiлiнiц элем тшне айналуына сонау XVIII гасырда непз калаганын еске алсак та жеткшкть
^ай кезецде де зац жобаларын эзipлеyшi топ ез кызметiн адал аткаруда кабылданатын зац шыгармашылыгына эсер ететш когамдык факторлардыц мацызы мен езшдк кундылыгын багалауы шарт. Зац шыгармашылыгын даяр-лау барысында оныц кеше, бYгiн жэне бола-шактагы даму жагдайын жэне оныц когам мYДдесiне орай кажеттi факторларын, элдене-ше рет електен еткен, дерек пен дэйекке непз-делген кепшшктщ озык ойлы пiкipлеpiн жан-жакты, толык ескеpмейiнше ол толыкканды зац болмайды. Буган кешеден бYгiнге жеткен зац шыгару практикасы толыктай дэлел. Зац саласындагы элемдк тулгалардыц алдыцгы шебш-дегi галым Монтескье m^pi бойынша, нагыз эдiл зац адамныц табиги кукыгына негiзделyi кажет. Монтескье адамныц акыл-ойы, параса-ты кудай белгiлеп берген нэрсе емес, оныц емip CYpiп отырган ортасыныц жемiсi, сол ортаныц езгеpyiмен ол да езгерш отырады, зацды катац сактау бостандыкты камтамасыз етуге, мемлекеттк тецкеpiстеpдi болдырмауга кызмет етедi деген пiкipде болды. Ол осы багыттагы езшщ эйгiлi «Зацдар рухы» атты ецбегiн 20 жыл бойы жазган. Мунда ол зацдар табигаты туралы ез кезкарасыныц жYЙесiн жасайды. «Эдш зац адамныц табиги кукыктарынан туындайды. Ол когамныц ар-уяты болады. Зац бэpiнен де бик туруы кажет. Халыктыц жэне жеке тулга-ныц еpкiндiгi зацга багынгандыгынан кеpiнедi. Зацга канаушылардыц колын сукпауын камтамасыз ететiн мемлекеттiц болашагы бар» [11] деген ой айтады. Мiне, данышпандыкты емipi-не серк еткен, когамдагы Yш тармактыц берк
байланысына непз калаган тулганыц ширек гасырга жуык тацдап, талгап жазган дYниесi-не зацгерлер мен депутаттар кайта бiр оралып, тущымды дYниеге ден койса!? МYмкiн, сонда бiз айтып, жазып келе жаткан пiкiрлер мен усы-ныстар кYн тэртiбiне вткiр койылып, шынайы шешiмiн табар. Осы тургыда Елбасы Н. Назар-баевтыц «Болашакка багдар: рухани жацгы-ру» деген макаласындагы: «КYн санап взгерiп жаткан дYбiрлi дYниеде сана-сезiмiмiз бен ДY-ниетанымымызга эбден сiцiп калган таптаурын кагидалардан арылмасак, квш басындагы ел-дермен тереземiздi тецеп, иык тYЙiстiру мYм-кiн емес. взгеру Yшiн взiмiздi мыктап колга алып, заман агымына икемделу аркылы жаца дэуiрдiц жагымды жактарын бойга сiцiруiмiз керек.» [12] - деген ойы мемлекетiмiздiц жаца-ша дамуы мен елеулi жацгыруына бастар жол.
Он жыл мерзiм (2010 - 2020 жж.) кез кел-ген сала мамандары Yшiн аз уакыт емес. Алай-да, Линвистика орталыгына кYнi бYгiн де келш жаткан (Жобалар квпшiлiгiнде маусым-желток-сан айларында) Жобалардыц казак тшнщ ор-фографиялык, орфоэпиялык, грамматикалык, тшдк зацдылыктары сакталмастан аударма кYЙiнде келуь Осы орайда, Лингвистика орта-лыгыныц жетекшiсi Нурзада Примашев: "¥й-ымдастыру мэселелерi, бiрiншi кезекте, Жо-баларды эзiрлеушi мемлекеттiк органдардыц колданыстагы зацнама талаптарын катац уста-уын камтамасыз етуiмен байланысты. Гылыми лингвистикалык сараптамага келiп тYсетiн кез келген Жобаныц iлеспе хатында «Аса шугыл!», «Шугыл!», «... корытындыны ... себептер-ге байланысты кыска мерзiмде берулерiцiздi сураймыз» не «Барынша кыска мерзiмде ка-рауды сураймыз» деген туракты ^ркестк кы-зметтiк жазбалар квп кездеседь ^олданыстагы зацнамага сэйкес гылыми лингвистикалык са-раптама он бес жумыс кYнi iшiнде жYргiзiлуi тиiс. Орталыкта 2019 жылгы 12 маусым - 20 желтоксан аралыгында 57 Жобага гылыми лингвистикалык сараптама жYргiзiлген" [13]. Министрлктердщ "шугыл","кыска" деп дабыл каккан туракты тiркестерi алдымен орталык мамандарын алкымнан алса, екiншiден депут-тар алдына баратын зацныц соцгы жобасыныц взiнде шикi тустарыныц калыц екендтне эп дегеннен квзiц анык жетедь Орталык мамандары жумыс барысында шикi зацныц орысшадан казакшага (тецтYпнускалык аталатын) сапа-сыз аударылган, свйлем мYшелерiнiц реттш-гi сакталмаган, шубалацкы тустарын тiл зац-дылыктарына икемдеп элек. Оган коса мэтiннiц вн бойында бiр свздiц бiрнеше угымда кайтала-нуы, туракты тiркестердiц санмэрте орын ауы-стыруын косыцыз. Осы жерден келш асыгыс, Yстiртiн даярланган, бiр кайнауы iшiндегi Жоба Парламентке усынылады.
Жетпiс жыл бойына кызыл империяныц боданында, тэуелсiздiктiц отыз жылында вз
тiлiнен ана жвргегiнде жеркен тшбузарлар-дыц дэрменсiздiгiнен ана тiлiмiздiц курсактан шыга алмай жатканы - акикат. "Yкiмет казак тiлiндегi зацдарга, взге де кукыктык актiлер мен кужаттарга вгей баласына карагандай вте салгырт, салкын карайды. Себебi вздерi ол тiлдi жетiк мецгермеген, олардан взi кызмет етiп отырган мемлекетшщ тiлiн бiлудi катац -талап етш жаткан да ешкiм жок. Осындай карым-катынастыц салдарынан казак тiлi твр-ге оза алмай, мемлекеттiц тшнде жазылган кукыктык актiлер орыс тшнде дайындалган нускаларыныц косымшасы ретiнде, орыстш-дi лауазымды тулгалардыц суырмаларында калып келедi. Егер осы дэстYр жалгаса берсе, онда казак тiлi ресми тш, кукыктык актiлер тiлi ретшде дамиды, оныц колданыс аясы кецейедi деу бос киял. «кукыктык актшер туралы» Зацныц «Нормативтiк кукыктык актшердщ жоба-ларын дайындау жэне реамдеу» деп аталатын 5-тарауыныц «Нормативтк кукыктык актiнiц жобасын эзiрлеу тэр^бЬ» деп аталатын 18-ба-бына: «^азакстан Республикасында барлык кукыктык актiлер алдымен мемлекеттк тiлде эзiрленедi. взге тшдерге кажеттiлiгiне карай аударылады. Мемлекеттiк тшдеп кукыктык акт тYпнуска болып саналады»" [14], - деген жаца тармак енгiзiлуi кажет деп санаймыз деген Ш. ^урманбайулыныц пiкiрi орынды. Ана тiлiн - арым деп санайтын саналы урпак келедi деп кол кусырып карап отыра беру - дэрмен-сiздiк. Сондыктан осы жолдарды жазуга негiз болган Н. Хамзина пшршдеп ойлардыц бiрi осы жылдар сiлемiнде жYзеге асса, ендi бiрi орта жолда ойсырап, ал кейбiрi колга да алын-баган тустары баршылык екенiн мойындауга тшсшз. "Зац жобаларыныц казак жэне орыс тшдершдеп мэтiндерiнiц тецтYпнускалыFын камтамасыз ету максатында ^азакстан Респу-бликасыныц Зацнама жэне кукыктык акпарат институтыныц лингвистика орталы^ы жYр-гiзетiн Fылыми лингвистикалык сараптамаFа тiлдiк кемшiлiктер мен олкылыктармен катар орыс тiлiнен казак тшне зац техникасыныц та-лаптары сакталмай аударылFан зац жобалары келiп тYседi" [15]. Шарасыздык жаFаFа жарма-сып, жалкаулык етектен тартып жаткан заманда
- iргелi ел, куатты мемлекет курып, тегеурiндi зац жобаларын мемлекеттк тшде эзiрлеймiз десек, OFан Yкiмет пен Парламенттiц бiрлiгi мен бшгш жумылдыра бiлгенде Fана жемiстi жолFа негiз калаймыз. ЖацFыру мен жацару-ды эркiм вз арына салып, бар болмысымен тiлiмiздiц квркеюiне баFыттау эрбiр тулFаныц
- мiндетi. ^орытынды: Жаца зац жобаларыныц алдымен мемлекеттк тшде даярлануын Парламент депутаттары меморгандардан катац тYрде талап етулерi тиiс. Парламент Yкiмет орысша даярлап, аудармасымен коса усынFан зацдарды кабылдауды токтатуы кажет. Министрлiктер аударма саласына кукыктык актiлердi, зацдарды
мемлекеттк тшде сауатты жазатын мамандар- басшыларынан зац жобаларын мемлекеттк тш-
ды тартулары керек. Зац шыгармашылыгыныц де тYсiндipy мiндеттелyi орынды. Меморгандар
элеуетш арттыру багытында Линвистикалык зацдарын мемлекеттк тшде жазудыц меpзiмi
сараптама орталыгыныц бшкл мамандарыныц жеткенiн угынулары тшс. Мемлекеттiк тiлдегi
кYшiмен Зац терминдершщ жYЙеленген, бipiз- «зац шыгармашылыгыныц» "аудармашылык
дендipiлген сездiгiн даярлау кажет. Парламент процесс" курсауынан шыгатын уакыты жет-
кабыргасында кабылданатын зацдарды талкы- кенш мойындау - лазым. лау, кабылдау кезiнде меморгандардыц тиiстi
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Н.А.Хамзина. Зац шыгармашылыгындагы мемлекеттгк т\лдщ цолданылу децгеш. "Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц Жаршы" гылыми цуцыцтыц журналы. - 2010 ж. - № 4 (20).
2. Цурманбайулы Ш. Зацдар неге цазацша жазылмайды. - "Ана тш" газетг. - 2019 ж.
3. Гылыми сараптама журггзу ережесг. ЦР Укгметшц 2002 жылгы 30 мамырдагы № 598 цау-лысы //Зац ДЦ (25.04.2010).
4. "Цазацстан Республикасыныц Т\л туралы " Цазацстан Республикасыныц 1997 жылгы 11 штдедег1 № 151 Зацы.
5. Цазацстан Республикасыныц Президент1 - Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц 2012 жылдыц 14 желтоцсанындагы «Цазацстан-2050» Стратегиясы цалыптасцан мемлекеттщ жаца саяси багыты» атты Цазацстан халцына Жолдауы // http //www.akorda.kz/.
6. Цасым-Жомарт Тоцаев "Egemen Qazaqstan" газетг. - 2020 ж.
7. Цазацстан Республикасыныц Конституциясы. - Алматы: Жет1 Жаргы, 2007.
8. Байтурсынов А. Ацжол. - Алматы, 1991.
9. «Цазацстанныц болашагы - цазац тшнде» Н. Назарбаев № 1 (25) 2012 ж.
10. Шугрина Е.С. Техника юридического письма. - М. : Дело, 2001. - 51 с.
11. Lettres familieres a divers amis d'Italie, 1767
12. Н.Э. Назарбаев. «Болашацца багдар: рухани жацгыру», мацала //http //www.akorda.kz/.
13. Примашев Н.М. Гылыми лингвистикалыц сараптаманыц уйымдастырушылыц-цуцыцтыц негiздерiн жетшдгрудщ кейбгр багыттары. - "Цазацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институтыныц Жаршы " гылыми цуцыцтыц журналы 2020 ж. № 2 (60).
15. Нурбаева Н.А. Зац техникасы - зац жобаларын сапалы дайындау цуралы. - "Цазацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институтыныц Жаршы" гылыми цуцыцтыц журналы 2020 ж. № 2 (60).
REFERENCES
1. N.A.Hamzina. Zan shygarmashylygyndagy memlekettik tildin qoldanyly dengeti. "Qazaqstan Respybltkasy Zan shygary institytynyn Jarshy" gylymi- quqyqtyq jyrnaly. - 2010 j. - № 4 (20).
2. Qurmanbaiuly Sh. Zandar nege qazaqsha jazylmaidy. - "Ana tili" gazeti. - 2019 j.
3. Gylymi saraptama jurgizy erejesi. Qazaqstan Respyblikasy Ukimetinin 2002 jylgy 30 mamyrdagy № 598 qaylysy //Zan DQ (25.04.2010).
4. "Qazaqstan Respyblikasynyn Til tyraly" Qazaqstan Respyblikasynyn 1997 jylgy 11 shildedegi № 151 Zany.
5. Qazaqstan Respyblikasynyn Prezidenti - Elbasy N.A. Nazarbaevtyn 2012 jyldyn 14 jeltoqsanyndagy «Qazaqstan-2050» Strategiiasy qalyptasqan memlekettin jana saiasi bagyty» atty Qazaqstan halqyna Joldayy // http //www.akorda.kz/.
6. Qasym-Jomart Toqaevtyn "Egemen Qazaqstan" gazetindegi suhbaty. - 2020j.
7. Qazaqstan Respyblikasynyn Konstitytsiiasy. - Almaty: Jeti Jargy, 2007.
8. Baitursynov A. Aqjol. - Almaty, 1991.
9. «Qazaqstannyn bolashagy - qazaq tilinde» N. Nazarbaev № 1 (25) 2012j.
10. Shygrina E.S. Tehnika iyridicheskogo pisma. - M. : Delo, 2001. - 51 s.
11. Lettres familieres a divers amis d'ltalie, 1767
12. N.A. Nazarbaev. «Bolashaqqa bagdar: ryhani jangyry», maqala // http //www.akorda.kz/.
13. Primashev N.M. Gylymi lingvistikalyq saraptamanyn uiymdastyryshylyq-quqyqtyq negizderin jetildirydin keibir bagyttary. - "Qazaqstan Respyblikasy Zannama jane quqyqtyq aqparat institytynyn Jarshy" gylymi- quqyqtyq jyrnaly. 2020j. № 2 (60).
15. Nurbaeva N.A. Zan tehnikasy - zan jobalaryn sapaly daiynday quraly. - "Qazaqstan Respyblikasy Zannama jane quqyqtyq aqparat institytynyn Jarshy" gylymi-quqyqtyq jyrnaly. 2020 j. № 2 (60).
