CC BY
3QURILISH METAL KONSTRUKSIYALARIDA WP-121 KO'RGAZMZLI USKUNASIDA EYLERNING USTUVORLIK
NAZARIYASINING TADBIG'I
D.A. Zakirova1
Muhandislik sohasida qurilish va metal konstruksiyalardagi ustunlar va tayanchlarda bo'ylama kuch ta'sirida egilishda ustivorlik nazariyasining tadbig'i muhim masala ekanligi ushbu maqolada tajribaviy jarayonida yoritilgan.
Kalit so'zlar: balka, metal konstruksiya, tayanch, kuch, egilish ,bo'ylama egilish, ustun, sterjen,rama,yuk,uzunlik,kritik kuch,ustuvorlik,egilish shakllari,inertsiya momenti, elastiklik moduli,material ,deformatsiya.
Taranglik kuchlariga bog'liq bo'lgan sterjenlardagi maksimum yuk faqatgina materialning taranglik kuchi bilan chegaralansa, bosimga bogliq sterjenlar mos siquvchi kuchga erishishdan ancha avval ishlamay qolishi mumkin. Ular to'satdan egiladii, yonlamasiga qarab o'zgaradi, hattoki yuk markazda bo'lsa ham. Egilish xavfi qisqa va baquvvat sterjenlarga qaraganda ingichka, uzun va birmuncha yupqa sterjenlarda ko'proq bo'ladi. To'satdan egilish noturg'unlikka xos va shuning uchun ham bosim ostidaegilish turg'un holat sanaladi.
Birinchidan, turg'unlik atamasi aniqroq tushuntirilishi kerak. Mexanikada tizimning holati kichik nojo'ya ta'sirlardan so'ng oldingi asl tenglik holatiga qaytsagina u turg'un hisoblanadi. Noto'rg'ri tizimlarda esa aksincha, bir daqiqalik nojo'ya ta'sirning o'zi tizimni bir maromda asl tenglik holatidan chiqarishga yetadi. Turg'unlikning yana bir holati betaraf deb tasniflangan. Bu yerda, tizim tenglik taranglik kuchlariga bog'liq bo'lgan sterjenlardagi maksimum yuk yolgMz materialning taranglik kuchi bilan chegaralansa, bosimga bog'liq sterjenlar mos siquvchi kuchga erishishdan ancha awal ishlamay qolishi mumkin. Ular
1-chizma. Ustivorlik holatlari
To'satdan egiladi, yo'nlamasiga o'zgaradi va egiladi, hattoki yuk markazda bo'lsa ham. Egilish xavfi qisqa va baquvvat sterjenlarga qaraganda ingichka, uzun va birmuncha yupqa sterjenlarda ko'proq bo'ladi. To'satdan egilish noturg'unlikka xos va shuning uchun ham bosim ostida egilish turg'un holat sanaladi.
siquvchi kuchga erishishdan ancha avval ishlamay qolishi mumkin. Ular to'satdan qayriladi, yonlamasiga o'zgaradi va egiladi, hattoki yuk markazda bo'lsa ham. Egilish xavfi qisqa va baquvvat sterjenlarga qaraganda ingichka, uzun va birmuncha yupqa sterjenlarda ko'proq bo'ladi. To'satdan egilish noturg'unlikka xos va shuning uchun ham bosim ostida egilish turg'un holat sanaladi.
Taranglik kuchlariga boglik bo'lgan sterjenlardagi maksimum yuk yolgMz materialning taranglik kuchi bilan chegaralansa, bosimga bog'liq sterjenlar mos siquvchi kuchga erishishdan ancha avval ishlamay qolishi mumkin. Ular to'satdan qayriladi, yonlamasiga o'zgaradi va egiladi, hattoki yuk markazda bo'lsa ham. Egilish xavfi qisqa va baquvvat sterjenlarga qaraganda ingichka, uzun va birmuncha yupqa
1Zakirova Dilorom Axmedovna - katta o'qituvchi, Buxoro muxandislik texnologiya instituti, Uzbekiston.
sterjenlarda ko'proq bo'ladi. To'satdan bukilsh noturg'unlikka xos va shuning uchun ham bosim ostida bukilish turg'un holat sanaladi.
Birinchidan, turg'unlik atamasi aniqroq tushuntirilishi kerak. Mexanikada tizimning holati kichik nojo'ya ta'sirlardan so'ng oldingi asl tenglik holatiga qaytsagina u turg'un hisoblanadi. Noturg'un tizimlarda esa aksincha, bir daqiqalik nojo'ya ta'sirning o'zi tizimni bir maromda asl tenglik holatidan chiqarishga yetadi. Turg'unlikning yana bir holati betaraf deb tasniflangan. Bu yerda, tizim tenglik va metall konstruksiyalaridagi ustunlar va tayanchlar bo'ylama deformatsiyaga uchraydi. Qurilish mexanikasi fanida konstruksiyalarning o'q bo'ylab qo'yilgan kuch ta'sirida egilishining turli hollarini tekshirish uchun WP-121 ko'rgazmali uskunasida tajribada aniqlanadi. [1]
Balkalarning chozilishi, siqilishi yoki egilshi masalalaridan farqli ravishda bo'ylama kuch ta'sirida egilishida turg'unlik masalasi ham bor. Balkalarning o'q bo'ylab qo'yilgan kuch ta'sirida egilishi muhandislik sohasida muhim ahamiyatga ega. Shu tajriba bajarish 1-chizmada keltirilgan.
Uskuna (1) rama va undagi o'q bo'ylab qo'yilgan kuch ostida egilishga ishlovchi 4 ta sterjendan iborat (2). Ramaga egilishning miqdorini ko'rsatuvchi shkalalarga ajratilgan oq devor (3) ham o'rnatilgan. Sterjenlarning uchlari o'q bo'ylab qo'yilgan kuch ta'sirida egilishining barcha turlarini namoyish qilishga moslashtirib tayyorlangan. Pastki (4) uchi ramaga nisbatan qo'zg'almas qilib o'rnatilgan, yuqori (5) uchi esa vertikal yo'nalish bo'yicha (2-holda esa gorizontal yo'nalishda ham) to'g'rilanishi mumkin, hamda ularga yuk qo'yiluvchi tutqichlar ham o'rnatilgan (6). Sterjenlarning uchlari qisqichlar yordamida mahkamlangan. Kuch 5Hva 1Hli (7) yuklar yordamida stergenga turli qiymarlar qo'yilishi mumkin. [2].
Nazariy ma'lumotlar.Kritik kuchning qiymati bo'ylama egilish uzunligidan bog'liq. Bo'ylama egilish shakli va uzunligi esa sterjenning uchlaridagi mahkamlanish turiga bog'liq.
m
1-hol 2-hol 3-hol 4-hol
3-chizma. Turli holler uchun sterjenlar bo'g'lanishlari.
Turli hollar uchun bo'ylama egilish shakllari va uzunliklari2-chizmada keltirilgan.
O'lchamlari 0.5x12 mm bo'lgan ko'ndalang kesimi to'rtburchakli sterjen uchun
2
Eyler nazariyasi asosida kritik kuch aniqlanadi e= 210000 N/mm
„ _ Tl. 'R EImin
k = (ßiy
I min- inersiya momenti
E-Po'lat materialining elastiklik moduli
ß — Keltirilgan bog lanish koeffitsienti
/-sterjen uzunligi
Kritik kuchlarning o'zaro nisbatlari 1 : 1/4 : 4 : 2 kabi bo'lishi kerak.
Uzunlik va qattiqlikning berilgan qiymatlari uchun kritik kuch faqat uchlarining mahkamlanishidan bog'liq bo'ladi [3].
Tajribani o'tkazish davomida yuklanish ketma-ket oshirib boriladi. Hisoblashlarda aniqlangan natijalariga yaqinlashgach turg'unlikning buzilishini, ya'ni bo'ylama egilish nuqtasini aniq ko'rish uchun kuchni kichiq qiymatlar (1N yuklar) bilan oshirib borish kerak.
Tajribalarda aniqlangan kritik kuchlar hisoblashlar natijasida aniqlangan kritikkuchlardan kichik bo'ladi. Buning sababi kichik boshlang'ich deformatsiyadir. Har bir sterjen oldindan egilishga ega bo'ladi. Hisoblashlarda esa bu egilishlarni hisobga olishning imkoni yo'q.
Foyda/ani/gan adabiyot/ar:
1. Bibutov N.S, Hojiev A.X, Ro'ziev X.R, Hasanov M.S Materiallar qarshiligi. Tajriba ishlari. Toshkent-2019-348b.
2. N.S.Bibutov,A.X.Hojiev."Materiallar qarshiligi" elertron darslik.O'zbekiston Respublikasi intellectual mulk agentligi,Guvohnoma №Bnr-03458618.12.2015yil.
3. B.Qoraboev,Yu.F.Leksashev "Materiallar qarshiligidan laboratoriya amaliy mashg'ulotlari" O'zbekiston nashriyoti,2004 yil.
4. A.B.Darkov.Soprotivliniye materialov .Moskva 1974.590 s.
5. Nabiev A.Materiallar qarshiligi.Oliy o'quv yurtlari uchun darslik-Toshkent:yangi asr avlodi,2008-380 b.
© D.A. Zakirova, 2022.
