CC BY
70
108
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
УДК 811.161.3 ’373
В. В. Радзюк
ПУРЫСТЫЧНЫ ЭТАП РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСКАЙ ГРАМАТЫЧНАЙ ТЭРМІНАЛОГП
(1920-1926 гады XX стагоддзя)
Аналізуюцца пурыстычныя тэндэнцыі ў развіцці беларускай граматычнай тэрміналогіі 20-х гадоў XX стагоддзя, якія абумоўлены пачатковымі працэсамі ўпарадкавання і нармалізацыі новай беларускай літаратурнай мовы, першаснымі падыходамі да распрацоўкі тэрміналагічнай нормы. Разглядаецца нацыянальны пурызм як вядучая тэндэнцыя развіцця беларускай граматычнай тэрміналогіі 1920-1926 гадоў, сутнасць якога заключаецца ў фарміраванні спецыяльных найменняў на базе агульналексічнага фонду беларускай мовы, процідзеянні ў дачыненні да іншамоўных слоў як тэрмінатворчага матэрыялу і нармалізатарскай дзейнасці такіх лінгвістаў, як М. Байкоў, В. Ластоўскі, Я. Лёсік, С. Некрашэвіч, Я. Станкевіч.
Уводзіны
Пурыстычныя тэндэнцыі ў лексіцы адпавядаюць працэсам зараджэння, станаўлення і эвалюцыі навуковага стылю нацыянальнай мовы, таму кваліфікуюцца даследчыкамі як непазбежная і натуральная з’ява яе развіцця (У. К. Жураўлёў, А. А. Лукашанец, А. І. Падлужны). Вядома, што стылістычная дыферэнцыяцыя мовы арганічна звязана з працэсамі звужэння варыянтнасці. Гэта абумоўлена пачатковымі працэсамі ўпарадкавання і нармалізацыі літаратурнай мовы. Упарадкаванне словаўжывання адбываецца ў двух накірунках: 1) канстатацыя і абагульненне ўсталяваных традыцый; 2) актыўнае і свядомае ўздзеянне на варыянтнае словаўжыванне [1, 234], што характарызуецца свядомымі і мэтанакіраванымі нармалізацыйнымі працэсамі ў лексіцы.
Мэта нашай працы заключаецца ў вызначэнні вядучых тэндэнцый развіцця беларускай граматычнай тэрміналогіі 1920-1926 гадоў XX стагоддзя. Даследаванне праводзіцца на матэрыяле падручнікаў і публікацый у друку на мовазнаўчыя тэмы П. Бузука, В. Воўк-Левановіча, Е. Карскага, К. Міцкевіча, Я. Лёсіка, С. Некрашэвіча, Я. Станкевіча, слоўнікаў Г. і М. Гарэцкіх, В. Ластоўскага, М. Байкова і С. Некрашэвіча, праграм па беларускай мове для школы.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
На думку А. А. Лукашанца, развіццё беларускай навуковай тэрміналогіі, як і наогул развіццё лексікі беларускай мовы ў XX стагоддзі, вызначаецца дзвюма асноўнымі тэндэнцыямі: пурыстычнай, скіраванай на выкарыстанне ўласных моўных сродкаў, і антыпурыстычнай, звязанай з увядзеннем у навуковы ўжытак інтэрнацыянальнай тэрміналогіі [2, 78]. Беларуская моватворчасць 20-х гадоў XX стагоддзя характарызуецца выразным імкненнем увесці ў літаратурную мову як мага больш народных слоў і надаць ім тэрміналагічнае значэнне. «Інстытут Беларускае культуры» і яго тэрміналагічныя камісіі - на той час галоўныя цэнтры тэрмінатворчай працы -прытрымліваліся думкі, што лепш выкарыстоўваць у якасці тэрмінаў уласнабеларускія словы ці ствараць беларускамоўныя тэрміны, чым запазычваць іншамоўныя лексічныя адзінкі. Паводле беларускіх мовазнаўцаў, нацыянальна-пурыстычныя тэндэнцыі развіцця беларускай тэрміналогіі 20-х гадоў былі гістарычна апраўданы, паколькі закладвалі асновы навуковай тэрміналогіі з апорай на ўласныя моўныя рэсурсы і адкрывалі перспектывы яе нацыянальнага развіцця.
Асаблівую актуальнасць у 20 -х гадах пачынаюць набываць пытанні ўпарадкавання тэрміналогіі. У тагачасным друку ўзнікаюць шматлікія дыскусіі наконт шляхоў стварэння тэрміналогіі. Так, М. Байкоў сцвярджаў, што «проста неабходна выкарыстаць для навуковага ўжываньня беларускія словы, ужо існуючыя, ці ўтварыць новыя з беларускіх карэньняў» [3, 80], А. С. Некрашэвіч запэўніваў: «Чужаземныя словы ў нашай літаратурнай мове няроўнапраўныя члены моўнай сям’і» [4, 175], Л. Більдзюкевіч даводзіў, што «тэрміны ... павінны быць створаны на аснове народнай мовы й толькі ў крайнім выпадку можна карыстацца клясычнымі або іншаземнымі» [5, 23]. Такім чынам, упершыню на ўзроўні мовазнаўчых дыскусій уздымаецца пытанне аб норме ў тэрміналогіі.
У сучасным тэрміназнаўстве нарматыўны аспект разглядаецца ў двух планах: у аспекце агульналітаратурнай і тэрміналагічнай нормы. Агульналітаратурная норма прадвызначае правільнае моўнае афармленне тэрмінаў, а тэрміналагічная норма патрабуе, каб тэрміны
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
109
адпавядалі сістэмным патрабаванням у плане зместу і выражэння. Зразумела, што на пачатку станаўлення беларускай тэрміналогіі праз адносна невялікую колькасць навуковых тэкстаў на беларускай мове і адсутнасць даследаванняў у некаторых галінах навукі праблема нормы не магла быць вырашана на тэрміналагічным узроўні, таму пры вызначэнні нарматыўнасці тэрмінаў лінгвісты арыентаваліся першапачаткова на крытэрыі агульналітаратурнай мовы.
Вызначальнай тэндэнцыяй развіцця граматычнай тэрміналогіі 1920-1926 гадоў з’яўляецца нацыянальны пурызм, сутнасць якога заключаецца ў фарміраванні спецыяльных найменняў на базе агульналексічнага фонду беларускай мовы, процідзеянні да іншамоўных слоў як тэрмінатворчага матэрыялу і нармалізатарскай дзейнасці лінгвістаў. Асноўнай праблемай гэтай дзейнасці сталася пытанне суадносін нацыянальнай і запазычанай тэрміналагічнай лексікі, што дазваляе акрэсліць этап развіцця марфалагічнай і сінтаксічнай тэрміналогіі 20-х гадоў як пурыстычны.
Вывучэнне граматычнага ладу беларускай літаратурнай мовы ў паслякастрычніцкі час у асноўным вызначалася прагматычным накірункам развіцця. Граматычныя катэгорыі і адпаведныя тэрміны на гэтым этапе разглядаюцца ў сістэме арфаграфічных правіл і ў аспекце распрацоўкі правапісных норм беларускай літаратурнай мовы ў лінгвістычных артыкулах Я. Ю. Лёсіка «Некаторыя ўвагі да беларускае літаратурнае мовы» і «Неўстаноўленыя выпадкі нашага правапісу», С. М. Некрашэвіча «Правапіс спрэчных дзеяслоўных форм», Я. Станкевіча «Аканьне ў скланеньню назоўных імёнаў», «Прыстаўное “в” у мове беларускай», «Пачатнае “о - е” ў славянскіх мовах», «Іменьні з суфіксам -іня», «Мова “Сьцежкаў - дарожкаў” М. Зарэцкага». У 20-х гадах пачынаецца шырокае вывучэнне помнікаў старабеларускай пісьменнасці. Мовазнаўцы, характарызуючы асаблівасці мовы першакрыніц, даследуючы старажытныя формы і гісторыю беларускай мовы, не маглі не выкарыстоўваць марфалагічныя і сінтаксічныя тэрмінаадзінкі. Да такіх прац адносяцца артыкул В. Воўка-Левановіча «Гістарычнае вывучэньне беларускай мовы ў славянскай філёлёгіі» і Я. Карскага «Беларускі народ і яго мова». Ужываюцца граматычныя найменні і ў даследаванні беларускіх гаворак П. А. Бузука «Да характарыстыкі паўночна-беларускай культуры. Гутаркі Невельскага і Вяліскага паветаў». Вялікую ролю ў станаўленні беларускай марфалагічнай тэрміналогіі адыгралі падручнікі і дапаможнікі Я. Лёсіка «Практычная граматыка», «Сынтакс беларускае мовы» (першае і другое выданні), «Беларуская мова. Пачатковая граматыка», «Граматыка беларускае мовы: Фонэтыка», якія карысталіся асаблівай папулярнасцю на працягу 20-30-х гадоў і выдаваліся тыражамі ў некалькі дзесяткаў тысяч экземпляраў. У перыяд з 1920 па 1926 год даследчыкі ўжываюць больш за 700 граматычных тэрмінаадзінак, асноўная частка з якіх рэпрэзентавалася ў беларускай мове ўпершыню. Даследуючы марфалагічныя і сінтаксічныя з’явы беларускай мовы, паглыбляючы і ўдакладняючы граматычныя паняцці, распрацаваныя ў 1918 годзе Б. Тарашкевічам, Я. Лёсікам і Б. Пачобкам, лінгвісты распрацоўваюць наступныя аспекты марфалогіі і сінтаксісу, ужываючы адпаведныя тэрмінаадзінкі, якія не ўводзіліся раней:
• характарыстыка марфалогіі як раздзела мовазнаўства;
• агульнамарфалагічныя паняцці;
• класіфікацыя часцін мовы паводле лексічных і граматычных адзнак;
• дэталізацыя назоўнікаў паводле значэння, катэгорыі склонаў, вылучэнне групы рознаскланяльных назоўнікаў;
• вылучэнне разраду якасных прыметнікаў, якія выражаюць значэнне высокай / нізкай меры якасці і групы прыметнікаў у залежнасці ад семантычнай дыферэнцыяцыі і марфалагічных адзнак;
• падзел лічэбнікаў паводле значэння і структуры;
• спарадкаванне граматычных формаў дзеяслова, іх характарыстыка паводле аднаразовасці дзеяння, вылучэнне тыпаў зваротных дзеясловаў паводле значэння, групы рознаспрагальных дзеясловаў, увядзенне формаў, утвораных ад дзеяслова;
• граматычныя характарыстыкі дзеепрыметніка і дзеепрыслоўя;
• сістэматызацыя прыслоўяў паводле значэння і будовы;
• падзел прыназоўнікаў паводле будовы;
• характарыстыка злучнікаў паводле функцыянальнага прызначэння, паходжання і будовы;
• вызначэнне часціцы як часціны мовы, класіфікацыя часціц паводле значэння;
• увядзенне гукапераймальных слоў;
• агульнасінтаксічныя паняцці;
110
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
• характарыстыка словазлучэння як граматычнай адзінкі, яго будовы і асаблівасцей сувязі слоў, тыпы словазлучэнняў паводле сінтаксічнай сувязі слоў, характарыстыка гэтых сінтаксічных сувязей;
• вызначэнне прэдыкатыўнасці граматычнай асновы, спосабы выражэння дзейніка, лексічнага і граматычнага значэння ў выказніка;
• характарыстыка дапаўненняў у залежнасці ад марфалагічнага выражэння і сінтаксічнай функцыі паясняемага слова, паводле наяўнасці / адсутнасці прыназоўніка, класіфікацыя прыдаткаў паводле спосабу марфалагічнага выражэння, падзел акалічнасцей па значэнню;
• вылучэнне канструкцый, якія не з’яўляюцца членамі сказа;
• увядзенне тыпаў сказаў паводле наяўнасці / адсутнасці дзейніка і выказніка, адмоўных слоў;
• вызначэнне аднародных членаў сказа;
• вылучэнне парадку слоў у сказе;
• класіфікацыя відаў сувязі частак у складаным сказе, тыпаў частак складанага сказа, відаў складаных сказаў;
• дэталізацыя відаў даданых частак складаназалежнага сказа;
• вызначэнне сказаў з простай, няўласна-простай і ўскоснай мовай.
Такім чынам, граматычная тэрміналогія 1920-1926 гадоў атрымала значнае колькаснае і паняццевае пашырэнне.
Прааналізаваны матэрыял паказвае, што асноўным накірункам развіцця граматычнай тэрміналогіі гэтага перыяду з’яўляецца ўсвядомленае імкненне выкарыстоўваць у якасці тэрмінаў агульнанародныя словы або ствараць новыя тэрміналагічныя найменні на аснове ўласнабеларускіх слоў. Асаблівасці граматычнай тэрміналогіі 1920-1926 гадоў адлюстраваны на малюнке:
Малюнак - Крыніцы паходжання беларускай граматычнай тэрміналогіі пурыстычнага этапу
Асноўнай крыніцай станаўлення граматычнай тэрміналогіі ў акрэслены перыяд стала лексічная сістэма беларускай народнай мовы. Пры стварэнні 81% тэрмінаадзінак або кампанентаў тэрміналагічных словазлучэнняў (група 1) выкарыстоўваліся агульнанародныя словы: абвесны лад, іменьнік агульны, адмоўныя займеньні, адзіночны лік, адмоўнасьць, аднаразовыя дзеясловы, ажыўленыя прадметы, азначальны прыдатак, давальны склон прыналежнасьці, дзеяназоўнікі, дзейныя дзеяпрыметнікі, дзеяньне несапраўднага дзеяньня, залежныя склоны, ласкальныя прыметы йменныя, назоўнік займенны зваротны, называльныя словы, неазначальная форма, пераймальнасьць, наступны час і г. д. У саставе 14% тэрміналагічных намінацый (група 2) ужываўся іншамоўны кампанент або тэрмінаадзінка ўтваралася шляхам спалучэння запазычанага слова (у асноўным грэчаскага або лацінскага паходжання) з беларускім: акасьцянелыя формы, абстрактныя іменьні, актыўныя дзеяпрыметнікі, віды формальных зьмен, граматычны разбор, групы дзеясловаў зваротнага стану, дзеяпрыметнік пасыўнага значэньня, дзеяслоў безасабовага сэнсу, імёны мускія матар’яльныя, клясы зьмен слоў, морфолёгічныя асаблівасьці, прыслоўі неграматычныя, словы бяз формы, творна-прыкладное прэдыкатыўнае дапаўненьне, формаслоўніца, хвормы клічнага склону, граматычны дзейнік, двухчленны сказ, лёгічны дзейнік, неазначальна-суб’ектыўны сказ, нормальныя рады слоў, сынтаксычныя звароты, морфолёгічная структура прыслоўяў і інш. У складзе другой групы вылучаецца 5% інтэрнацыянальных граматычных адзінак (група 3) - найменняў, якія паходзяць
група 1 81%
група 3 5%
група 2 14%
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
111
з мовы-першакрыніцы і ўжываюцца ў многіх роднасных і няроднасных мовах з аднолькавым або блізкім значэннем: граматычныя катэгорыі, граматычны сэнс, інфінітыў, інфінітыўная форма, морфалёгія, морфолёгія, морфолёгічны аналіз, прэдыкат, прэдыкатыўнасьць, сынтакс, сынтаксіс, сынтаксычна, сынтаксычны аналіз, сынтаксычныя факты, цытата.
Як сведчыць прааналізаваны матэрыял, марфалагічная тэрміналогія 1920-1926 гадоў яшчэ не мела адзінства ні ў плане зместу, ні ў плане выражэння: даследчыкі ў працах розных гадоў адной тэрмінаадзінкай абазначалі розныя марфалагічныя паняцці або, наадварот, пры абазначэнні адных і тых жа паняццяў выкарыстоўвалі розныя тэрміны. Напрыклад, назоўнікі, утвораныя ад дзеясловаў (дзяназоўнікі, дзеяслоўныя назоўнікі, дзеяслоўныя імёны), або ўключаюцца ў агульную класіфікацыю іменных часьцін мовы (назоўнікі іменныя, лічэбныя, займенныя і дзеяслоўныя) [6, 86], або характарызуюцца як словы з агульным значэньнем дзеяння [6, 86], [7, 615]. Прыметнікі якасныя і адносныя паводле сваіх марфалагічных прыметах вызначаюцца як самастойны клас іменных часцін мовы (прыметнікі якасныя, адносныя, лічэбныя і займенныя) [8, 3-4] і як разрад прыметнікаў: «Прыметнікі іменныя дзеляцца на 1) якасныя, 2) прыналежныя і 3) адносныя» [6, 126]. Неазначальная форма дзеяслова, або інфінітыў, уключаецца ў дзеяслоўныя часьціны мовы разам з дзеяпрыметнікам і дзеяпрыслоўем [9, 23] і як дзеяслоўная форма [6, 70]. Дзеяпрыметнік характарызуецца як група прыметніка паводле значэння (прыметнікі іменныя, прыметнікі займенныя і дзеяпрыметнікі) [6, 125] і як дзеяслоўная форма [6, 70]. У кола дапаможных слоў уключаюцца часціцы і выклічнікі (словы пацьвярджальныя, адмоўныя і выклічнікі) [9, 44] або прыназоўнікі, злучнікі, часціцы (дапаможнікі) і выклічнікі [6, 152]. Дапаможнік вызначаецца як формаўтваральная часціца б (бы) [6, 85], як «словы нязьменныя, што ня маюць формы» разам з прыслоўямі, дзеяпрыслоўямі, прыназоўнікамі, злучнікамі і выклічнікамі [9, 3] і ў якасці часціц, якія выражаюць розныя сэнсавыя адценьні [6, 61].
Характэрнай рысай граматычнай тэрміналогіі 1920-1926 гадоў з’яўляецца варыянтнасць, дублетнасць і сінанімічнасць адзінак, што вытлумачваецца агульнай тэндэнцыяй станаўлення тэрміналагічнай сістэмы. 20% тэрміналагічных найменняў пурыстычнага этапу ўступалі ў варыянтныя адносіны. Асаблівасць паралельных ужыванняў граматычных тэрмінаадзінак 1920-1926 гадоў -выкарыстанне інтэрнацыянальных найменняў або іх кампанентаў у якасці варыянтных: выказальнасьць - прэдыкатыўнасьць, морфолёгічныя назіраньні - морфолёгічны аналіз, неазначальна-асабовы сказ - неазначальна-суб’ектыўны сказ, асабовы дзеяслоў - дзеяслоў у васабовай форме - флексыўная форма дзеяслова, морфалёгія - морфолёгія - формаслоўніца, морфолёгічныя асаблівасьці - морфолёгічныя факты, выказьнік - прэдыкат, безасабовы сказ -бессуб’ектыўны сказ, неазначальны лад дзеяслова - інфінітыўная форма - інфінітыў і інш.
Сярод прыёмаў увядзення ў граматычную тэрміналогію новых адзінак выкарыстоўваліся наступныя:
а) ужыванне запазычанай дублетнай тэрмінаадзінкі, якая афармлялася праз дужкі: «... гэтыя дзеясловы не спрагаюцца, г. зн. не зьмяняюцца ў асобах і ліках, а ў прошлым часе ў родах, як звычайныя дзеясловы. Такія дзеясловы вытвараюць безасабовыя (бессуб’ектыўныя) сказы» [8, 47], «... дзеяпрыметнікі на -чы, -шы і залежныя (пасыўныя) на -ны, -ты» [10, 95], «такія дзеяслоўныя формы называюцца неазначальнымі формамі (інфінітывамі)» [6, 70], «такія сказы, дзе нельга назваць таго слова, якое магло-б быць дзейнікам, але дзе выказьнік - асабовы дзеяслоў, называюцца неазначальна-асабовымі (неазначальна-суб’ектыўнымі)» [8, 47], «аўтар можа прывесьці толькі частку чужой мовы (цытату)» [6, 176];
б) выкарыстанне рускамоўнай дублетнай тэрмінаадзінкі, якая таксама афармлялася праз дужкі: «абстрактныя (отвлечённые) іменьні» [11, 634], «запрошлы час (преждепрошедшее время)» [12, 114], «...некаторыя паспелі ўжо стаць іменьнікамі назоўнымі (существительными)» [10, 95], «прыймя - предлог (часть речи)» [13, 191];
в) рэпрэзентацыя моўнага паняцця пры дапамозе беларускамоўнай дублетнай адзінкі: «...сынтакс грэцкае слова, панашаму - складаньне» [9, 10], «часоў у мове тры:
1) цяперашні, 2) прошлы і 3) будучы (наступны) час» [6, 70], «казаньне дзеліцца на часткі, або склады» [14, 24];
г) тлумачэнне, формай якога з’яўляецца невялікі кантэкст, які ўдакладняе іншамоўную тэрмінаадзінку або яе кампанент: «Морфолёгія - навука аб формах слоў, аб іх зьменах і вытварэньні. Пабеларуску морфолёгію можна назваць формаслоўніцай» [9, 9], «слова «прэдыкат» лацінскае, значыць - выказьнік, а слова «прэдыкатыўны» - выказальны.
112
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Дзеля гэтага другі назоўны склон ... называецца назоўным прэдыкатыўным» [9, 145], «сынтакс - грэцкае слова; панашаму - складаньне» [9, 10].
Такім чынам канкрэтызаваўся сэнс адзінак, значэнне якіх тэрмініравалася, і дасягалася галоўнае тагачаснае патрабаванне - ствараць як мага больш даступную і зразумелую тэрміналогію.
Тэрміналагічны разнабой у лінгвістычных працах 1920-1926 гадоў наглядаецца і ў выніку розных класіфікацый іменных часцін мовы, што абумовіла існаванне шматлікіх паралельных тэрмінаў з адпаведнымі сістэмнымі сувязямі. Так, у мовазнаўчых працах Я. Лёсіка іменныя часціны мовы дыферэнцуюцца на два раздзелы: назоўнік і прыметнік. Назоўнікі падзяляюцца на назоўнікі іменныя, лічэбныя і займенныя, што адпавядае сучасным тэрмінам назоўнік, колькасны лічэбнік і займеннікі-назоўнікі. Прыметнікі класіфікуюцца наступным чынам: прыметнікі назоўныя, або назоўнікі прыметныя, прыметнікі лічэбныя і прыметнікі займенныя, што суадносіцца з сучаснымі тэрмінамі прыметнік, парадкавы лічэбнік і займеннік-лічэбнік. Акрамя таго, паняцце назоўніка рэпрэзентуецца наступнымі тэрмінамі: іменьне, іменьне назоўнае, імя назоўнае, імя, іменьнік, назоўнік. Паняццю прыметніка адпавядаюць наступныя тэрміны: прыметны, прыкмета, імя прыметнае, імя прыкметнае, назоўнік прыметны, прыметнік назоўны, прыметнік, прымета, прыметнік іменны, іменьне прыметнае.
Аднак прааналізаваны матэрыял сведчыць аб тым, што, у параўнанні з пачатковым этапам развіцця беларускай граматычнай тэрміналогіі новай літаратурнай мовы (1917-1919 гады), на пурыстычным этапе агульная варыянтнасць колькасць марфалагічных і сінтаксічных найменняў зніжаецца на 10%. На нашу думку, такая тэндэнцыя цесна звязана з інтэнсіўнымі працэсамі фарміравання граматычнай тэрміналогіі, пошукамі агульнапрымальнага моўнага афармлення лінгвістычных паняццяў. Зніжэнне агульнай варыянтнасці граматычнай тэрміналогіі ў 1920-1926 гадах сведчыць аб пачатковых праявах працэсу нармалізацыі тэрміналагічнай лексікі.
Мэтанакіраваная распрацоўка тэрмінаў мовазнаўства пачалася ў 1918 годзе. На старонках газеты «Вольная Беларусь» друкуецца невялікі спіс «Зь беларускага слоўніка». Разьдзел «Граматыка», які змяшчае 24 тэрмінаадзінкі, з якіх дзве фанетычныя, а астатнія - пунктуацыйныя. Граматычная тэрміналогія пачынае фіксавацца з 1921 года ў «Невялічкім беларуска-маскоўскім слоўніку» М. Гарэцкага (11 адзінак), «Падручным расійска-крыўскім (беларускім) слоўніку» В. Ластоўскага 1924 года (12 адзінак), «Беларуска-расейскім слоўніку» М. Байкова, С. Некрашэвіча 1925 года (92 адзінкі). Прааналізаваны матэрыял дэманструе граматычныя тэрміны, зафіксаваныя ў слоўніках, уласна беларускія паводле паходжання, за выключэннем тэрміна сынтакс [12, 306]. Акрамя таго, слоўнікі М. Байкова, С. Некрашэвіча і В. Ластоўскага нярэдка фіксуюць тэрмін, варыянтны граматычнаму найменню, якое шырока ўжываецца ў працах мовазнаўцаў 19201926 гадоў: часьць мовы - адзел слоў [15, 121], дзеяслоў - словачын [15, 121], займеньнік -займе [15, 169], злучнік - зьвязак [12, 132], імя агульнае - імя звычайнае [12, 136], стан -становішча [15, 121], азначэньне - вызначэньне [12, 65], падпарадкаваньне - падлегласьць [12, 209].
Нармалізацыйны патэнцыял мелі метадычныя праца 20-х гадоў: «Мэтодыка роднае мовы» К. Міцкевіча, «Програма па беларускай мове для V, VI і VII класаў беларускай працоўнай сямілетняй школы», надрукаваны ў шостым нумары часопіса «Асьвета» артыкул «Да аб’ёму ведаў па мове і матэматыцы I-IV гадоў навучаньня». Аўтары названых матэрыялаў выказвалі заклапочанасць аб тым, каб «вывучэньне беларускай мовы паставіць на належную вышыню» [16, 3], больш таго сістэматызавалі, абагульнялі граматычны матар’ял [16, 7] адпаведна разьдзелам мовы [16, 3], размяркоўваючы морфолёгічныя і сынтаксычныя факты мовы [16, 4].
Вывады
Такім чынам, пурыстычны этап развіцця беларускай граматычнай тэрміналогіі характарызуецца наступнымі тэндэнцыямі: 1) далейшай распрацоўкай аспектаў беларускай марфалогіі і сінтаксісу і - як вынік - адпаведным колькасным узбагачэннем граматычнай тэрміналогіі; 2) пашырэннем нацыянальных элементаў у беларускай граматычнай тэрміналогіі, што знайшло сваё адлюстраванне ў тэндэнцыі свядомага імкнення выкарыстоўваць агульнанародныя словы ў якасці тэрмінаадзінак;
3) пачатковымі праявамі працэсу інтэрнацыяналізацыі беларускай граматычнай тэрміналогіі;
4) шырокай варыянтнасцю тэрміналагічных найменняў; 5) аспектамі ўпарадкавання марфалагічнай і сінтаксічнай тэрміналогіі, што выявілася ў адлюстраванні граматычных тэрмінаў у слоўніках і вучэбна-метадычных матэрыялах 20-х гадоў, а таксама ў спробе класіфікацыі граматычных паняццяў беларускай мовы, адпаведна граматычных тэрмінаадзінак у плане марфалогіі і сінтаксісу.
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
113
Літаратура
1. Журавлёв, В. К. Внешние и внутренние факторы языковой эволюции / В. К. Журавлёв ; отв. ред. Ю. Д. Дешериев. - М. : Наука, 1982. - 373 с.
2. Лукашанец, А. А. Беларуская мова ў сферы навукі / А. А. Лукашанец // Сучасная беларуская мова ў сферы сучаснай навукі. - Мінск : Права і эканоміка, 2007. - С. 78-79.
3. Аглядальнік. Некаторыя ўвагі на беларускую літаратурную тэрмінолёгію // Полымя. - 1923. -№ 7-8. - С. 80
4. Некрашэвіч, С. Да пытаньня аб укладаньні слоўніка жывой беларускай мовы / С. Некрашэвіч // Полымя. - 1925. - № 5. - С. 165-186.
5. Більдзюкевіч, Л. Асновы беларускае матэматычнае тэрміналёгіі / Л. Більдзюкевіч // Школа и культура Советской Белоруссии: Беларускі аддзел. - 1921. - № 1. - С. 23-27.
6. Лёсік, Я. Школьная граматыка беларускае мовы / Я. Лёсік. - 4-е выданьне, нанава напісанае. -Менск : Белдзяржвыдавецтва, 1926. - 184 с.
7. Станкевіч, Я. [Рэцэнзія] / Я. Станкевіч // Язык і языкаведа. - 2-е выданьне, папраўленае і дапоўненае. - Вільня : Інстытут беларусістыкі, 2007. - С. 602-617. - Рэц. на часопіс : Крывіч. Месячнік літэратуры, культуры і грамадзкага жыцьця / пад рэд. В. Ластоўскага. - 1925. - № 10, ліпень-снежань. -Коўня, 1925. - 124 с.
8. Лёсік, Я. Сынтакс беларускае мовы / Я. Лёсік. - 2-е выд., пераробленае. - Менск : ДВБ, 1926. - 272 с.
9. Лёсік, Я. Сынтакс беларускае мовы / Я. Лёсік. - Менск : ДВБ, 1924. - 268 с.
10. Лёсік, Я. Некаторыя ўвагі да беларускае літаратурнае мовы // Спадчына. - 1994. -№ 2. - С. 92-103.
11. Станкевіч, Я. Іменьні з суфіксам -іня // Станкевіч Я. Язык і языкаведа / Я. Станкевіч. -2-е выданьне, папраўленае і дапоўненае. - Вільня : Інстытут беларусістыкі, 2007. -С. 633-635.
12. Байкоў, М. Беларуска-расійскі слоўнік / М. Байкоў, С. Некрашэвіч. - Менск : ДВБ, 1925. - 360 с.
13. Гарэцкі, М. Невялічкі беларуска-маскоўскі слоўнік / М. Гарэцкі ; пад рэд. Я. Станкеўчыка. -2-е выданьне, стэрэотыпнае. - Вільня : Кніжнае выд-ва, 1921. - 14 с.
14. Станкевіч, Я. Беларуская правапісь: З практыкаваньнямі / Я. Станкевіч. - Вільня : друкарня «Віленскага выдавецтва» Б. Клецкіна, 1921. - Кн. 1. - 32 с.
15. Ластоўскі, В. Ю. Падручны расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік / В. Ю. Ластоўскі. - Коўна : Друкарня А. Бака, 1924. - 834 с.
16. Праграма па беларускай мове для V, VI і VII класаў беларускай працоўнай сямілетняй школы. -Менск : Наркамасьветы Б.С.С.Р., 1926. - 18 с.
Summary
The paper deals with the analysis of the puristic tendencies in the development of the Belarussian grammatical terminology of the 1920s of the 20th century. The author examines the initial processes of regulation and normalization, the primary approaches to elaboration of standard aspects of the Belarussian grammatical terminology.
Паступіў у рэдакцыю 01.04.10.
