CC BY
50
УДК 9 (т) + 9 с53 М.А.РАЙБУЛЛОЕВА
ББК 63,3 (2т)
МАСЪАЛА^ОИ БОСТОНШИНОСИИ ША^РИСТОН ДАР ПАЖУ^ИШОТИ ИЛМИИ АКАДЕМИК Н.НЕЪМАТОВ
Вожа^ои калиди: бостоншнносй, хафриёти археологи, Точикистони шимолй, Истаравшан, Уструшана, Кахках,а,Тирмизактеппа,Уртак,ургон, ТеппаиПирмухаммад, Чилххучра, Чилдухтарон, Хоняйлов
Академик Н. Неъматовро чун мутахассиси маъруфу эътирофшуда оид ба масоили мубрами таърихи халки точик-ташаккулёбии халки точик,фарханг,тамаддун,шахрсозй,меъморию санъат мешиносанд ва хдмчун давомдихдндаи корхои назариявии олимони шинохта-В.В.Бартолд, М.С.Андреев,Б.Г.Гафуров, А.М.Манделштам медонанд. Вай асосгузори таълимоти ташаккулёбй ва даврабандии таърихи точикон ба хисоб меравад.
Сахми академик Н.Неъматов дар рушду нумуи илми бостоншиносй,кофтукови ёдгорихои чудогона,интишори асару маколахо оид ба хафриёти таърихй,тайёр кардани мутахассисони чавон,ташкили осорхона,химоя ва тармими ёдгорихои таърихй ва фарханг беназир аст(1,203-229).
Академик Н.Неъматов ба илми таърихшиносй аз давраи донишчуй (1944-1948) машгул шуда, дар ин чода фаъолияти устуворро махсусан дар давраи тахсил дар аспирантура (1948-1952) пурзур намуда, тавонист бо мушаххасгардонй, овардани далелхои нав, мукоисаи онхо бо дигар маводу сарчашмахо рисолаи тадкикотиашро дифоъ намояд (2,15). Академик Н.Неъматов дар натичаи тадкикоти таърихй, сахехтараш пажухишхои бунёдй тавонист ба ин мартаба расад. Устод тачрибаи шаркшиносону бостоншиносон ва фархднгшиносони шахри Санкт-Петербургро омухта,дар мактаби илмию эчодии олимони намоён, аз чумла А.Ю.Якубовский, В.В.Струве, И.А.Орбели, К.В.Тревер, М.И.Артаманов, В.М.Массон, Б.Б.Пиотровский,М.М.Дяконов, А.В.Артсиховский, Б.А.Рибаков, В.Л.Янин,Г.А.Федеров-Давидов,Л.Р.Кизласов,Д.Авдусин, М.С.Осимй ва дигарон сабаки илмй ва тарбия гирифт.Точикистон аз нигохи ёдгорихои бостонй ва ёдгорихои меъморй хеле бой аст, вале онхо хануз дар он замон тадкик нашуда буданд. Кушишхои алохидаи кишваршиносон ва дустдорони таърих оид ба таърихи кухан доштани Точикистон маводи пурарзиши илмй дода наметавонистанд.Ба ин сабаб зарурате пеш омад, ки соли 1946 фаъолияти экспедитсияи бостоншиносии точику сугдй ба фаъолият шуруъ кунад. Дертар бошад, бо ташаббуси Н.Н.Неъматов як хдйати бостоншиносии шимоли Точикистон(СТАКЭ) таъсис дода шуд. Барои иштирок дар кори ин хайат аз марказхои илмии собик Иттиходи Шуравй муаррихон, мардумшиносон ва бостоншиносон даъват шуда буданд.
Соли 1954 Н.Неъматов дастаи бостоншиносиро барои тадкики ёдгорихои Хучанду ^айроккум таъсис дод. Дар ин гурух бостоншиноси варзида А.М.Манделштам низ шомил буд.
Дар солхои тахсил дар аспирантураи шахри Санкт-Петербург Н. Неъматов барои чамъоварй ва танзими тамоми маводу сарчашмахои дастраскардааш кушиш намуда, солхои 1949-1950 ба кофтуковхои бостоншиносии калъаи ^ахкаха ва дигар ёдгории Шахристон пардохт.У дар тули солхои 1954-1960 сарварии дастаи экспедитсияи археологии Пажухишгохи таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии АУ Ч,ШС Точикистон, солхои 1961-1973 сарвари дастаи экспедитсияи бостоншиносии муассисаи номбурда,аз соли 1974 то солхои 2010 рохбари экспедитсияи комплексии бостоншиносии Точикистони шимолиро ба ухда дошт. Махз бо кушишхои академик Нуъмон Неъматов нахустин малакаи хафриёти бостонй дар Панчакенти кадим огоз шуда, мунтазам тачрибаи корй дар дигар ёдгорихои бостонй сайкал дода шуд. Дар хамон солхои 50-уми асри гузашта Н.Неъматов якчоя бо олимони варзидаи мамлакат аз чумла А.М.Беленитский, О.Г.Болшаков ва дигарьо фаъолият бурда,солхои 1951-1952 якчоя бо бостоншиноси намоён О.Г.Болшаков ба хафриёти яке аз ёдгорихои нодири Панчакенти кадим пардохт. Ин ёдгорй ба бостоншиноси чавон Н.Неъматов имконият дод, ки масъалаи пайдоиши работи Панжакенти кадимро дакик муайян намояд.Сарвари хайати бостоншиносон А.М.Беленитский дар яке аз гузоришхои хеш иброз намуд, ки натичаи хафриёти солхои 1951-1953 барои равшан намудани пайдоиши работи ибтидоии асримиёнагй мархилаи мухим аст. Ба хамин тарик, кашфиёти бостоншиноси чавон Н.Неъматов дар илми археология як кашфиёти мухим арзёбй гашт.
Солхои 1954-1955 Н. Неъматов хафриётро дар Хучанд идома медихад.Н.Неъматов ва гурухи бостоншиносон дар дехаи Сомгор як чузъи девори кадими воха ва дар дехаи Маьраму Ниёзбеки
сорили чапи руди Сир осори як калъаи кадима ва идомаи девори вохавиро пайдо намуда, дар як вакт харитаи чойгиршавии онхоро мураттаб сохтанд (6, 443).
Дар миёнахои солхои 50-уми асри гузашта фаъолияти пурсамари бостоншинос Н.Неъматов дар раванди омузиши ёдгорихои кадима ташаккул ёфт, ки таъсири мактаби бостоншиносони Русия дар ин чода накши устувор дошт.
Фаъолияти назарраси илмии бостоншинос Н.Неъматов боз дар хдмин нукта маълум мешавад, ки дар солхои 60-уми асри рафта омузиши сартосари ёдгорихои кадими мавзеи Шахристонро бо максади дакик намудани махалли чойгиршавии пойтахти Уструшанаи асримиёнагй - Бунчикат огоз намуда,зиёда аз 100 харобаи кадимаро ошкор сохт.Тахти рохбарии у хафриёти димнам Бунчика, ёдгорихои атрофи он харобохои дигар шахрхои Устурушана кашф_ва тахкик гардид. Дар радифи ин ёдгорихо метавон ^алъаи ^ахкаха I, II ва III, Тирмизактеппа, Уртакургон,Теппаи Пирмухаммад, Чилхучра, Чилдухтарон, Хоняйлов ва гайра ворид намуд(5, 257-283).
Хдфриётхои бостоншиносии димнаи Бунчикат (Шахристони хозира) ба Н.Неъматов имкон дод, то ба кашфи шохкории мусаввара девори аввали асримиёнагии ^алъаи ^ахкаха 1 шуруъ намояд, ки натичаи хуб дод. Кофтуковхои бостоншиносй 200 фирка чуби кандакориро ошкор намуд.Ин аст, ки имруз санъати меъмории Осиёи Миёнаро бидуни мусавварахои Бунчикат, манзараи атикии сахнахои буддой тасаввур кардан гайриимкон аст. Санъати тасвирии Уструшан бо саъю кушиши олим Н. Неъматов дастраси оламиён гардид. Дар солхои 70-уми асри XX у тавонист, дар илми санъатшиносй ва фархангшиносй тавсифи ин бозёфтхои нодирро манзур намояд, ки онхо дар як катор осори олим нашр гардидаанд: «Дар бораи санъати тасвирии касри афшинхои Уструшан (ахбори каблй)» (1973), «Сайри модаргурги уструшанагй» (1973), «Рамзи Рим дар санъати тасвирии Уструшан ва устураи атикаи Шарки ^адим» (1973), «Оид ба масъалаи макоми Шарк дар ташаккули анъанахои афсонавии Рими ^адим» (1974), «Тамоюлхои атикй дар санъати Уструшан (гузориши масъала)» (1976), «Накши мукарнаси сарак аз ^асри афшинхои Уструшан» (1977), «Азнавбаркароркунй ва тавсифи сюжети накшу нигори толори хурди касри афшинхои Уструшан» (1977), «Санъати тасвирии Шахристон: проблемахо ва андешахо» (1985) ва г. номбар намудани номгуи асархои устод худ аз пахлухои гуногун омузишию тадкикотии шохкорихои уструшанй дарак медихад. Дар хамин давра зери рохбарии Н.Неъматов як зумра шогирдони у А.И.Билолов,А.К.Мирбобоев, П.Т. Самойлик, Т.В. Беляева, Н.Т. Рахимов ва дигарон хафриёт ва тадкикот бурда, маводи зиёди моддй ва шайъй дарёфт намуданд, ки кухан будани таърихи Хучандро исбот мекард.Баъди омухтани археологияи Хучанди бостонй таърихи 2500-солагии он муайян карда шуда, ки он соли 1986 ботантана чашн гирифта шуд.Маводи археологии ёфтшуда,даврахои таърихии Хучанди асрхои УЫУ пеш аз милодро то ба давраи асрхои ХГХ-ХХ равшан ва барои омухтан имкон дод.
Маркази дигари таъриху фарханги точик -Истаравшан низ чун Хучанд солхои тулонй аз тарафи Н. Неъматов маърази тадкикоти- археологии олим буд, ки бо кандани аввалин харфхои (шурф) стратиграфии он хануз соли 1950 шуруъ карда буд. Дар хафриёти бостонии Истаравшан С.Ш.Марофиев, Х.Мухиддинов, А.К. Мирбобоев, дертар Н.Т. Рахимов чалб карда шуданд. Дар хамин давра у бо маводи ёдгории Уструшан-Мунчоктеппа, ки аз чониби худи устод Н. Неъматов хафриёт шуда буд, тадкикот бурда, махсули мехнаташ соли 1953 ба химояи рисолаи номзадй дар мавзуи «Уструшан дар асрхои УП-Х» ба анчом расид.Н.Неъматов бо рисолаи номзадии илмиаш яке аз корхои асосй-кашф ва омузиши хаматарафаи тамаддуни Уструшани аввали асри миёнаро ичро намуд. Дар ин тадкикот дар баробари муайян ва мушаххас намудани мавзеъ ва мавкеи шахрхои атика ва аввали асримиёна, чараёни ташаккули фархангии ахолиро низ омухт.
Доктори илмхои таърих,профессор Н.Т.Рахимов, академик Н. Неъматовро «нахустин кашшофи Уструшан» муаррифй намудааст. Махз бо кашфиётхои Н. Неъматов Истаравшани бостонй чун яке аз марказхои бузурги бошукухи фарханги кадимаи точик бо намунахои олии меъморй, истехсолоти хунармандии тадкик карда, ки он ба коркарди канданихои фоиданоки махаллй сурат мегирифт, машхур гардид. Дар ин хавзаи бостонии точик осори кишоварзии сермахсули лалмй ва обй, чорводории мавсимй, огалии асосаш «вертикалй» ва шохкорихои асили санъати тасвирй кашф шудаанд ва Уструшан макоми хосаи худро дар маркази тамаддуни Осиёи Марказй ишгол намуд. Дар охири солхои 60-ум аввали 70-уми асри XX дар омузиши бостоншиносии Точикистони Шимолй корхои бисёр ба сомон расонида шудаанд. Олими барчаста Н. Неъматов аз соли 1974 дастаи бостоншиносии Точикистони Шимолиро таъсис дода, рохбарии онро ба душ мегирад. Неруи ташкилдихандаи кофтуковхои бостоншиносй, гурухи бостоншиносон - шогирдони мустакими худи Н.Неъматов буданд.
Дар баробари ин Экспедитсияи чомеаи бостоншиносии Точикистони шимолй (СТАКЭ)-и академик Н. Неъматов маркази мактаби тайёрии бостоншиносони баландихтисос дар чумхурй хисоб меравад (3,275-283).Истеъдоди баланди ташкилотчигии корхои илмию тадкдкотй ва гайрати эчодкоронаи Н.Неъматов имкон дод, ки чор ёдгории вилоятй, таърихию фархангии кисми шимолии Осиёи Миёна-Уструшана, Хучанд, Фаргона ва Хисор аз тарафи устод хамчун маърази хафриёти археологй ва фархангй омухта шаванд.Сахми академик Н. Неъматов дар тахкику гурухбандии фарханги бостонии Точикистони Шимолй бехамто буда, даврабандии ёдгорихои вилоятро аз давраи кадимтарин то ба асри XX асоснок ва мушаххас намуд. Доираи васеи тадкикоти илмии таърихшиносй,таърихи этникй, даврабандии фархангй-антропологии таърихи халки точик, беназирии хорикаи (феномен)-и точик дар таърих ва тамаддуни чахонй, назарияи археологияи Осиёи Марказй, сохтори мафхумии фанни археология ва гайра аз серпахлу ва доманадор будани фаъолияти олим гувохй медиханд.Эътирофи хизматхои Н.Неъматов дар сохаи бостоншиносй боз дар он зохир мегардад, ки вай ба вазифаи раиси Шуро оид ба равияи бостоншиносй дар «Энсиклопедияи советии точик», раиси Шуъбаи хифзи ёдгорихои таърих ва фарханги Точикистон, аъзои як катор шурои диссертатсионй оид ба химояи рисолахои номзадй ва докторй, иштирокчй ва гузоришгари зиёда аз 120 конфронс, симпозиум, конгресс (гайр аз дохилиакадемй, мактабхои олй, шурохо ва машваратхо), аз соли 1969 аъзои Шурои илмй оид ба проблемахои археологияи Осиёи Миёна ва ^азокистон дар Пажухишгохи бостоншиносии АУ ИЧ,ШС (имруз ФР) инчунин аъзои Комиссияи хамкории Шуравй-Хиндустон оид ба археология ба хисоб мерафт. Устод Н.Неъматов берун аз Осиёи Марказй хам хамчун олими намоён маъруф буд. У иштирокчии се симпозиуми бостоншиносии ИЧ,ШС-ИМА (Кембрич, 1981; Самарканд, 1983; Вашингтон,1986), ду симпозиуми бостоншиносии ИЧ,ШС-Х,индустон (Оллохобод, 1982; Ишкобод, 1984) ба хисоб меравад.Шогирдони устод Н.Неъматов, ки дар мактаби илмии у тарбия ёфтаанд, дар сохаи археология Е.Д. Салтовская, С.Ш. Марофиев, У.Пулотов,Н.Т. Рахимов, А.К. Мирбобоев дар равияи этнография Х.Г.Эшонкулов сохаи меъморй С.Мамадчонова, санъатшиносй В.М.Соколовский, Г.Майтдинова фархангшиносй А.Холикй, К. Буриев санъати мусикй Н.Г.Хакимов хама сохиби дарачаи номзади илм ва ё доктори илм гашта, дар дохили кишвар ва берун аз он самаранок фаъолият мебаранд.Н.Неъматов муаллифи даврабандии нави таърихи ичтимой-иктисодй (форматсионй) ва антропологй-фархангии точикон дар худуди Точикистони таърихй ва сотсиуми этнофархангии точик мебошад (4,34-78).
Хамин тавр,академик Н.Неъматов яке аз чехрахои шинохтаи илми бостоншиносии точик ва собик Шуравй ба хисоб рафта, сахми у дар ташаккул, рушду нумуи амалия ва назарияи илми археология, тарбияи мутахассисон хеле бузург аст.
Асархои офаридаи академик Н.Неъматов доир ба таърих, фарханг, тамаддуни бостонии точикй, шуравй ва чахонй барои таърихи кишвар накши босазое гузоштаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Воднев,В.В.Найти начало начал: к 80-летию академика Н.Н.Негматова/В.В.Воднев//.-Хучанд, 2007.-С.203-229.
2. Древняя Уструшана: города, их локализация и хронология.Под.общей редакциий академика Н.Н.Негматова//Материальная культура Уструшаны.Выпуск.№°5-8.-Душанбе,2003.-С.15.
3. Негматов,Н.Н.СТАКЭ:50 лет археологических открытий многообразного высокоцивилизованного облика историко-культурной области Уструшана (в совершенно сжатом изложении)/Н.Н.Негматов//Археологические работы в Таджикистане.-Вып.ХХХ.-Душанбе, 2005.-С.275-283.
4. Негматов,Н.Н.Феномен: история и теория/Н.Н.Негматов.-Душанбе:Дониш,1997.-406 с.
5. Негматов,Н.Н.Открытие Уструшаны/Н.Н.Негматов,В.Л.Воронина//Наука и человечество. -М.,1975.-С.27-56.
6. Энсиклопедияи Советии точик. ^исми 8. - Душанбе,1989.- С.443.
REFERENCES:
1.Vodnev,V.V."Nachalo Nachal":dedicated to 80 th anniversary of /N.N.Negmatov,V.V.Vodnev.-Khujand,2007.-P.203-229.
2.Ancient Ustrushan: Cities their location a chronology.-Dushanbe, 2003 Under the redaction of academician N.N Negmatov(Ustrushan material culture. Edition N5-8 )-P.15
3.Negmatov,N.N STAKE:50 years of archaeological discovery of different High gualified shapes of historical and cultura areas of Ustrushan (totally in Drief narration ) N.N. Negmatov Archaeological work in Tajikistan- xxx.-Dushanbе, 2001.- P.275-283.
4.Negmatov,N.N.Phenomenon:History and Theory/N.N Negmatov.-Dushanbe,Donish,1997.-406 р.
5.Negmatov,N.N.Ustrushan Discovery N.N.Negmatov,N.N.Voronina V.Ustrushan Discovery/N.N. Negmatov V.L.-Voronina Science and Humanity.-M.1975.-P.27-56
6.Tajik Soviet Encyclopidia Chapter 8.- Dushanbe, 198.- P.443.
Проблемы археологии Шахристана в научных трудах академика Н. Негматова Ключевые слова: археология, археологические раскопки, Северный Таджикистан, Истаравшан, Уструшана, Кахкаха, Тирмизактеппе, Уртакурган, Теппаи Пирмухаммад, Чильхуджра, Чильдухтарон, Хоняйлов.
Статья посвящена историографическому анализу научных работ Н.Н.Негматова, посвященных археологическому изучению памятников Шахристана. Автор отмечает, что благодаря многолетним исследованиям Н.Н.Негматова в районе Шахристана найдены и изучены много разных археологических объектов - Калаи Кахкаха, Чилхуджра, Уртакурган и другие. Отмечается большая роль Н.Негматова в организации изучения памятников Шахристана. Н.Негматов является инициатором и руководителем археологических экспедиций на территории Уструшаны (Истаравшана). За годы раскопок Северо-Таджикистанской археологической экспедиции под руководством Н.Н.Негматова здесь получены первоклассные шедевры искусства и культуры. Рассматриваются монографии и научные статьи Н.Негматова, в которых опубликованы результаты раскопок памятников Шахристана.В статье в хронологическом порядке указаны основные работы Негматова, посвящённые исследованию материальной культуре памятников Шахристана.На основе рассмотренных публикаций Н.Негматова автор статьи приходит к выводу, что академик Н.Негматов внёс огромный вклад в изучение археологических памятников Уструшаны и является одним аз титанов археологической науки в середине ХХ- начало XXIвека в Таджикистане.
Problems Related to Archaeology of Shahristan in Negmatov^s Scientific Works Key words: archaeology, archaeological excavation Norther Tajikistan, Istaravshan Ustrushan, Kakhkaha ,Tirmizakteppe, Urtakurgan, PirmuhammadHill, Chlhujra, Childukhtaron, Khonjalov.
The article dwells on the historical and geographical analysis associated with N N.Negmatov's scientific works devoted to archaeological study of the monuments in Shakhristan. The author points out that due to Negmatov's long-term exploration the numerous different archaeological objects, including Khkaka castle, Chilkhudjrk, Urtakurganetc were found and studied in Shakhristan area. It is stated the great role of Negmatov into organization of the study of Sakhristan monunients. N.Negmatov is an initiator and the chief of archaeological expeditions on the territory of Ustrushan. During the years of excavations of Northern Tajikistan archaeological expeditions under the guidance оf Negmatov, hereby, were achieved the first rate masterpiece of art and culture. Out of a number of monographs and scientific articles belonging to Negmatov in which were published owing to Shakhristan monument excavation consequently. In accordance with chronological order the author shows the basic works of Negmatov devoted to the exploration related to material culture of Shakhristan monuments.
On the basis of the publications explored belonging to Negmatov the author of article comes the conclusion that academician N.Negmatov made great contribution into the study of Ustrushan archaeological monuments. The author confirms that academician N.Negmatovis is one of the titan in archaeological science referring to the middle of the XX-th - the beginning of the XXI-st centuries.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Гайбуллоева Мо^ира Абдуцаюмовна, сармуаллимаи кафедраи археология ва этнографияи халки тоцики Донишгои давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Рафуров (Цумхурии Тоцикистон,ш.Хуцанд), E-mail:[email protected]. Сведения об авторе:
Гайбуллоева Мохира Абдукаюмовна, старший преподаватель кафедры археология и этнография таджикского народа Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: [email protected] Information about the outhar:
Gaibulloeva Mohira Abdukagimovna, senior lecturer of the department of ethnography and archaeology under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: [email protected]
