CC BY
121
D01:10.12845/bitp.33.1.2014.4
mgr Aneta ZAGANCZYK1
Przyj^ty/Accepted/Принята: 30.03.2013;
Zrecenzowany/Reviewed/Рецензирована: 25.04.2013;
Opublikowany/Published/Опубликована: 31.03.2014;
ZASADY KONSTRUOWANIA KWESTIONARIUSZA ANKIETY
Principles of Questionnaire Construction
Главные принципы построения анкеты
Abstrakt
Cel: Cel poznawczy sprowadza si^ do wzbogacenia teorii o wiedz^ dotyczqcq. zasad konstraowania kwestionariusza ankiety i odpowiedzi na pytanie , jakich zasad powinni przestrzegac badacze konstruujqc kwestionariusz ankiety”. Natomiast celem utylitarnym jest ustalenie niedomagan - wskazanie problemow z jakimi mogq. spotkac si^ badacze podczas budowania kwestionariusza ankiety oraz przedstawienie mozliwego wplywu zaniechania stosowania zasad konstrukcji kwestionariusza ankiety na jakosc badan. Wprowadzenie: Najwazniejszym elementem decydujqcym o sukcesie badania jest odpowiednie przygotowanie kwestionariusza ankiety. Gdy ankieta jest nudna, m^czqca, czy niezrozumiala respondenci sq. mniej zaangazowani przy jej wypelnianiu. Zdarza si^, ze aby jak najszybciej skonczyc, udzielajq. przypadkowych odpowiedzi. Zbyt dlugie kwestionariusze, zla kolejnosc pytan, brak istotnych pytan, ktore mogq. byc potrzebne do pelnego nakreslenia problemu to tylko niektore z bl^dow mozliwych do popelnienia przy konstruowaniu kwestionariusza ankiety. By cz^sci z tych bl^dow uniknqc nalezy stosowac si^ do zasad tworzenia kwestionariuszy. Metodologia: W etapie wst^pnym dokonana zostala identyfikacja oraz sprecyzowanie problemu badawczego. Analiza literatury, przykladow ankiet oraz inny zgromadzony material badawczy byly podstawq. doboru metod i technik badawczych. W drugim etapie, ktory stanowil zasadniczq. cz^sc realizowanej procedury badawczej, badania prowadzone byly z wykorzystaniem nizej wymienionych metod, technik i narz^dzi badawczych. Analiza stosowana byla glownie w badaniach dokumentow oraz literatury. Obj^to niq. opracowania naukowo-badawcze i dydaktyczne, przykladowe kwestionariusze ankiet. Syntezq. obj^te zostaly przede wszystkim wyniki badan z obserwacji posredniej i uczestniczqcej. Na wszystkich etapach prac badawczych, ktorych istotq. byla identyfikacja cech wspolnych, podobienstw oraz roznic poszczegolnych zagadnien badawczych, zwlaszcza w zakresie porownania przykladow bl^dnych kwestionariuszy ankiet ze wzorcowymi stosowano porownanie. Do ujawniania cech i powiqzan, mozliwosci ich lqczenia, stosownie do przyj^tych kryteriow oraz formulowania na ich podstawie uniwersalnych zalozen zastosowano uogolnienie. Metoda wnioskowania w drodze analogii posluzyla do formulowania wnioskow i propozycji w przypadkach wyst^powania podobienstw wybranych elementow Metody indukcji i dedukcji, umozliwily generowanie nowych twierdzen i wnioskow.
Koncowy trzeci etap prac badawczych polegal na zebraniu wynikow przeprowadzonych badan w calosc, dokonaniu ich logicznego uogolnienia oraz systematyzacji.
Wnioski: W artykule zaprezentowano zestaw zasad, ktorych nalezy przestrzegac przy budowaniu kwestionariusza ankiety ze szczegolnym uwzgl^dnieniem bl^dow, jakie mozna popelnic przy jego konstrukcji. Zwrocono rowniez uwag^ na znaczenie najcz^sciej popelnianych bl^dow w ankietach w odniesieniu do jakosci i rzetelnosci calego procesu badawczego.
SJowa kluczowe: kwestionariusz ankiety, zasady budowy kwestionariusza, bl^dy ankiet, struktura kwestionariusza ankiety, respondent Typ artykuJu: artykul przeglqdowy
Abstract
Purpose: The cognitive goal of this article is to enrich the knowledge of the principles for constructing survey questionnaires and answer the question “what principles should researchers obey while constructing a questionnaire”. The utilitarian goal consists in the indication of errors and problems that researchers may face while creating a questionnaire as well as presentation of the possible effects of failing to obey the principles of questionnaire design in relation to the quality of research.
Introduction: Appropriate preparation of a questionnaire is the most important factor which determines the success of the study. Some examples of the mistakes that can be made by a questionnaire designer are: too long questionnaires, wrong order of the questions and the lack of significant questions that may be needed to outline the problem comprehensively. If a survey is boring, tedious or confusing the respondents are less engaged in fulfilling it. Sometimes, in order to complete it faster, they give random answers. To avoid these errors the researchers should follow the principles of designing questionnaires.
1 Akademia Obrony Narodowej; Aleja gen. Antoniego Chrusciela „Montera” 103, 00-910 Warszawa/ National Defence University, Poland; [email protected]
DOI:10.12845/bitp.33.1.2014.4
Methodology: At the initial stage, the research problem was identified and clarified. An analysis of literature, examples of surveys and other research materials formed the basis for the selection of research methods and techniques. In the main part of the executive research procedure, the research was conducted using the following research methods, techniques and tools. The analysis has been applied mainly in the research of documents and literature. It covered scientific, research and didactic works and sample questionnaires. The results from indirect and participatory observations were mainly synthesised. At all stages of the research which aim was to identify common denominators, similarities and differences between research topics, especially in the comparison of erroneous questionnaires and a model ones, a comparison was used. To reveal the characteristics and relationships, the possibility of combining them according to adopted criteria and formulation on that basis universal principles, the authors applied generalization. The method of inference by analogy was used to formulate conclusions and proposals in cases where the similarities between selected items were noticeable. The methods of induction and deduction helped to generate new assertions and conclusions. The final, third stage of the research, consisted in gathering research results together, making of them a logical generalization and systematization.
Conclusions: The article presents a set of principles to be followed in the construction of a questionnaire, with a particular focus on errors that can be made during its design. The authors of this article also drew attention to the most common mistakes in questionnaire and their impact on the quality and reliability of the whole research process.
Keywords: questionnaire, principles of questionnaire construction, survey errors, structure of questionnaire, respondent Type of article: review article
Аннотация
Цель: Познавательная цель заключается в обогащении теории знаниями принципов построения анкеты и получении ответа на вопрос: какие правила построения анкеты должны соблюдать исследователи?”. Утилитарная цель - определение недостатков - указание проблем, с которыми могут столкнуться исследователи во время составления анкеты, а также представление возможных последствий несоблюдения правил построения анкеты, влияющих на качество исследований.
Введение: Самым важным решающим фактором в успехе исследования является правильная подготовка анкеты. Респонденты ангажируются в меньшей степени при выполнении нудных, утомительных или непонятных анкет. Бывает, что чтобы возможно быстро их закончить дают случайные ответы. Слишком долгие опросы, неправильная последовательность вопросов, отсутствие важных вопросов, которые могут быть необходимы для полного описания проблемы - это только некоторые из возможных ошибок совершаемых при построении анкеты. Чтобы избежать некоторых из этих недостатков, надо соблюдать правила построения анкет.
Методология: В предварительном этапе была проведена идентификация и уточнение проблемы исследования. Анализ литературы, примеров анкет и другой собранный исследовательский материал были основой выбора метод и техник исследования.
Во втором этапе, являющимся основной частью реализованной процедуры исследования были использованы нижеперечисленные методы, техники и исследовательские инструменты. Метод анализа был использован, в основном, в исследованиях документов и литературы. Авторы анализировали научно-исследовательские и дидактические разработки, примеры анкет. Синтез был проведён, прежде всего, для результатов опосредованного и включенного наблюдения. На всех этапах исследовательских работ, которых существом была идентификация общих характеристик, аналогий и различий отдельных исследовательских вопросов, особенно для сравнения примеров неправильных анкет с образцовыми был применен метод сравнения. Для выявления характеристик и взаимоотношений, возможностей их объединения, в соответствии с принятыми критериями и разработки на их основе универсальных принципов авторы применяли метод обобщения. Метод вывода на основе аналогий был использован для формулирования выводов и предложений в случае выступления аналогий выбранных элементов. Методы индукции и дедукции позволили создать новые теории и выводы. Заключительный третий этап исследования состоял из объединения собранных результатов исследований, их логического обобщения и систематизации. Выводы: В статье представлен перечень правил, которые надо соблюдать при построении анкеты, с особенным учётом ошибок, какие можно совершить при её конструкции. Авторы обратили также внимание на значение наиболее часто совершаемых ошибок в анкетах и их влияния на качество и достоверность целого процесса исследований.
Ключевые слова: листок анкеты, принципы построения анкеты, ошибки в анкетах, структура анкеты, респондент Вид статьи: обзорная статья
1. Wprowadzenie
Slowo „ankieta” pochodzi z j?zyka francuskiego enq^te i oznacza zbieranie informacji za pomoc. pytan skierowanych do roznych osob [1, s. 232]. Ankieta jest sposobem zbierania informacji za pomoc. drukowanej li-sty pytan zwanej kwestionariuszem, bez posrednictwa an-kietera. Stanowi one technik? o wysokim stopniu „samo-czynnosci”, a rola osob badaj.cych sprowadza si? do roz-prowadzenia i zebrania kwestionariuszy. Kwestionariusz ankiety lub wywiadu jest jednym z wazniejszych narz?-dzi badawczych przeznaczonych do rejestracji odpowiedzi respondentow. Zawiera on swiadom. i logiczn. kom-pozycj? pytan. Kwestionariusz ankiety jest niekiedy jedy-
n. form. kontaktu badacz - badany, st.d tak wazna jest prawidlowa jego konstrukcja.
2. Struktura kwestionariusza ankiety
Kwestionariusz to nic innego jak przelozenie celow badawczych na pytania. Odpowiedzi na te pytania dostar-czaj. danych pozwalaj.cych na przetestowanie hipotezy badawczej.
Struktura i uklad pytan ankiety uzaleznione s. od przedmiotu badan oraz od danych, jakie zamierza si? uzyskac. Typowy kwestionariusz skomponowany jest z trzech podstawowych cz?sci: naglowka, inaczej cz?sci wprowadzaj.cej, cz?sci wlasciwej (zasadniczej) - czyli pytan oraz metryczki.
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ D01:10.12845/bitp.33.1.2014.4
Naglowek to cz?sc wprowadzaj.ca, prezentuj.ca cel badania i zach?caj.ca respondenta do wzi?cia udzialu w badaniu. Jest ona szczegolnie istotna w przypadku badan przeprowadzanych bez udzialu ankietera.
Na pocz.tku kazdego kwestionariusza niezb?dne jest wyrazne zaznaczenie nazwy placowki prowadz.cej ba-dania: instytutu, uczelni, osrodka, itd. Na ogol nazw? t? umieszcza si? w lewym gornym rogu pierwszej strony narz?dzia. „Zamieszczonej tam nazwie placowki powi-nien towarzyszyc jej adres, telefon, ktory - po pierwsze
- uwiarygodnia sam kwestionariusz i badania oraz - po drugie - wyraznie wskazuje respondentowi, gdzie moze on kierowac swoje ewentualne uwagi zwi.zane z proble-matyk. badan, konstrukcj. kwestionariusza i organiza-cyjnym przebiegiem badan” [2, s. 19].
Kolejny element formalno-ewidencyjnej cz?sci kwe-stionariusza to jego tytul. Co do koniecznosci jego formu-lowania i umieszczania na pierwszej stronie narz?dzia nie ma wsrod metodologow pelnej zgodnosci. Jezeli umiesz-cza si? tytul, to musi on byc starannie dobrany i prze-myslany. Powinien byc przede wszystkim krotki, raczej w trybie oznajmuj.cym [2, s. 20]. Nalezy unikac w nim slow, ktore wzbudzaj. w.tpliwosci, s. niejasne, wywolu-j. niepoz.dane skojarzenia lub negatywnie nastawiaj. do calosci badan.
Najistotniejszym elementem formalno-ewidencyjnej cz?sci kwestionariusza jest wprowadzenie. Wprowadzenie przybiera form? listu (odezwu) do respondenta, w ktorym badacz stara si? naklonic go do wzi?cia udzialu w badaniach. W takim wprowadzeniu przede wszystkim powinny si? znalezc nast?puj.ce elementy:
1. Cel badan. Powinien on ukazac respondentowi dwa podstawowe rodzaje celow: naukowy i praktyczny oraz poinformowac o tym, kto i w jakim celu realizuje badanie, a takze po co ktos si? do niego zwraca.
2. Zapewnienie o poufnosci zebranego materialu (ewen-tualnego anonimowego charakteru badania). Przede wszystkim nalezy poinformowac badanych, ze udzial w badaniu jest calkowicie dobrowolny i anonimowy. Zaleca si?, aby we wprowadzeniu do kwestionariusza ankiety oprocz zapewnienia anonimowosci polozyc duzy nacisk na poufnosc, tzn. wyl.cznie statystyczne, ilosciowe opracowanie danych i nieudost?pnianie wy-pelnionych formularzy osobom spoza zespolu badawczego. Z praktyki wiadomo, ze respondenci udziela-j. bardziej szczerych odpowiedzi w momencie, gdy wiedz., ze nikt nie b?dzie indywidualnie analizowal odpowiedzi uzyskanych przez poszczegolnych bada-nych.
3. Uzasadnienie wyboru respondenta do badan - dlacze-go wlasnie on si? znalazl na liscie respondentow.
4. Ewentualna instrukcja dotycz.ca sposobu wypelnia-nia kwestionariusza. Mozna zamiescic j. w dwojaki sposob. Jesli pytania rozni. si? form. i formatem, instrukcja moze znajdowac si? przy kazdym pytaniu. Jesli ankieta sklada si? z samych pytan zamkni?tych jed-nokrotnego wyboru, informacje o zaznaczeniu wybra-nej odpowiedzi mozna zawrzec we wst?pie.
5. Apel o powazne potraktowanie pytan i udzielenie szczerych odpowiedzi.
6. Ewentualne okreslenie sposobu zwrotu wypelnionego narz?dzia. Szczegolnie, jezeli ankieter nie moze ode-brac od respondentow ich osobiscie. Do niektorych ankiet (np. pocztowej, prasowej) nalezy dol.czyc za-adresowan. i opatrzon. znaczkiem kopert? zwrotn.
7. Podzi?kowanie za wzi?cie udzialu w badaniach. War-to juz w zaproszeniu z gory podzi?kowac za udzial w badaniu.
Przegl.d roznych narz?dzi badawczych wykazuje, ze duza ich cz?sc nie ma w ogole zadnego zakonczenia. Bez wzgl?du na to, czy zostalo podzi?kowanie zamieszczone we wprowadzeniu, warto rowniez na koncu ankiety zwro-cic si? z nim do respondenta. Poz.dane byloby zamiesz-czenia tam rowniez sformulowania - z prosb. do respondenta, aby raz jeszcze sprawdzil, czy udzielil odpowiedzi na wszystkie skierowane do niego pytania.
Cz?sc wlasciw. kwestionariusza stanowi zestaw pytan, na ktore badaj.cy pragnie uzyskac odpowiedzi. Zasady tworzenia pytan zostan. omowione w dalszej cz?-sci artykulu.
Trzecim elementem kwestionariusza jest metryczka. Jest ona zrodlem informacji na temat samych respondentow. Zagadnienia przedstawiane w metryczce powinny byc podporz.dkowane celowi badania. „Pytania metrycz-kowe zbieraj. dane, ktore pelni. na ogol funkcj? zmien-nych niezaleznych i odnosz. si? najcz?sciej do informacji z zakresu spoleczno-demograficznej charakterystyki ba-danego srodowiska, poziomu wyksztalcenia i kwalifika-cji zawodowych, sytuacji pracy, polozenia materialnego respondenta” [1, s. 250]. Liczba i rodzaj pytan „metrycz-kowych” zalez. przede wszystkim od celu badan, sfor-mulowanych problemow glownych i szczegolowych, od-powiadaj.cych im hipotez oraz stopnia szczegolowosci badan. Pytania „metryczkowe” umozliwiaj. grupowanie zebranych materialow i informacji, wedlug cech spolecz-no-zawodowych i demograficznych respondentow. Stanowi. takze podstaw? do przeprowadzenia analiz oraz badania zwi.zkow mi?dzy zmiennymi niezaleznymi a zja-wiskami, dla ktorych badania zostaly podj?te [1, s. 250].
3. Format i wyglqd zewn^trzny kwestionariusza
Wi?kszosc wskazan dotycz.cych cech zewn?trznych kwestionariusza podyktowana jest trosk. o ulatwienie re-spondentom spelnienia prosby badacza, oraz o zminimali-zowanie liczby bl?dow popelnianych przy konstruowaniu ankiet. Zatem nalezy zadbac, aby kwestionariusz byl po-prawny pod wzgl?dem graficznym i gramatycznym. Na-lezy zwrocic uwag? mi?dzy innymi na nizej wymienio-ne wytyczne.
1. Nalezy zadbac o przejrzyst. postac kwestionariusza,
- por?czny format (np. zblizony do rozmiarow kartki papieru uzywanego do pisania na maszynie, tj. A-4).
2. Z wygl.dem zewn?trznym kwestionariusza l.czy si? kwestia jakosci papieru uzytego do wydrukowania. Do wydrukowania ankiety powinien byc uzyty papier przynajmniej takiego gatunku, aby mozna bylo pisac na nim roznymi przyrz.dami (l.cznie z piorem napel-
nianym atramentem). Druk powinien byc wyrazny, czytelny.
3. Pytania musz. byc rozmieszczone w sposob przejrzy-sty. Warto zadbac o przejrzysty uklad graficzny ші?-dzy cz?sci. zlozon. z pytan i zlozon. z propozycji odpowiedzi. Nalezy zachowac odst?py mi?dzy pytania-mi oraz zostawic wystarczaj.co duzo pustego miejsca na zapisanie odpowiedzi na pytanie otwarte.
4. Racjonalnie zapelniona strona, tzn., taka na ktorej nie ma nieuzasadnionych polaci pustego miejsca przepla-tanego obszarami zbyt g?sto pisanego tekstu. Niera-cjonalne zagospodarowanie powierzchni najcz?sciej zdarza si? wowczas, gdy po pytaniach polotwartych b.dz zamkni?tych nast?puje kafeteria zlozona z wielu czlonow wyrazanych jednym b.dz dwoma slowami, pisanymi w slupku.
5. Z odpowiednim gospodarowaniem powierzchni. wi.-ze si? scisle nakaz, aby pytanie, wraz z ewentualn. kafeteri. do niego (b.dz pustym miejscem na wlasn. odpowiedz) znajdowalo si? na tej samej stronie [3, s. 103]. Kazde pytanie powinno miescic si? na jednej stronie.
6. Nalezy unikac zbyt duzych tabel, g?sto liniowanych.
7. Wszystkie pytania powinny byc ponumerowane, po-winna rowniez byc zachowana ci.glosc numeracji.
Cz?sto zdarzaj.cym si? bl?dem jest nienumerowa-nie calej serii pytan ujmowanych w formie tabelarycz-nej. Traktuje si? je wtedy zbyt doslownie jako calosc i - co gorsza - numerem opatruje si? wst?p (przejscie) do nich, a wlasciwe pytania pozostawia si? bez oznakowania [3, s. 106], co w znacz.cy sposob utrudnia analizowanie danych.
4. Zasady dotyczqce cz$sci wlasciwej - pytan
Uwazna analiza roznych kwestionariuszy badawczych wskazuje, ze w wielu z nich mozna zauwazyc kil-ka rodzajow bl?dow dotycz.cych pytan. Szczegolow. ich analiz? przeprowadzila K. Lutynska, wyrozniaj.c nast?-puj.ce kategorie wad pytan:
• wady strukturalne,
• wady zwi.zane z niedostosowaniem pytania do infor-macyjnego zapotrzebowania badacza,
• wady zwi.zane ze zbytni. trudnosci. pytania,
• wady zwi.zane ze zbytni. drazliwosci. pytania,
• wady wynikaj.ce z faktu, ze pytanie jest sugeruj.ce [4, s. 76-84].
Nizej zaprezentowano wytyczne do konstruowania pytan i odpowiedzi w ankietach.
Odpowiedni j^zyk kwestionariusza. Jednym z wa-runkow poprawnosci kwestionariusza jest poslugiwa-nie si? w nim stosownym j?zykiem. Nalezy unikac syno-nimow. Poslugiwanie si? піші ze wzgl?dow czysto styli-stycznych traktowane jest jako bl.d. Wprowadzanie co-raz to nowych wyrazow dla nazwania tego samego zjawi-ska moze wywolac u respondenta wrazenie, ze badaczowi za kazdym razem chodzi o cos innego. Ta sama zasada dotyczy wyrazow i zwrotow systematycznie powtarza-
D0I:10.12845/bitp.33.1.2014.4
j.cych si? takich jak: „nie wiem”, „trudno powiedziec”, „nie mam zdania”, „nie zastanawial(a)em si? nad tym”. Jesli nie ma specjalnych przeciwwskazan, to w calym kwestionariuszu nalezy poslugiwac si? jednym sposrod tych okreslen.
Sposob zwracania si^ do respondenta. Zadawane pytania powinny miec odpowiedni. form? gramatyczn.. Zaleca si?, aby wszystkie pytania byly pisane w tej samej formie gramatycznej (w takiej samej osobie i czasie - dotyczy to takze kafeterii). Do respondenta nalezy zwracac si? w formie osobowej i przyj?tej w danym srodowisku np. Pan, Pani, Panstwo lub przez Ty, a nie w formie bezo-sobowej np. „Jak. mozna wyrazic opini? o^”. W stosun-ku do osob doroslych najcz?sciej stosuje si? form? „Pan”, „Pani”, a w stosunku do dzieci i mlodziezy (mniej wi?cej do 18 lat) zwyklo si? uzywac zwrotu „Ty”. W calym kwe-stionariuszu nalezy poslugiwac si? t. sam. form. grama-tyczn.. Pytania powinny miec formie zdania pytaj.cego, a nie oznajmuj.cego, rozkazuj.cego czy wykrzyknikowe-go. Dotyczy to rowniez pytan uj?tych w postaci tabela-rycznej. Jedynie instrukcje redagujemy zdaniami oznaj-muj.cymi.
Zwroty grzecznosciowe - ten aspekt porusza m.in. L. Soloma. Z mysl. o stworzeniu przyjemnej atmosfery niektorzy autorzy kwestionariuszy staraj. si? „grzecznie” formulowac pytania, zaczynaj.c je od takich na przyklad zwrotow: „Czy byl(a)by Pan(i) uprzejmy(a)^”, „Czy zechcial(a)by Pan(i) ....?”. Jest to zabieg, ktory w wielu przypadkach przyczynia si? do udzielenia odpowiedzi nieistotnej, w stylu: „Tak, zechc?”, „Tak, ch?tnie wymie-ni?” [4, s. 140].
W przypadku wywiadu ankieter po uslyszeniu tego rodzaju odpowiedzi dopytuje si?: „To prosz? wymienic”. Moze wi?c uzyskac odpowiedz istotn., chociaz po dodat-kowej stracie czasu. Natomiast, gdy jest to kwestionariusz ankiety - szansy na dopytanie nie ma. Z tych wzgl?dow lepiej wi?c zapytac wprost: „Jak dlugo pracuje Pan(i)...?”, „Prosz? wymienic...” [3, s. 109].
Komunikatywnosc. Kwestionariusz powinien gwa-rantowac calkowit. komunikatywnosc mi?dzy badaczem a respondentem. Cz?stym bl?dem w budowie kwestionariusza jest dopuszczenie do sytuacji, w ktorej zawiera on niejasne, niejednoznaczne sformulowania - ktore mog. podlegac roznej interpretacji przez roznych respondentow. Jesli istnieje potrzeba uzycia specjalistycznego slow-nictwa (terminologii naukowej, technicznej) warto w na-wiasie podac krotk. definicj? tego poj?cia. W ten sposob mozna unikn.c roznic w interpretacji. Nie nalezy uzywac nazw niezrozumialych, zawilych skladni lub zbyt dlugich pytan. W miar? mozliwosci powinno si? stosowac prost. skladni?, budowac krotkie zdania. Pytania w ankiecie nie powinny zawierac podwojnych negacji, ktore znacznie wydluzaj. czas potrzebny na udzielenie odpowiedzi oraz zwi?kszaj. mozliwosc niezrozumienia pytania i udzielenie odpowiedzi niezgodnej z przekonaniami respondenta. Pytaj.c o cz?stosc wyst?powania jakiegos zjawiska, emo-cji warto doprecyzowac mozliwe odpowiedzi. Zamiast umieszczac odpowiedzi o slabo sprecyzowanej jednost-ce czasu („cz?sto”, „regularnie”, „od czasu do czasu”), warto pomyslec nad zastosowaniem bardziej dokladnych
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ DOI:10.12845/bitp.33.1.2014.4
okreslen („rzadziej niz raz w miesi.cu”, „cz?sciej niz raz na rok”).
Nie tylko zawila skladnia lub uzywanie specjalistycz-nego slownictwa moze wplywac na poprawn. komunika-tywnosc i jednoznaczne rozumienie, przez wszystkich ba-danych, tresci zawartych w kwestionariuszu [5, s. 107124]. Duz. rol? w tej tematyce odgrywa j?zyk uzywany w ankiecie. J?zyk ankiety powinien byc dostosowany do grupy docelowej badania, maksymalnie zblizony do j?-zyka mowionego w srodowisku respondenta, poprawny. Inaczej pytania w ankiecie zadaje si? specjalistom z da-nej dziedziny, inaczej mlodziezy, inaczej osobom w pode-szlym wieku. Jezeli ankieta skierowana jest do zbiorowo-sci mocno zroznicowanej to wowczas nalezy dostosowac si? do j?zyka ludzi o najnizszym poziomie edukacyjnym, w przeciwnym wypadku uzyskano by nietrafne odpowiedzi od tych respondentow, ktorzy nie byli w stanie zro-zumiec pytania z racji bariery j?zykowej. Kazde pytanie musi byc sformulowane tak, by nie wykraczalo poza wie-dz? i wyobrazni? badanego, by nie wymagalo od niego ponadprzeci?tnych umiej?tnosci wykonywania operacji logicznych lub niezwyklej pami?ci. Chodzi tu zarowno
0 to, by nie pytac o wiedz? specjalistyczn. ale tez o for-mul? pytania, ktora powinna byc zrozumiala dla kazdego
1 latwa do zapami?tania. Postulat zawarty w tym punkcie jest tym wazniejszy, im nizszy jest poziom intelektualny respondentow.
Neutralnosc slownictwa. Kolejna sugestia odnosi si? do uzywania zwrotow silnie emocjonalnie zabarwio-nych, zarowno dodatnio (np. fascynuj.cy, wspanialy), jak i ujemnie (np. maltretowanie dzieci, okradanie spoleczen-stwa itp.). Sprowadza si? ona do ogolnego zalecenia, by unikac slow z silnym ladunkiem uczuciowym. W trosce
o wiarygodnosc zbieranych danych nalezy unikac sta-wiania pytan drazliwych, ktore moglyby wywolac u respondenta przykre uczucia takie jak: zazenowanie, strach, zlosc itp. Sklaniaj. one do podawania nieprawdziwych informacji i formulowania nieszczerych opinii.
Na pytania drazliwe respondent wcale nie udziela od-powiedzi, udziela odpowiedzi nie na temat, albo odpo-wiedzi nieprawdziwe, b.dz wyglasza nieuznawane przez siebie pogl.dy itp. Przyczyn drazliwosci pytan jest duzo. Pytanie staje si? drazliwym, jesli:
• narusza w mniemaniu respondenta sfer? jego prywat-
nosci i intymnosci,
• zagraza poczuciu wlasnej wartosci, np. pytanie
o wiedz?, ktorej respondent nie posiada, albo pytanie
o uczestnictwo w kulturze, czytanie ksi.zek,
• wywoluje poczucie zagrozenia spolecznej egzystencji.
W przypadku, gdy badacz chce zadac pytania od-nosz.ce si? do zagadnien drazliwych lub bardzo osobi-stych, nalezy czynic to po odpowiednim przygotowaniu respondenta, poniewaz nie powinien on byc takimi pyta-niami zaskakiwany. Zaleca si?, aby pytania tego rodzaju umieszczac raczej na koncu kwestionariusza.
Nalezy unikac zadawania respondentom pytan su-geruj.cych odpowiedz lub mog.cych ujawnic prawdzi-wy cel badania. W momencie, gdy zaczniemy sugerowac odpowiedz badanemu istnieje duza szansa, ze b?dzie on
chcial udzielic odpowiedzi zgodnie lub wr?cz przeciw-nie do wynikow, jakie chcielibysmy uzyskac. Unikac nalezy rozpoczynania pytania od sformulowan typu „Kaz-demu wiadomo, ze...”, „Na ogol, wiqkszosc osob twier-dzi, ze...” itd. Stosowanie tego typu terminow czyni pytania sugeruj.cymi, ukierunkowuj.cymi punkt widzenia respondenta na dan. spraw?. Tego rodzaju wyrazenia nie-kiedy powoduj. iz pytania staj. si? drazliwymi (np. „Czy dopuscil(a) si? Pan(i) oszustwa?”).
Dostosowanie pytania do zapotrzebowania infor-macyjnego badacza. J. Apanowicz wskazuje, iz przepro-wadzaj.c ankietowanie, nalezy uwzgl?dnic mi?dzy inny-mi celowosc badan. Chodzi o to, by nie naduzywac tej techniki w badaniach. Badania ankietowe mog. dotyczyc tylko tych problemow, w stosunku do ktorych nie mozna uzyskac bardziej rzetelnej informacji oraz tych sytuacji, w ktorych badane osoby b?d. w stanie wypowiedziec si? rzeczowo i odpowiedzialnie.
Jedn. z przyczyn trudnosci pytan jest nalozenie na respondenta zadan badacza. Niewlasciwie sformulowane pytanie zarowno pod wzgl?dem formy, jak i tresci, prze-kresla szans? uzyskania wiarygodnej odpowiedzi, a tym samym uzyskania rzetelnych danych. „Formuluj.c pytania, nalezy ci.gle pami?tac, jakie problemy badawcze
i odpowiadaj.ce im hipotezy robocze zostaly sformulowane. Jest to niezb?dne dla uswiadomienia sobie, jakie informacje b?d. potrzebne dla rozwi.zania postawionego zadania i zweryfikowania hipotez. Chodzi przede wszystkim o znalezienie wlasciwego sposobu przejscia od problemow, jakie badacz sam sobie stawia, do pytan, jakie zamierza skierowac do respondenta” [1, s. 251]. Jezeli badacz nie przelozy pytan b?d.cych problemem badaw-czym na pytania b?d.ce narz?dziem badawczym, to zadaje pytania zbyt trudne, odpowiednie dla eksperta, a nie-nadaj.ce si? do badan masowych. Odpowiedzi na takie pytania s. przypadkowe, poznawczo malo wartosciowe, a ponadto stresuj. badanych.
Pytanie powinno prowadzic do uzyskania poszukiwa-nej informacji. Jesli tego nie czyni, to nazywamy je nie-dostosowanym do informacyjnego zapotrzebowania ba-dacza. Jest wi?c wymog, by pytanie odpowiadalo stop-niowi poinformowania respondenta. „Sprzeniewierzenie si? temu warunkowi polega na nieuzasadnionym potrak-towaniu badanego, jako znawcy sprawy, o ktor. pytamy. Indaguj.c na przyklad rolnika: „Jakie zmiany nalezaloby wprowadzic w strukturze organizacyjnej Polskiej Akade-mii Nauk” mozna z duzym prawdopodobienstwem przy-j.c, iz naruszamy powyzsz. zasad?” [3, s. 112].
Kolejn. okolicznosci., ktora czyni dane pytanie nie-dostosowanym do zapotrzebowania informacyjnego badacza, jest zwracanie si? z z.daniem odpowiedzi od calej badanej populacji zamiast tylko od jej cz?sci. Aby unik-n.c pytan niedostosowanych do sytuacji respondenta, trzeba zastanowic si?, czy kazdy respondent moze na nie odpowiedziec. Pytanie niedostosowane do sytuacji to jest pytanie z falszywym zalozeniem o istnieniu odpowiedzi wlasciwej. Na przyklad „Co ostatnio kupiles na prezent dla swego dziecka?” Odpowiedz: „Nie mam dzieci”. Respondent udzielil innej odpowiedzi niz wymagalo pytanie, poniewaz bylo ono niedostosowane do jego sytuacji.
Jesli nie kazdy moze odpowiedziec, to nalezy stosowac pytania filtruj.ce - inaczej zwane selekcyjne lub odsiew-cze, wychwytuj.ce osoby, ktorych b?d. dotyczyly kolejne pytania oraz osoby, ktorych te pytania nie dotycz.. Istot-nym elementem instrukcji wypelniania kwestionariusza jest podanie regul przejscia, czyli wskazanie responden-towi jak post?powac dalej, gdy wybierze okreslon. odpowiedz na pytanie filtruj.ce.
W kafeterii nie nalezy zapominac o umieszczeniu odpowiedzi „nie wiem”, „trudno powiedziec”, aby nie wy-muszac odpowiedzi wlasciwej wtedy, gdy respondent nie moze lub nie powinien jej udzielic.
Dlugosc narz^dzia - zbyt krotka b^dz zbyt dluga ankieta. Kwestionariusz powinien byc swiadom., prze-myslan. z roznych punktow widzenia, kompozycj. a nie zbiorem pytan. Znaczy to tyle, ze sprawy poruszane w po-szczegolnych pytaniach musz. w jakis sposob l.czyc si? (bezposrednio czy posrednio) z problemem badawczym. Ponadto powinny tworzyc logiczn. calosc [3, s. 100]. Zdarza si?, ze kwestionariusze naszpikowane s. pytania-mi, ktore s. niepotrzebne dla wyjasnienia podstawowego problemu badawczego. Liczb? pytan nalezy ograniczyc do koniecznego minimum, jesli jakies pytanie mozna po-min.c bez szkody dla realizacji glownego celu badania -powinno si? tak zrobic - rosnie szansa na realizacj? bada-nia i udzielenie rzeczywiscie przemyslanych odpowiedzi.
Nalezy zadawac konkretne i celowe pytania. Kazde pytanie powinno miec jasny dla respondenta cel zmierza-j.cy do weryfikacji postawionych hipotez. Wedlug L. So-lomy przyjmuje si?, ze wypelnienie ankiety nie powinno zaj.c respondentowi wi?cej niz 30 minut.
W racjonalnym jego skracaniu pomocne moze okazac si? przeanalizowanie chociazby takich kwestii, jak przed-stawia L. Soloma [3, s. 101-102]:
• czy dana sprawa faktycznie wymaga az tylu pytan, ile umiescilismy,
• czy umieszczone pytania kontrolne wzgl?dem okreslo-nych w.tkow tematycznych s. naprawd? konieczne,
• w zakresie, ktorych kwestii analiza pogl?biona jest konieczna, a w odniesieniu do ktorych mozna z tako-wej zrezygnowac bez uszczerbku dla podj?tego pro-blemu,
• czy pytania nie s. zbyt szczegolowe,
• czy problem, ktory podj?lismy, nie jest zbyt szeroki jak na badanie za pomoc. kwestionariusza, traktowanego, jako glowne narz?dzie gromadzenia obserwacji?
Rozwazenie wszystkich powyzszych spraw ma na celu wyeliminowanie pytan zb?dnych z punktu widzenia problemu badawczego. Jednakze racjonalne skraca-nie kwestionariusza to nie tylko „pozbywanie si?”, ale tez wprowadzanie pytan w innej formie (np. ulatwiaj.cej re-spondentowi szybsze uporanie si? z udzieleniem odpo-wiedzi).
Kolejnosc pytan. Kwestionariusz winien byc tak skonstruowany, by tematycznie stanowil sensown. calosc. Zadawane pytania powinny wi?c logicznie wynikac jedno z drugiego.
Ponizej przedstawione zostaly wskazowki dotycz.ce kolejnosci i kontekst pytan wg L. Solomy [3, s. 115]:
D0I:10.12845/bitp.33.1.2014.4
• na pocz.tku dobrze jest umiescic pytania latwe,
• najpierw pytanie ogolne, a pozniej szczegolowe,
• pytania drazliwe nalezy umieszczac raczej na koncu,
• serii pytan wymagaj.cych wysilku nie nalezy umiesz-czac na samym pocz.tku,
• jezeli w odniesieniu do danej kwestii formulujemy kilka pytan, to powinny one trzymac si? razem, two-rzyc blok.
Wskazane jest, aby kwestionariusz rozpoczynal si? od jednego lub dwoch pytan wst?pnych, maj.cych za zada-nie wzbudzenie u respondenta zainteresowania problema-tyk. badan. Nie mog. to byc pytania zadawane dla same-go wprowadzenia. S. one rownie wazne dla rozwi.zania problemu badawczego jak wszystkie inne, ale powinny to byc pytania wzgl?dnie latwe, odnosz.ce si? do zagadnien niewymagaj.cych zbyt wielkiego wysilku umyslowego
i nie mog. byc drazliwe, aby wzbudzic zainteresowanie re-spondenta i stopniowo wprowadzic go w proces pomiaru.
Pytania kwestionariusza powinny byc podawane we wlasciwej kolejnosci, uwzgl?dniaj.c zasad? przechodzenia od ogolu do szczegolu, b.dz w razie potrzeby odwrotn..
W pierwszej kolejnosci formuluje si? pytania ogol-ne, dotycz.ce danego zagadnienia w najszerszym jego zakresie, a nast?pnie pytania coraz to bardziej zaw?zaj.-ce zakres badanego problemu. Pytania musz. byc row-niez uszeregowane wedlug stopnia trudnosci, od najla-twiejszego do pytan najtrudniejszych [6, s. 86-87]. Pytania najtrudniejsze i najbardziej kontrowersyjne umieszcza si? blizej konca kwestionariusza. Dzi?ki temu nie oddzia-luj. one negatywnie na poprzednie pytania - zasada stop-niowego wyczerpywania tematu.
5. Zasady dotyczqce ukladania kafeterii
Postulaty i uwagi skladaj.ce si? na ten w.tek tema-tyczny stanowi. w zasadzie uszczegolowienie logicznych norm budowania pytan. Oznacza to przede wszystkim, iz kafeteria powinna byc wyczerpuj.ca w sensie logicznym (tj. obejmuj.ca wszystkie elementy wchodz.ce w zakres danej nazwy).
Kafeteria musi byc rozl.czna. Znaczy to, ze poszcze-golne propozycje odpowiedzi nie mog.:
• pokrywac si? ze sob. (bl?dem byloby podawanie w tej samej kafeterii takich czlonow, jak: „kilka klas szko-ly podstawowej”, „niepelne wyksztalcenie podstawo-we”);
• zawierac si? jedna w drugiej (np. „odbiornik radio-wy”, „sprz?t radiowo-telewizyjny”’);
• krzyzowac si? ze sob. (np. „dzialalnosc produkcyj-na”, „uslugi dla ludnosci”) [6, s. 118].
W mysl kolejnej sugestii nalezy zadbac o to, aby jeden czlon kafeterii dotyczyl tylko jednej sprawy, cechy itp. w przeciwnym wypadku mozna popelnic wczesniej wspo-mniany bl.d multiplikacji.
Kolejn., dosc istotn. kwesti. przy tworzeniu dobrej ankiety jest zastanowienie si? nad liczb. mozliwych od-powiedzi w pytaniach zamkni?tych. Wazne, aby nie bylo ich zbyt malo (dajemy male pole do wypowiedzenia si? badanemu) lub zbyt wiele (wowczas respondent moze
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ DOI:10.12845/bitp.33.1.2014.4
miec problem z zaznaczeniem odpowiedzi najbardziej zblizonej do jego przekonan).
Jesli liczba odpowiedzi jest dluga, stosowac nalezy ro-towanie odpowiedzi, tak aby wyswietlaly si? one respon-dentom w kolejnosci losowej. Warto, bowiem pami?tac, ze pozycja na liscie w kafeterii wplywa na prawdopodo-bienstwo wskazania jej przez respondenta.
Lista odpowiedzi w kafeterii powinna wyczerpywac wszystkie mozliwe sytuacje. Jesli ankieter nie ma pew-nosci, ze podane przez siebie odpowiedzi wyczerpu-j. wszystkie mozliwe sytuacje, nalezy dodac odpowiedz „Inne, jakie?” (tzw. kafeteria polotwarta).
Zawarte przez badacza w pytaniu tzw. z.danie wyboru wskazuje respondentowi, jakiego wyboru ma dokonac sposrod wszystkich logicznie uzasadnionych na to pyta-nie odpowiedzi, inaczej - ile odpowiedzi i nalezy wymie-nic. Z tego punktu widzenia mozemy wyroznic takie pytania, ktore z.danie wyboru okreslaj. za pomoc. umiesz-czonej w pytaniu liczby naturalnej, oraz takie, w ktorych z.danie to wyraza si? zwrotem „wszystkie” [7, s. 161162]. Ze wzgl?du na ilosc mozliwych do wyboru przez respondenta odpowiedzi wyroznia si? kafeteri? dysjunk-tywn. i koniunktywn.. Odpowiedzi w kafeterii dysjunk-tywnej [2, s. 47-62], w ktorej mozliwa jest tylko jedna odpowiedz, powinny byc bezwzgl?dnie rozl.czne - od-powiedzi nie powinny nakladac si? nawzajem. Przykla-dem nierozl.cznej kafeterii w pytaniu o sposob sp?dza-nia urlopu s. nast?puj.ce odpowiedzi: „wczasy w?drow-ne”; „wczasy za granic.”, „wczasy u krewnych”. Moz-na sobie wyobrazic wczasy w?drowne sp?dzone u krew-nych za granic.. Nakladanie si? odpowiedzi w kafeterii koniunktywnej (mozliwosc zaznaczenia wi?cej niz jednej odpowiedzi) pozwala respondentowi dac logicznie spojn. odpowiedz jednak nalezy pami?tac, ze moze nastr?czyc wiele problemow na etapie analizy danych.
I tu moze pojawic si? kolejny bl.d wynikaj.cy z nie-odpowiedniego doboru formatu odpowiedzi dla dalszych analiz statystycznych. L. Gruszczynski zwraca uwag? na zasady i bl?dy wynikaj.ce z ich niezastosowania dotycz.ce skalowania odpowiedzi. Zle skalowanie jest do-syc cz?sto spotykanym bl?dem wyrazaj.cym si? w prze-mieszczeniu pozycji skali, nierownomiernie rozlozonych stronach skali (np. wi?cej ocen pozytywnych niz nega-tywnych) lub braku ukladu odniesienia, wedlug ktorego nalezy oceniac.
6. Podsumowanie
Wymienione zasady i rodzaje bl?dow w formulowa-niu pytan kwestionariuszowych nie wyczerpuj. oczywi-scie calej ich listy. Podano tylko te najcz?sciej wyst?pu-j.ce, a wi?kszy ich zestaw mozna znalezc w literaturze przedmiotu.
W celu sprawdzenia i weryfikacji narz?dzi badawczych mozna poddac przygotowane przez siebie kwestionariusze pod os.d osob postronnych (ale maj.cych pewne doswiadczenie badawcze), zanim kwestionariusze te zo-
stan. skierowane do druku. Osoba bezposrednio niezwi.-zana z przygotowywanym kwestionariuszem moze oddac nieocenione uslugi dzi?ki temu, ze wyraza w.tpliwosci, co do celowosci takich czy innych rozwi.zan zastosowa-nych przez autora w narz?dziu badawczym.
Drugi sposob oceny stopnia trudnosci calego kwestionariusza i zawartych w nim pytan to probne, pilota-zowe badania terenowe [2, s. 121-126], w trakcie ktorych weryfikuje si? przygotowano narz?dzie. Przyjmuje si?, ze o zbyt duzej trudnosci pytania swiadczy odsetek od-powiedzi typu „nie rozumiem”, „nie wiem” oraz braku odpowiedzi. Z reguly rezultaty badan pilotazowych suge-ruj. badaczowi koniecznosc poczynienia wi?kszych b.dz mniejszych zmian.
J. Apanowicz podkresla koniecznosc racjonalnego podejscia, weryfikacji i oceny uzyskanych odpowiedzi. Niemal zawsze mozna miec w.tpliwosci, co do szczero-sci i obiektywnosci uzyskanych odpowiedzi. Dlatego tez z ostroznosci. i krytycyzmem nalezy interpretowac uzy-skane odpowiedzi i na ich podstawie stawiac wywazone wnioski [6, s. 87].
Poniewaz wyniki badan sondazowych cz?sto wplywa-j. na decyzje polityczne, tym samym maj. wplyw na zy-cie ludzi i czasami mog. byc jedynym zrodlem informacji na tematy interesuj.ce opini? publiczn., pytania wy-korzystywane w badaniach sondazowych musz. byc sta-rannie konstruowane i ustawiane w takim porz.dku, aby otrzymac rzetelne dane.
Literatura
1. Maszke A. W., Metody i techniki badan pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2008.
2. Gruszczynski L. A., Kwestionariusze w socjologii. Budowa narz^dzi do badan surveyowych., Wydawnictwo Uniwersy-tetu Sl.skiego, Katowice 2003.
3. Soloma L., Metody i techniki badan socjologicznych, UWM Olsztyn, 2005.
4. Lutynska K., Wywiad kwestionariuszowy. Przygotowanie i sprawdzanie narz^dzia badawczego, Ossolineum, Wroclaw, 1984.
5. Wejland A. P., Czy rozumiemy si^ z respondentami? Ele-mentarne zastosowania psycholingwistyki w badaniach socjologicznych. W: Szkice metodologiczne, pod red. K. Lu-tynskiej. Warszawa — Lodz 1981.
6. Apanowicz J.,Metodologia ogolna, Gdynia 2002.
7. Koniarek J., Reguly poprawnego formulowania pytan kwe-stionariuszowych, Wroclaw 1983.
S. Lutynska K., Wejland A. P. (red.), Wywiad kwestionariu-szowy. Analizy teoretyczne i badania empiryczne, Wroclaw 1983.
mgr Aneta Zaganczyk ukonczyla stacjonarne jednoli-te studia magisterskie na kierunku zarz.dzanie i dowo-dzenie w specjalnosci kierowanie organizacj., w Aka-demii Obrony Narodowej, aktualnie jest tam doktorant-k., w dziedzinie nauk spolecznych, w dyscyplinie nauki o obronnosci. Jej zainteresowania naukowe skupiaj. si? wokol zagadnien zwi.zanych z metodologi., prakseolo-gi., jakosci. uslug.
