CC BY
11Жамият ва инновациялар –
Общество и инновации –
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Application of modern water supply irrigation technologies in
the conditions of Bukhara region (on the example of the Peshku
district of the Bukhara region)
Sherzod HAKIMOV 1 Ikrom TURSUNOV 2 Talabboy YAKUBOV 3
Bukhara Branch of the Tashkent Institute of Irrigation and Agricultural
Mechanization Engineers
ARTICLE INFO ABSTRACT
Article history:
Received January 2021
Received in revised form
15 January 2021
Accepted 20 February 2021
Available online
7 March 2021
Keywords:
Salinity level
Polymer complexes
Boundary field moisture
capacity
Irrigation
Evaporation
Screen edges
Phosphorus
Machevino Formaldehyde
resin
Carboxymethyl cellulose
The article examines water-saving irrigation technologies
using polymer complexes for irrigation in the conditions of old
irrigated meadow-alluvial soils of Bukhara region and its impact
on the growth, development, productivity of cotton and land
reclamation. An analysis of the results obtained from irrigation
in screen plots using polymer complexes with irrigation without
polymer complexes by irrigating saline soils
2181-1415/© 2021 in Science LLC.
This is an open access article under the Attribution 4.0
International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Бухоро вилояти шароитида замонавий сувтежамкор
суғориш технологияларини қўллаш (Бухоро вилояти
Пешку тумани мисолида)
АННОТАЦИЯ
¹ Assistant of the Department of Hydrology and Ecology, Bukhara branch of the
Tashkent Institute of Irrigation and
Agricultural Mechanization Engineers. Bukhara, Uzbekistan
E-mail: [email protected]
² Assistant of the Department of Hydrology and Ecology, Bukhara Branch of the
Tashkent Institute of Irrigation and
Agricultural Mechanization Engineers, Bukhara, Uzbekistan
³ 3rd year student majoring in Hydraulic Engineering and Pumping Stations,
Bukhara Branch Tashkent Institute of
Irrigation and Agricultural Mechanization Engineers, Bukhara, Uzbekistan
Калит сўзлар:
Шўрланиш даражаси
Полимер комплекслар
Чегаравий дала нам
сиғими
Суғориш
Буғланиш
Экранли эгатлар
Фосфор
Мачевиноформалдегид
смоласи
Карбоксиметил целлюлоза
Мақолада Бухоро вилоятининг эскидан суғориладиган
ўтлоқи-аллювиал тупроқлари шароитида суғоришда
полимер комплекслардан фойдаланиб сувтежамкор
суғориш технологиялари ҳамда унинг ғўзанинг ўсиши,
ривожланиши, ҳосилдорлигига ва ерларнинг мелиоратив
ҳолатига таъсири ўрганилган. Шўрланган ерларни эгатлаб
полимер комплексларсиз суғориш билан полимер
комплекслардан фойдаланиб экранли эгатларда
суғоришдан олинган натижалар таҳлили келтирилган.
Применение современных технологий орошения
водоснабжения в условиях Бухарской области (на примере
Пешкунского района Бухарской области)
Ключевые слова:
Уровень солености
Полимерные комплексы
Влагоемкость граничного
поля
Орошение
Испарение
Края экрана
Фосфор
Мачевино
формальдегидная смола
Карбоксиметил целлюлоза
АННОТАЦИЯ
В статье исследуются водосберегающие технологии
полива с использованием полимерных комплексов для
орошения в условиях старых орошаемых лугово-
аллювиальных почв Бухарской области и их влияние на
рост, развитие, урожайность хлопчатника и мелиорацию
земель. Представлен анализ результатов, полученных при
орошении экранных делянок полимерными комплексами с
орошением без полимерных комплексов при орошении
засоленных почв.
КИРИШ
Маълумки, сув ресурсларини иқтисод қилиш, қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотларини етиштиришда 1 м3 дарё сувининг иқтисодий самарадорлигини
ошириш долзарб ҳисобланади. Шу мақсадда Бухоро вилоятининг
эскидан
суғориладиган ўтлоқи-аллювиал тупроқлари шароитида суғоришда
полимер
комплекслардан фойдаланиш, унинг ғўзани ўсиши, ривожланиши, ҳосилдорлигига
ва ерларнинг мелиоратив ҳолатига таъсирини ўрганиш сув танқислиги шароитида
муҳим вазифа ҳисобланади. Юқорида қайд этилган вазифаларни
бажариш
мақсадида Бухоро вилояти Пешкў тумани Зандани зилоли массивидаги
“Зандани
тонги” фермер хўжалиги даласида полимер комплекслар қўллаб
сувтежамкор
суғориш технологияларини такомиллаштириш мавзусида амалий тадқиқот олиб
борилди. [1]
Мазкур тадқиқотдан олинган натижалар Ўзбекистон
Републикаси
Президентининг 2017 йил 27 ноябрдаги “2018-2019 йилларда
ирригацияни
ривожлантириш ва суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш
давлат дастури тўғрисида”ги ПҚ-3405-сон, 2018 йил 27 декабрдаги “Пахта
хом
ашёсини етиштиришда томчилатиб суғориш технологияларидан кенг фойдаланиш
учун қулай шарт-шароитлар яратишга оид кечиктириб бўлмайдиган
чора-
тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-4087-сон, 2019 йил 9 октябрдаги “Сув
ресурсларини
бошқариш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
4486-сон қарори ва Ўзбекистон Републикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги
“Қишлоқ хўжалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш
чора
тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-5742 сонли фармони ҳамда мазкур
фаолиятга
тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга
оширишда ушбу амалий тадқиқот муайян даражада хизмат қилади. [1,2,3,4,5]
Бугунги кунда сув ресурслари минтақамизда стратегик аҳамиятга эга бўлиб,
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг 95% айнан суғориладиган майдонларда
етиштириладиган ҳосилга тўғри келади.
Сув ресурсларини иқтисод қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш давр
талаби ҳисобланади. Ўзбекистонда йиллик ишлатиладиган сув ресурсларининг 90
фоизидан ортиғи суғоришга сарфланади. Шундан ўртача 75 % вегетация даврида
қишлоқ хўжалиги экинларини суғоришда фойдаланилади.
Шунингдек
вегетациядан ташқари яъни новегетация даврида эса, қишки экинларни қўшимча
намлантириб туриш ҳамда шўрланган ерларда шўр ювиш учун ишлатилади .
Сўнги йилларда мамлакатимизда ер ва сув
муносабатларини
такомиллаштириш, қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ер
майдонларини
мақбуллаштириш ва уларни ажратишнинг соддалаштирилган тартибини қўллаш,
ер-сув ресурсларидан фойдаланишда замонавий бозор механизмлари, инновацион
ва ресурстежовчи технологияларни жорий қилиш, паст ҳосилли пахта ва
ғалла
майдонларини қисқартириш ҳисобига юқори даромадли, экспортбоп маҳсулотлар
етиштириш бўйича тизимли чоралар амалга оширилмоқда.
Шу билан бирга, Республика аҳолиси сонининг юқори суръатлар билан ўсиб
бориши, қишлоқ хўжалиги ерларининг бошқа тоифага ўтказилиши ва глобал иқлим
ўзгариши таъсирининг кескинлашуви оқибатида охирги 15 йилда аҳоли
жон
бошига тўғри келадиган суғориладиган ер майдонлари ўлчами 24 фоизга
(0,23
гектардан 0,16 гектаргача), ўртача йиллик сув таъминоти даражаси эса 3 048 метр
кубдан 158,9 метр кубгача қисқарди [6].
АСОСИЙ ҚИСМ
Кўплаб олимлар қишлоқ хўжалиги экинларини суғоришда тупроқда нам
тўпловчи турли хил кимёвий, органик, полимер комплекслар ва
гидрогил
моддалардан фойдаланган ҳолда сув ресурсларини маълум миқдорда
иқтисод
қилишга ҳамда ҳосилдорликнинг сезиларли даражада ошиши мумкинлигини
аниқлаган. Бу олимлардан П.В. Кротов гидрогелларнинг нам тўплаш хусусияти ва
озуқабоб экинларни алмашлаб экишда таъсирини ҳамда тупроқ
юзасидан
бўладиган буғланишни ўрганган. Н.Б. Садовникова томонидан енгил
қумлоқ
тупруқлар таркибида замонавий инструментал услубларни қўллаган ҳолда кучли
шишадиган полимер гидрогеллар сувни сақлаш қобиляти, сув ўтказиш
ва
тупроқнинг ғовакликлигини структурасига таъсирини ўрганган. Д.Г. Ахмеджонов
ер ости сувлари чуқур жойлашган қўнғир тупроқли дала шароитида
полимер
комплекс (ППК) қўлланилган ҳолда изланишлар олиб бориш натижасида сувни
тежаш ва пахта ҳосилдорлигининг сезиларли миқдорда ошиши мумкинлигини
аниқлаган. Сув тежовчи ППК ёрдамида ҳосил қилинган тупроқ усти экрани орқали
суғоришда ҳосилдорликнинг гектарига 7,8 ц. тупроқ ости экрани орқали суғоришда
эса гектарига 8,3 ц. ошиши мумкинлигини аниқлаган. [7]
Меъёрида берилган сув ўсимликларнинг ҳаётида ўсиши, ривожланиши, ҳосил
тўплашида ҳамда ўсимликнинг ўсишига ёрдам беради. Бу эса ўсимликни парвариш
қилишда жуда муҳим аҳамиятга эгадир. Агар, сув ўсимликда юз берадиган
барча
кимёвий ва биокимёвий жараёнларда қатнашишини ҳисобга олсак, у ўсимликда
органик моддаларнинг шаклланишида ҳам асосий манбаа бўлиб ҳисобланади. [8]
Бухоро вилоятида олиб борилган тадқиқотлар бажариш услуби: дала,
лаборатория тадқиқотлари ва фенологик кузатувлар Пахта селекцияси, уруғчилиги
ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот институтининг
“Дала
тажрибаларини ўтказиш услублари” (ЎзПИТИ 2007 йил)га асосан олиб борилди.
Дала тажрибаси қуйидаги тизимда амалга оширилди (1-жадвал). Тажрибалар
учта қайтариқда олиб борилди.
1-жадвал.
Дала тажрибаси тизими
№ Суғориш усули
1 Эгатлаб, полимер
комплексларсиз суғориш
2 Эгатлаб, полимер
3 комплекслардан
фойдаланиб суғориш
Суғоришдан олдинги
тупроқ намлиги, ЧДНС га
нисбатан %
Ишлаб чиқариш назорати
70-70-65%
70-80-65%
Суғориш меъёри,
м3/га
Фактик ўлчовлар
70-100-70 см
қатламдаги намлик
дефицити бўйича
Ғўзани полимер комплекслардан ҳосил қилинган экранли
эгатлардан
суғориш технологиясида сув 400 л/га, азот 20 кг/га, фосфор (суперфосфат) 10
кг/га,
МФС 2 % ли 8 кг/га мочевиноформолъдегид смоласи (ўзига сувни
йиғади ва
гидрогил вазифасини бажаради), натрий КМТ 2 % ли 8 кг/га
карбоксиметил
целлюлоза (пахта чигити), клей ОФК 800 г/га ортофосфор кислотаси (плёнка ҳосил
қилади ва қотади) полимер аралашмасидан ҳосил қилинган экранли
эгатлардан
суғориш технологиясига илмий асосланган суғориш тартибларига
таъсири
ўрганилди.
Суғоришдан олдин полимер комплекслар билан тупроққа ишлов берилганда,
тупроқнинг сувга чидамлилиги ошади. Ғўзанинг ўсиши, ривожланиши учун энг
муҳим омиллар тупроқнинг ҳарорати, ҳаво ва туз режимлари яхшиланади. Полимер
комплекслар тупроқ юзасидан сувнинг буғланишини камайтиради ва намликнинг
кўпроқ сақланишига олиб келади. Ғўзанинг нормал ўсиши ва
ривожланиши
тупроқнинг фаол илдиз тарқалган қатламидаги тупроқнинг суғоришдан олдинги
намлиги ЧДНСга нисбаттан 70-80 % оралиғида ўзгарганда юзага келади.
Айнан
мана шу ҳолатда гўза ўзига керакли озуқа моддаларини яхши ўзлаштиради ва ғўза
ўсимлигининг физиологияси яхшиланади.
Полимер комплекслар тупроқ юзасига сепилганда, узоқ вақт намликни
сақлаши учун буғланиш интенсивлигини пасайтиради, бу эса назорат
варианти
билан солиштирганда тажриба даласида тупроқ намлигининг етарли
бўлиши
ғўзанинг ўсиши ва ривожланишини тезлаштиради ҳамда
якунда пахта
ҳосилдорлигининг ошишига олиб келади.
ХУЛОСА
Ўрнида шуни таъкидлаш жоизки, ғўза экилган тажриба даласида полимер
комплекслар қўлланилганда тупроқнинг суғоришдан олдинги намлиги ЧДНС га
нисбатан 70-80-65 % бўлганда 3-вариантда 1-2-1 схемаси бўйича ғўза 4
маротаба
суғорилди. Биринчи суғориш униб чиқишдан гуллашгача бўлган даврда 750 м3/га
суғориш меъёри билан суғорилди. Гуллаш-кўсак тугиш даврида 640-680 м3/га
суғориш меъёри билан суғорилди. Пишиш даврида эса 850 м3/га суғориш меъёри
билан. Бунда мавсумий суғориш меъёри 2920 м3/га ёки назорат
вариантига
нисбатан 860 м3/га дарё сувлари иқтисодига эришилганлиги аниқланди.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1. Тухтаева Х. T. Изучение местных ирригационных систем и выбор наиболее
подходящих элементов для эффективного использования водных и земельных
ресурсов. Австрия 2018
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори № 2017 йил
27
ноябрдаги ПҚ-3405-сонли "2018-2019-йилларга мўлжалланган
суғориладиган
ерларни суғориш ва мелиоратив ҳолатини ривожлантириш Давлат
дастури
тўғрисида".
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 27 декабрдаги ПҚ-
4087-сонли "пахта етиштиришда томчилатиб суғориш технологиясидан
кенг
фойдаланиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш бўйича шошилинч
чора-
тадбирлар тўғрисида" ги фармони.
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 9 октябрдаги 4486-
сонли "сув ресурсларини бошқаришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида" ги фармони."
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори № 2019 йил 17 июндаги
ПҚ-5742 "қишлоқ хўжалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-
тадбирлари тўғрисида".Хакимов Ш.Х. Защита участка города Бухара от наводнения.
Бухара. 2020
6. Хакимов Ш. Х. Жумаева Т. A. Пешку туманида суғориладиган ерларнинг
шўрланишига сабаб бўлувчи омиллар ва шўрланишнинг олдини олиш чоралари.
Бухоро. 2016
7. Ахмеджанов Д. Г. Орошение хлопчатника с применением полимернқх
комплексов в условиях степных зон. // Ирригация в мелиорация журнал. –Ташкент,
2015. №01. –Стр. 23-27.
8. Хакимов Ш. Х. Примение дренажно-коротового орудия в орошаемых
засоленных землях ISCIENE.IN.UA 2016 год.
