CC BY
29
HOМЛИ ДОНИШГО{
М.{омидова, К. Усмонов
ПРЕДИ^ТИВИЯТ BA HARШ{OИ ИФOДAЮ МУHДAРИXAИ OH (дар асоси маводи забон[ои англисй ва тоники)
Вожа[оикалидй: предикативият, нацши ифода, нацши мундарща, хузъи вацт, хузъи шахе
Масъалаи пpедикативият даp системаи синтаксисии x^p як забон хои маpказиpо ишиол мекунад. Даp саpчашма[ои назаpй оид ба забоншиносии умумй ва билхоса забоншиносии англис ба ин мавзуъ таваххУ[и хоса зохда каpда мешавад. Мутаассифона, даp «Забони адабии [озиpаи то^ик» (1970) ва «^амматикаи забони адабии [озиpаи то^ик» (1986) масъалаи пpедикативият шаp[у таъбиpи дуpуст ва кофй наёфтааст. Доиp ба ин маф[ум даp асаpи охиpини академй тан[о сатp[ои зеpин навишта шудааст: «{амаи хумла[ои соддаpо хусусияти умумй ва асосии хумла - категоpияи хабаpият мутта[ид менамояд. Kатегоpияи хабаpият ва интонатсияи хумла ифодаи фи^ ва маънои модалияти xумлаpо даp яке аз замон[о имконпазиp мегаpдонад. Маъно ва таpзи ифодаи замони синтаксисй аз маъно ва таpзи моpфологии замон фаpr доpад, нисбатан васеътаp аст. Kатегоpияи замони синтаксисй ба воситаи 1) сохти худи хумлаи содда, 2) феъл[ои мустацил, ки саpаъзои хумла шуда меоянд, 3) феъл[ои ёpиди[анда даp хумла[ои Fайpифеълй ва 4) бандак[ои хабаpй ифода мешавад» (2, 205).
Даp ин сатp[о, ба назаpи мо, чанд ацидаи иалат мав^уданд: 1. Истило[и «хабаpият» мо[ияти маф[уми пpедикативиятpо фаpогиp нест, зеpо пpедикативият на тан[о даp сииаи хабаpй ва Хумла[ои хабаpй, балки даp дигаp сииа[ои Fайpихабаpй ва даp Хумла[ои саволй низ аpзй вухуд Доpад. Гузашта аз ин, даp rатоpи истило[и «пpедикативият» истило[[ои дигаpи [амpешаи «пpедикат», «пpедикатсия» ва «пpедикатив» мав^уданд, ки онх^о аз pешаи истило[и то^икии «хабаpият» сохтан имконнопазиp аст. Аз ин py, даp забоншиносии то^ик низ габул намудани теpмини «пpедикативият» заpуp аст.
2. Категорияи предикативият на тан[о [амаи хумла[ои соддаро, балки хумла[ои мураккабро низ мутта[ид менамояд, зеро ин категорияи синтаксисй дар [ама гуна навъ[ои хумла ба назар мерасад.
3. «Категорияи хабарият маънои модалияти хумларо дар яке аз замон[о имконпазир мегардонад» гуфтан хато аст, зеро, баръакс, чунон ки поёнтар шар[ хо[ем дод, модалият, замон ва шахс тавлидгари категорияи предикативият аст.
4. «Категорияи замони синтаксисй тавассути сохти худи Хумлаи содда ифода мешавад» гуфтан хатост, зеро ин замонро на сохт, балки мазмуни хумла ва дискурс муайян месозад. Та[ти маф[уми «дискурс» ду ё чанд хумлае фа[мида мешаванд, ки он[о бо [амдигар дар робитаи маъной гарор доранд (5, 170). 5. Ба хои банд[ои овардашудаи 2), 3), 4) -и восита[ои ифодаи замони синтаксисй а^идаи зеринро овардан бе[тар аст. Замони синтаксисй ба воситаи шакл[ои тасрифии феъли комил ё ёвар дар шакл[ои мухталифи замонй ё худ интонатсия низ ифода карда мешавад. Ин категория инчунин бо зарф[ои замон ва таркиб[ои пешояндию хумла[ои пайрав ифода шуда метавонад, ки дар ин бора поёнтар таваггуф хо[ем кард.
Чунон ки аён гардид, дар забоншиносии то^ик масъалаи предикативият то [ол баррасй нашудааст, ва он чи, ки дар ин хусус зикр гардидааст, аз нуцсон орй нест.
Аз ин ру, лозим донистем, ки ба ацоиди забоншиносони маъруфи ха[он Э.Бенвенист (1), А.И.Смирнитский (10), В.А.Звегинсев (5), Б.А. Илиш (13) ва дигарон такя намуда, баъзе Ханба[ои ин масъалаи басо мураккабро дар асоси маводи забон[ои то^икй ва англисй баррасй кунем, то ин маф[ум вориди забоншиносии то^ик гардад, инчунин дар тадцицоти типологии минбаъда акси худро ёбад. Эмил Бенвенист зикр кардааст, ки [амаи дигар хосият[ои хумла нисбат ба аломати предикативй доштани он дувумдара^агй ма[суб мешавад. У инчунин гайд кардааст, ки хумла берун аз предикатсия арзи вухуд карда наметавонад (1, 446-447).
Профессор Б.А.Илиш предикативиятро сутунму[раи хумла номидааст (13, 198), зеро ин категорияи синтаксисй ба муносибати байни сараъзо[ои хумла асос меёбад, ки ба он[о (мубтадою
НОМАИ ДОНИШГО{
хабар) дигар аъзо[ои хумла шомил мегарданд, он[оро шар[ меди[анд, пурра менамоянд.
Ба саволи «худи предикативият чист?» хавоби зиёде дода шудаанд ва аксарияти он хавоб[о на кушоиши мо[ияти ин масъала, балки ба зикри аломат[ои ин категория бахшида шудаанд. А.А.Шахматов предикативиятро аз ли[ози психологй маънидод кардааст. Ба фикри у, муоширати оддитарин аз пайвастагии ду тасаввурот аз руи талаботи ирода ба алоцаи предикативй меоварад (12, 19). Ин гуфтаи академик А.Шахматов чунин маъно дорад, ки аз он ду тасаввуроти зикршуда, яке тасаввурот ро^еъ ба ягон предмет аст ва тасаввуроти дигар амалиёт ё вазъияту [олати он предмет мебошад. Тафаккури инсон аз руи фармоишоти ирода касе ё чизеро бо амалиёт ё [олати он мепайвандад ва тавассути во[ид[ои забон он пайвастагиро зикр менамояд, ки инро муносибат ё алоцаи предикативй меноманд.
Профессор В.А. Звегинсев бар[ац гуфтааст, ки предикативият метавонад ба кулли хумла мутааллиц бошад ва онро ба хузъ[о тацсим накунад (5, 161). Мисол: Хомуш! Гармо! Суб[идам. Аз ин хотир предикативият амалан метавонад дар сат[и [ар як во[иди забон [увайдо гардад.
Дар «Грамматикаи академии» соли 1954 чунин омадааст: «Маъно ва таъиноти категорияи умумии предикативият чун созмонди[андаи хумла он аст, ки вай мазмуни хумларо ба воцеият нисбат меди[ад» (3, 87). {амин ацидаро профессор А.И.Смирнитский бо андаке тагйирот из[ор кардааст. Аз руи диди у, предикативият на мазмуни хумла, балки мазмуни гуфторро ба воцеият нисбат меди[ад. Бо [амин минвол у предикативиятро ба во[иди на забон (яъне хумла), балки ба во[иди нутц дохил менамояд (10, 102). {амин аст, ки М.И. Стеблин - Каменский гуфтааст: «Нисбат додан ба воцеият - ин умуман хосияти нутц аст, на хумлаи ало[ида» (11, 35). Аз ин ру, мо низ предикативиятро чун [одисаи сат[и нутц цаламдод менамоем. Он аз се рукн иборат аст: 1) шахс дар маънои васеяш 2) замони синтаксисй ва 3) модалият. Аз ин хотир, мо хонибдори чунин таърифи предикативият мебошем. Предикативият - ин муносибати мазмуни гуфтор ба шахс, замон ва модалият аст. Фа[миши ин муносибат чунин аст: {ар як гуфтор маълумот дар хусуси ягон кас ё чиз аст. Мисол: Э.Ра[мон аз руз[ои аввали
фаъолияти худ мактабу маориф ва илму фар[ангро асоси пешрафти ицтисодиёт ва маънавиёти миллат эълон намуд (Рузномаи «Омузгор»). Дар ин гуфтор сухан дар бораи фаъолияти як шахс, яъне Э.Ра[мон меравад. Фаъолияти зикршудаи Э.Ра[мон ба замони гузашта мутааллиг аст. Ин фаъолият воцеиятро акс менамояд.
Ин се рукн восита[ои ифодаи худро доранд. Рукни якум (шахс) дар мисоли мо тавассути воситаи грамматикй - морфемаи сифрй (эълон намуд 0) ва воситаи лексикй (исми хоси Э.Ра[мон) ифода ёфтааст. Дар мисоли «Мо соли хорй 18-солагии Истицлолияти давлатиро хашн мегирем» ([амон хо) категорияи шахс ба воситаи грамматикй - морфемаи «-ем» ва воситаи лексикй - вожаи «мо» сурат ёфтааст.
Дар забони тохикй ду гатори морфемаи ифодакунандаи категория шахс мавхуданд, ки он[о ба истиснои шахси III тан[о омонимй мебошанд. 1. -ам, -й, -ад, -ем, - -ед, -анд (барои замони [озира). 2. -ам, -й, -0, -ем, -ед, -анд (барои замони гузашта) (9, 147-148).
Дар забони англисй рукни шахс дар системаи категорияи предикативият воситаи муназзами ифодаи худро надорад, ба истиснои феъли «to be»: am, are, is.
ТаваххУ[ кунед: You know, I really think you must love Ellie very much (B. Shaw). We understand your income to be two thousand pounds (J.Galsworthy). This being done, they get off with light hearts (Irving). Ягона нишонди[андаи шахс дар забони англисй морфемаи - s (es) аст, ки он дар замони [озира, дар шахси III тан[о истифода мегардад: Ма[з сабаб [амин аст, ки дар забони англисй партофтани He always gives a start and a little laugh (J.Galsworthy). мубтадо мумкин аст, [ол он ки дар забони тохикй афтодани мубтадои хумла [олати муцаррарй ма[суб мешавад.
Аз ин ба хулосае омадан мумкин аст, ки рукни якуми предикативият дар забони тохикй бо ду восита - яке грамматикй (флексияи хабар) ва дигаре лексикй (исм ё хонишин дар вазифаи мубтадо) ифода мегардад, [ол он ки дар забони англисй он тавассути воситаи лексикй (исм ё хонишин дар вазифаи мубтадо) сурат меёбад. Муцоиса кунед: Агар сузане ба замин афтад, бе [ех душворй меёбад (А.Де[отй). If a needle falls on the ground he finds it without any difficulty. Чумлаи дувуми тохикй мубтадо
НОМАИ ДОНИШГО{
надорад, вале аз флексияи феъл-хабар (меёбад) бо осонй метавон муайян кард, ки мубтадо хонишини шахси III тан[о, вожаи «у» мебошад. Вале дар забони англисй истифода шудани он мубтадо (he) [атман талаб карда мешавад. Шояд аз [амин сабаб бошад, ки профессор Б.А. Илиш ва Н.Ф.Иртенева ацидаеро талцин кардаанд, ки дар забони англисй хонишин[ои шахсй дар вазифаи мубтадо гуё дар хараёни гузариш ба як во[иди префиксмонанд царор доранд ва якхоягии чунин хонишин бо феъл-хабар шакли аналитикиро ташкил мекунад (6, 197; 7, 71).
Ба назари мо, категорияи шахс чун як рукни категорияи предикативият дар забони англисй низ восита[ои грамматикии ифодаи худро дорад, ки он[оро метавон бо ду минвол пайдо кард. Аз як хониб, барои [ар яке аз се шахс мавхуд будани шакл[ои категориалй дар системаи феъли «to be» аз мавхудияти категорияи шахс гуво[й меди[ад: I am here. You are here. He is here.
Аз хониби дигар, дар системаи категорияи замони феълии забони англисй истифода шудани калима - морфема[ои «shall» (нишонди[андаи шахси I) ва «will» (нишонди[андаи шахси II), инчунин морфемаи флективии -s" (-es) (нишонди[андаи морфемаи шахси III-и тан[о) имконият меди[ад, ки [астии категорияи шахсро эътироф намоем. Мундарихаи ин категория ша[одат аз мансубияти амал ё [олат ба гуянда, ё мусо[иб ва ё шахсест, ки дар муколима ширкат намеварзад. Ин таъинотро гуянда муцаррар менамояд.
Рукни дувуми предикативият - ин замони синтаксисй мебошад. Зарурати ин рукн аз он бармеояд, ки [ар як гуфтор чи [икоягй, чи саволй, чи амрй - бояд ба замоне дахл дошта бошад, яъне амалиёт ё [олати касе ё чизе дар замоне воцеъ шудааст, мешавад ё хо[ад шуд. Ро[у восита[ои ифодаи ин хузъи предикативият дар забон[ои тохикй ва англисй гуногунанд. Он, пеш аз [ама, бо шакл[ои мухталифи замонию намудаи феъл ифодаи худро меёбад: Вай базур нафас мекашид (С.Улугзода) -He was breathing heavily.
Ман он рузро муддат[о фаромуш намекунам (С.Улугзода) - I shan't forget that day for a long time. Ту чаро ба назди ман барвацттар наомадй? - Why didn't you come up to me earlier? Дар тобистон вацт-вацт китобатонро кушода хонед (С.Улугзода) - Open and read your book from time to time in summer. Вай [ам одами мустацил аст
(Ф.Му[аммадиев) -He is also an independent person. The snow turned into a cold rain (J. London) - Барф ба борони хунук табдил ёфт. Fleur does what she likes (J. Galsworthy) - Флейр [ар он чиро, ки у маъцул мешуморад, ба ихро мерасонад.
Дар ифодаи маънои замони амал ё [олат мавцеи дискурс низ кам нест. Алалхусус, дар забони тохикй мавхуд набудани шакл[ои махсус барои закри амали оянда нацши дискурсро мефизояд: Аз руи маълумоти радио аз паго[ [аво нагз мешавад. Паго[ боз ба он хо панхо[ каси дигар мефиристонем (А.Шуку[й). Дар ин ду мисол феъл-хабар[ои «нагз мешавад» ва «мефиристонем» ба амали оянда далолат мекунанд, ки он аз дискурс, аз воситаи лексикии «паго[» бармеояд.
Дар забони англисй низ дар хумла[ои пайрави замон ва шарт истифодаи шакли замони ояндаи феъл манъ аст. Дар ин [олат шакли замони [озираи феъл аз руи контекст амали замони ояндаро ифода менамояд: If you continue in this way, you will break your mother's heart! (A. Christie). When it comes to an end, it will be a wonderful experience for him (O.Henry). Дар ин ду гуфтор феъл[ои «continue» ва «comes» бо вухуди шакли замони [озира доштанашон аз руи дискурс ба амали замони оянда далолат менамоянд. Чунин тарицати корбасти замон[ои феълиро замони синтаксисй меноманд, ки мавцеи он дар ифодаи категорияи синтаксисии предикативият басо му[им арзёбй мешавад.
Рукни севуми предикативият - ин модалият мебошад. Аксарияти тадцицотчиён категорияи модалиятро тафрицагузорй менамоянд, ки яке аз ханба[ои он - тафрицагузорй дар байни модалияти объективй ва субъективй аст. Модалияти объективй аломати [атмии [ар як гуфтор ма[суб мешавад, ки он аз зумраи он категори[ост, ки во[иди предикативй - хумларо ташаккул меди[ад. Модалияти объективй муносибати ахборро ба воцеият аз ли[ози реалй ё гайриреалй будани он ифода менамояд (7, 303). Мисол: Азиза ба сурати Наим ишора кард (А.Шуку[й) - Aziza pointed to Nairn's photo. Jolyon stood a moment without speaking (J.Galsworthy) - Ч,олён ла[зае [арф назада монд. Дар ин ду мисол [одиса[ои реалй, воцей тасвир шудаанд, ки он[о тавассути шакл[ои сигаи Indicative Mood (дар забони англисй) ва сигаи хабарй (дар забони тохикй) сурат ёфтаанд. Вале дар гуфтор[ои зерин [одисоти гайривоцей акс ёфтаанд: Агар [озир Бисобира
НОМАИ ДОНИШГО{
ин хо мебуд, чи цадар хурсанд мешуд, механдид (А.Шуку[й) - If Bisobira were here now how joyful she would be, she would laugh. Дар ин гуфтор шарти гайривоцей ва нати^аи он ифода шудааст, ки он дар забони то^икй тавассути шакли сигаи шартй-хо[ишмандй (мебуд ва мешуд, механдид) ифода гардидааст. Дар забони англисй бошад, шакл[ои сигаи гайриреалй - Subjunctive II (were) ва Сonditional mood (would be joyful ва would laugh) истифода шудаанд.
Аз ин мисол[о метавон хулоса кард, ки рукни модалият дар сат[и категорияи предикативият ба воситаи шакл[ои сигаи феъл ифода меёфтааст. Инчунин модалият метавонад тавассути калима[ои модалй, феъл[ои модалй ё о[анги гуфтор сурат ёбад, ки аз ин мисол[ои зерин ша[одат меди[анд: Ин, э[тимол, аз овоза[ои навбатии Домуллои Хинчирог будагист (А.Шуку[й). Probably, it is one of the next in turn rumors of Domulloi Jinchirog. Дар ин мисол забони то^икй ду восита - калимаи модалии «э[тимол» ва шакли сигаи э[тимолиро (будагист) истифода кардааст. Дар забони англисй бошад, вожаи модалии «probably» ба кор омадааст.
Хулоса, предикативият посутуни асосии хумла буда, он муносибати мазмуни гуфторро ба шахс, замон ва модалият ифода мекунад ва дар [ар як забон ро[у восита[ои зу[уроти худро дорад. Он маънои грамматикии хумларо ташкил мекунад, ки тавассути морфема[о ва созмон[ои мухталифи синтаксисй, аз он хумла дискурс ифода меёбад.
ПАЙНАВИШТ:
1. БенвенистЭ. Уровни лингвистического анализа. - В кн.: Новое в лингвистике, вып.ГУ. М., 1965.
2. Грамматикаи забони адабии [озираи то^ик. х.ГГ, Душанбе, 1986.
3. Грамматика русского языка, т.2, ч.1. М., 1954.
4. Забони адабии [озираи то^ик. Синтаксис. Душанбе, 1970.
5. Звегинцев В.А. Предложение и его отношение к языку и речи. Изд. МГУ, 1976.
6. Ильиш Б.А. Современный английский язык. М., 1948.
7. Иртеньева Н.Ф. Грамматика современного английского языка. М., 1956.
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
8. Ляпон М.В. Модальность. - В. кн.: Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
9. Основы иранского языкознания. Новоиранские языки. М.: «Наука», 1982.
10. СмирницкийА.И. Синтаксис английского языка. М., 1957.
11. Стеблин-Каменский М.И. Называние и познание в теории грамматики. - Жур. «Вопросы языкознания». 1971, №5.
12. Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. Л., 1941.
13. Ilyish B.A. The Structure of Modern English. L., 1971.
Predicativity and its Planes of Expression and Content M.N.Homidova, K.Usmonov
Key words and expressions: predicativity, plane of expression, plane of content, time component, person component.
This article deals with the study of predicativity and its planes of expression and content in the Tajik and English languages. The research is called forth by the fact that only 4 sentences are devoted to this problem in the "Academic Grammar of the Tajik Language " published in Tajik in 1986 and in those 4 sentences a lot of misunderstandings are observed in the interpretation of this phenomenon.
Necessity ofimproving such a failure and a wide needfor contrastive English-Tajik investigations require to appropriately throw light on the syntactic category of predicativity.
As it is known, predicativity is an indispensable constituent of any sentence. It denotes the relation of the content of statement to some person, time and modality. In Tajik the person constituent of this category finds its expressions by means of two sets of inflexions: 1) -ам, -й, -ад, -анд (for the present tense), 2) -ам, -й, -0, -ем, -ед, -анд(for the past tense). As for the English language only the verb "to be" has got its finite forms for the three persons in the present tense. Notional verbs lack personal inflexions except for the third person singular in the present tense. That's why in defining the personal aspect ofpredicativity we also take into consideration the future tense where there are used the auxiliary verbs "shall" and "will" marking the first and second persons. As a result the paradigm of the category of
homah AOHHmro{
person looks like as follows: I shall write - You will write - he (she) writes.
As for the content of the category of person it denotes either a speaker or a hearer, or a person not participating in a conversation. Such reference is determined by the speaker.
The temporal distinction of predicativity is expressed by: 1) the tense-aspect forms of the predicate-verb, 2) the syntactical tense into which discourse several clauses are included, 3) words or expressions denoting some point or period of time like "to-day", "yesterday", "at that time ", "by the end of the year " etc. This component ofpredicativity shows reference of the utterance to the present, past or future.
The modal component of predicativity finds its expression by the mood forms of the verb, modal words or verbs etc. Predicativity is closely connected with objective modality. The content of this aspect of predicativity presupposes either real or unreal facts or events presented in the statement.
