Научная статья на тему 'ПОЛИВИНИЛХЛОРИДГА ПЛАСТИФИКАТОР ТАЪСИРИ'

ПОЛИВИНИЛХЛОРИДГА ПЛАСТИФИКАТОР ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

70
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПВХ / пластификатор / полимер / суспензия / полимеризация / ДОФ / пластик

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Н С. Худайбердиева, Г И. Ҳасанова

Мақолада Поливинилхлориднинг (ПВХ) тузилиши, кимѐвий формуласи, ишлатилиши, инсон хаѐти учун аҳамияти хамда Поливинилхлориднинг синтетик термопластик қутбли полимери учун пластификатор олиш технологияси келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по фундаментальной медицине , автор научной работы — Н С. Худайбердиева, Г И. Ҳасанова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПОЛИВИНИЛХЛОРИДГА ПЛАСТИФИКАТОР ТАЪСИРИ»

ПОЛИВИНИЛХЛОРИДГА ПЛАСТИФИКАТОР ТАЪСИРИ

Н. С. Худайбердиева

Тошкент кимё-техналогия институти магистиранти, nilufarsulaymonovna@mail. ги

Г. И. Х,асанова

УзР ФА Сейсмология институти кичик илмий ходим. khasanova. [email protected]

АННОТАЦИЯ

Мацолада Поливинилхлориднинг (ПВХ) тузилиши, кимёвий формуласи, ишлатилиши, инсон хаёти учун ахамияти хамда Поливинилхлориднинг синтетик термопластик цутбли полимери учун пластификатор олиш технологияси келтирилган.

Калит сузлар: ПВХ, пластификатор, полимер, суспензия, полимеризация, ДОФ, пластик

КИРИШ

Узбекистон бозорида поливинилхлорид учун одатий номланиши ПВХ хисобланади, аммо бошца номланишлар хам мавжуд: РУС (поливинилхлорид), РУС-Р ёки FPVC (пластиклаштирилган поливинилхлорид), РУС-и ёки RPVC ёки и-РУС,ёки иРУС (пластиклаштирилмаган поливинилхлорид), СРУС ёки РУС-С ёки РУСС (хлорли поливинилхлорид), HMW РУС (юцори молекуляр поливинилхлорид).

Поливинилхлориднинг тузилиши винилхлориднинг полимерланиш махсулоти булиб, унинг кимёвий формуласи СН2=СНС1. Полимерланиш жараёнида чизицли кучсиз тармоцланган (макромолекулалар шохланиши асосий занжирнинг 1000 углерод атомига 2-5 та туFри келади) текис зигзаг куринишидаги элементар звенога эга булган макромолекулалар хосил булади. [1]

1-расм. ПВХ молекуласи фрагменти

Мау, 2022

126

Поливинилхлорид синтетик термопластик кутбли полимердир. Винилхлориднинг полимеризация махсулоти хисобланади. Винилхлориднинг куйма, суспензия ёки эмульция полимеризацияси натижасида олинган ок рангли каттик модда. ПВХ чет элда катта хажмларда ишлаб чикарилади.

Пластик бундан 30 йиллар аввал хаётимизга кириб келди. Х,озирги кунда хаётимизни ундан ясалган турли пластик идишларсиз тассаввур килиш кийин. Шарбатлардан тортиб, йогурт ва каймоклар, бир марта ишлатишга мулжалланган санчки ва ликопчалар... Хдётимизга анчайин кулайлик олиб кирган бу идишлар, баъзи холатларда узидан зарарли токсинлар ажратиши, бу токсинлар одам организмига тушиб, унинг саломатлигига хавф туFдириши хам мумкин.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

"Пластиклик" сузи юнонча пластикос сузидан олинган булиб, "моделлаш учун мос, эгилувчан" деган маънони англатади. [2] Пластификаторлардан фойдаланиш кадимий тарихга эга. Пластификаторларнинг энг биринчи кулланилиши кулолчиликдир. Бу ерда оддий сув лой пластификатори ролини уйнайди. Пластификаторларни полимерга кушиш, ПВХ ни эластиклигини яхшилаб, уни совукка чидамлилигини оширади ва шу билан бир каторда макромолекулаларни бир-бирига нисбатан харакатчанлигини ошириб ПВХ ни пластик хусусиятларини яхшилайди. Поливинилхлорид халк хужалигининг турли сохаларида кулланиладиган энг йирик синтетик полимерлардан биридир. ПВХ асосидаги пластик массалар электр техникасида, кимё саноатида, курилишда куплаб ишлатилади. Хом-ашёнинг муллиги, полимер олишнинг осон усулларини мавжудлиги, кимматли хоссалари ПВХ ишлаб чикаришнинг ривожланишига ва куплаб ишлаб чикарилишига сабаб булди. Масалан курилиш сохасида ишлатиладиган ПВХ трубаларини мисол киладиган булсак, юртимизда курилиш материалларига булган талаб кун сайин ортмокда. Замонавий ПВХ трубалари бино иншоотлари курилишида хамда бошка сохаларда фойдаланиш учун нархи метал трубаларга нисбатан арзонрок, сифатлирок, зангламаслиги чиримаслиги хамда узок йиллар давомида фойдаланиш имконияти булганлиги учун катта талабга сабаб булмокда. [4]

Пластик идишларни ишлаб чикаришда ишлатиладиган асосий материаллардан бири бу поливинилхлориддир. ПВХ дан хам техник, хам озик-овкатга доир пластик нарсалар ишлаб чикарилади. ПВХ дан тайёрланган материаллар аслида

Мау, 2022

127

харакатсиз ва овцатга тушмайди. Аммо улар орасидаги технологик цушимча, эритувчи ва бошца кимёвий парчаланувчи моддалар таомга тушиб, одам саломатлигига зарарли таъсир утказади.

Бу холат, пластик идишларда истеъмол махсулотларини сацланаётганда ёки харорат узгарганда содир була бошлайди. Бундан ташцари, полимер махсулотлар эскириши оцибатда ундан емирувчи моддалар ажралиб чицади. Емирилиш турли полимер идишларда, турли холатларда юзага келади - баъзи бирларини иситиш мумкин булмаса, баъзиларини эса ювиш мумкин эмас. Америкалик олимларга кура, одам танасида топилган "пластик" моддаларнинг 80% цурилиш ва пардозлаш материаллари - пластик ойна, мебель ва идишлар орцали озиц-овцат махсулотларига, сунгра одам организмига тушар экан.

Поливинилхлориднинг инсон хаёти учун жуда куплаб фойдаланиш имкониятлари мавжуд, аммо унга цушилаётган пластификаторларнинг инсониятга зиён келтирадиган томонларини хам унутмаслигимиз керак. ПВХ учун ишлатиладиган ДОФ ва бошца пластификаторларни миграцияси, зиёни хацида гапирадиган булсак, пластификаторларнинг инсон саломатлигига таъсири масалалари жуда мухим, чунки ПВХ ишлаб чицариш ва фойдаланиш пайтида пластификатор, эластиклигини ошириш, цолиплаш махсулотлари, пластик бирикмаларни ишлатиш жараёнида пластиклаштирувчи моддалар атроф-мухитга чицарилиши мумкин. Энг мунозарали масала - ДОФ (диоктил фталат) хавфсизлиги. Олимларнинг олиб борган ва давом этаётган тадцицотларига кура, таркибида ДОФ булган ПВХ дан тайёрланган махсулотлар соFлиц учун зарарли булиб, эндокрин, гормонал ва репродуктив касалликларга, жигарга зарар етказиши ва саратон ривожланишига хисса цушиши мумкин. Натижада, Европада ДОФ ни уз ичига олган пластик бирикмалардан фойдаланилган болалар уйинчоцлари ва баъзи кундалик буюмларни ишлаб чицариш ва сотиш тацицланди. Бошца томондан, бир гурух мустацил америкалик олимлар ДОФ пластиклаштирилган махсулотлар инсон саломатлигига хавф туFдирмайди ва турли сохаларда чекловларсиз цулланилиши мумкин деган хулосага келди. Хавфсиз пластификаторларга диизононилфталат (ДИНФ), диизодецилфталат (ДИДФ), ди-н-октилфталат (ДнОФ), диоктиладипинат (ДОА) ва баъзи цитратлар киради. ДОФ хавфсизлиги хацидаги шубхалар унинг гомологи булган диоктил терефталат (ДОТФ) буйича тадцицотлар шуни курсатдики, бу ДОФ га ухшаш пластиклаштирувчи хусусиятларга эга ва нархи жихатдан хам яцин. Тажрибалар шуни курсатдики, ДОТФ

Мау, 2022

128

3axapnu Mogga эмас Ba Kena^aKga THÖÖHeT, öonanap ynyH yfiuHHoKnap Ba o3hk -oBKaT caHoaTH öunaH öoFnuK coxanapga ^OOHHHr TynuK ypHHHH öocumu MyMKHH. [3] nnacTH^HKaTop^apHHHr cyBga, TynpoKga eKH xaBoga TynnaHumuHH KypcaTaguraH HmoHHnH MatnyMoTnap fiyK, HyHKH ynap öuonoruK Ba ^otokumöbuh ^uxaTgaH napnanaHaguraH MaTepuannapgup. üapHanaHHm, afiHHKca, KapöoHaT aHrugpug Ba cyB xocun öynumH öunaH aэpo6 mapouTga Te3 gaBOM этagн. CaHoaTga umnaTHnaguraH nnacTH^HKaTopnapHHHr экonoгнк xaB^cronuru Ba TOKCHKnuruHu ypraHum gaBOM этмoкga.

EupHHHH Ta^puöaga öomnaHFHH MaxcynoT cu^aTuga цнaнyp KucnoTacu xaMga pyx a^TaT (C4H6O4Zn) 1:1 moab HucöaTnapga onuHHÖ, MarHHTnu MemanKaga KafiTap coByirun epgaMuga, 200° C xapopaTga 45 ga^u^a gaBOMuga CHHTe3 KH^HHgu. Ta^puöa gaBoMuga onuHraH MoggaHHHr HK cneKTpuga (IRAffinity-lS (SHIMADZU)) aHanro KunuHgu (2-pacM).

HK cneKTpocKonuacuga цнaнyp KucnoTacuHH xapaKTepnoBHH acocufi KHMÖBHH öoFnapu KyfiugarunapgaH uöopaT. HK cneTpocKonuaga 1355-1716 cm-1 coxacugaru BaneHT TeöpaHumnap -C=N - rypyxra MaHcyö roTunum HH3HKnapu MaB^yg xaMga C=NH hhh xapaKTepnu rypyxnapra Terumnu 3421 -3062 cm-1 Ba N=H öoFnapHH xapaKTepnoBHH MHHTaKanapugaru roTunumnap MaB^yg экaнnнгннн TacgHKnafigu. 605-763 cm-1 HacroTacuga roTunum MeTannapra xoc KypcaTKHHnapHH TacguKnafigu

Цнанур KHC^OTacH ^aMga pyx ацетат CHHTe3HgaH o.iimraH

Max,cy^OTHHHr эpyвнaн^нrн

№ Эpнтyвнн^ap HOMH HaTH^a

1 CyBga ЭpнмafiAн

2 CnupTga ЭpнмafiAн

3 Eeroonga ЭpнмafiAн

4 Tonyonga ЭpнмafiAн

© ©

May, 20221

©

o

©

©

129

2-расм. Цианур кислотаси х,амда рух ацетат синтезининг ИК - спектри

Иккинчи тажрибада цианур кислотаси хамда рух ацетат синтезидан олинган махсулот, ДОТФ ва ПВХ аралашмаси (1:10:5нисбатларда)150° С хароратда 30 дацица давомида циздирилиб олинган модданинг ИК - спектрида (IRAffinity-1S (SHIMADZU)) анализ цилинди (3-расм). ИК спектроскопиясида цуйидаги гурухларни характерловчи асосий кимёвий боFларидан иборат ютилиш чизицлари аницланди: Спектрнинг 1660 -1600 см-1 ютилиш сохасидаги -C=N- гурухи валент тебраниш тури булган интенсив частоталар аницланди; Спектрнинг 1820-1650 см-1 сохаларидаги ютилиш чизицлари >С=О гурух тутган валент тебранишлар турига ва юцори интенсивликка эга булган боFларни характерловчи минтацаларидаги ютилишлар мавжуд эканлигини тасдицлайди;

May, 2022

130

Спектрнинг 1101,35 - 729,09 см-1 - сох,аларидаги интенсивлиги кам булган полосалар метилен (>CH2) гурух,ининг айланма хдмда маятниксимон тебранишлари туфайли юзага келган ютилиш чизиклари аникланди; 765, 729 ва 605 см-1 сохддаги ютилиш металларнинг карбоксил гурух,и тутган органик бирикмалар билан х,осилаларига тегишли. Спектрнинг 2960,2929 ва 2873 см-1 частотали сохаларида триплет мавжудлигини таъкидлаш керак, бу ПВХ нинг колдик алифатик CH2- ва CH-гурухларига ва спектрнинг 605 va 688 см-1 ютилиш сохаларидаги C-Cl боFланишининг чузилган тебранишлар тури булган интенсив частоталар аникланди.

3-расм. Иккинчи тажрибадан олинган мах,сулотнинг ИК -

спектри

May, 2022

131

ХУЛОСА

Поливинилхлорид синтетик термопластик кутбли полимердир. Винилхлориднинг полимеризация махсулоти хисобланади. Винилхлориднинг куйма, суспензия ёки эмульция полимеризацияси натижасида олинган ок рангли каттик модда булиб, чет давлатларида куп микдорда ишлаб чикарилади. Узбекистонда хам "Навоий азот" АЖ да ПВХ ишлаб чикариш йулга куйилган.

Тажрибаларда бошланFич махсулот сифатида цианур кислотаси хамда рух ацетат (C4H6O4Zn) 1:1 моль нисбатларда олиниб, магнитли мешалкада кайтар совутгич ёрдамида, 200° С хароратда 45 дакика давомида синтез килинди. Олинган модданинг ИК спектри келтирилган.

Иссиклик таъсири остида (170 - 180 ° C) парчаланиши ва кайта ишлаш жараёнида эритмаларнинг юкори ёпишкоклиги туфайли ПВХни соф шаклда кайта ишлаш амалда мумкин эмас. Ушбу камчиликларни бартараф этиш учун ПВХ турли хил кимёвий кушимчалар билан аралаштириш керак. Турли кушимчаларнинг киритилиши бошланFич (асосий) полимернинг физик-механик, термофизик, оптик, электр, ишкаланиш ва бошка ишлаб чикариш хусусиятларини максадли равишда узгартириш ва керакли хусусиятларга эга махсулотларни олиш имконини беради.

Zn, Ca стабилизаторларини ПВХ га кушишда шаффоф, тиник пластиклаштирилган махсулотларни ишлаб чикаришда фойдаланилади. Ушбу махсулотлар иссиклик стабилизаторлари булиб, ишлаб чикариш жараёнида ПВХ грануласининг деструкцияга учрашини олдини олади. Шаффоф композициялар, шу жумладан тиббиёт сохасида ишлатиладиган асбоб-ускуналар ишлаб чикаришда ва озик-овкат махсулотларини кадоклаш максадида фойдаланилади.

REFERENCES

1. Поливинилхлорид / Ульянов В.М., Рыбкин Э.П., Гуткович А.Д., Пишин Г.А. - М.: Химия, 1992. - 288 с.

2. К. Тиниус Пластификаторы. Издательство «ХИМИЯ» Москва 1964 Ленинград.

3. Файзуллина Г.Ф. "Разработка маслобензостойких ПВХ-пластикатов на основе новых несимметричных фталатных пластификаторов" Уфа-2017

4. Худайбердиева Н.С., Хдсанова Г.И., Буриева С.Р. ПВХ учун пластификатор олиш технологиясини ишлаб чикиш // "Умидли кимёгарлар -2022" с.49-50.

May, 2022

132

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.