CC BY
3UO'K: 622.23.05
d 10.5281/zenodo. 13710899
POLIMERLARNI KONCHILIK SANOATIDA QO'LLANILISHI
Nomdorov Rustam Uralovich
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti "Konchilik ishi" kafedrasi, t.f.f.d (PhD) dotsenti, Qarshi, O 'zbekiston E-mail: rustamnomdorov@mail. ru ORCIDID: 0009-0000-6987-8995
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti "Konchilik ishi" kafedrasi, assistenti, Qarshi, O'zbekiston
Bobomurodov Azamat Yo'ldosh o'g'li
Anotatsiya. Maqolada konlardagi shaxta ventilyatsiya qurilmalarida polivinilxlorid quvurlari ishlatiladi, bu juda past havo bosimi yo'qotishlarini ta'minlaydi. Bunday quvurlar agressiv shaxta suvlariga chidamli, yuqori quvvatga ega va yetarli issiqlik izolyatsiyasiga ega. Ular juda moslashuvchan va osongina yig 'iladi, bu ularni o 'rnatish va demontaj qilishni osonlashtiradi konda shuning uchun konlarni qazishda polivinilxloridli shamollatish quvurlaridan foydalanish tavsiya etilgan. Konning geologik strukturasini o'rgangan holda, bundan tashqari konlarda qatlamda suvning miqdori yuqori bo 'lsa mustahkamlash ishlarini olib borishda ham qo 'llashga tavsiya qilinadi. Bu maqolada polimerlar xususiyatlari yer ostida qo 'llash sharoitlari ko 'rsatib o'tilgan. Kalit so'zlar: polimer, makromolekula, monomer, biopolimer, sintetik tolalar, polikarbonat va akril, plastik-polietilen.
Аннотация. В статье показано, что в шахтных вентиляционных установках на шахтах используются поливинилхлоридные трубы, которые обеспечивают очень низкие потери давления воздуха. Такие трубы устойчивы к агрессивным шахтным водам, обладают высокой прочностью и достаточной теплоизоляцией. Они очень гибкие и легко собираются, что упрощает их установку и разборку на шахте поэтому при бурении шахт рекомендовалось использовать поливинилхлоридные вентиляционные трубы. Изучая геологическое строение месторождения, его также рекомендуется применять при проведении укрепительных работ, если на месторождении высокое содержание воды в пласте. В этой статье описаны свойства полимеров и условия их применения под землей.
Ключевые слова: полимер, макромолекула, мономер, биополимер, синтетические волокна, поликарбонат и акрил, пластик-полиэтилен.
ПРИМЕНЕНИЕ ПОЛИМЕРОВ В ГОРНОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ
Номдоров Рустам Уралович
Бобомуродов Азамат Юлдош угли
Каршинский инженерно-экономический институт, кафедра «Горное дело», доцент технических наук (PhD), Карши, Узбекистан
Каршинский инженерно-экономический институт, кафедра «Горное дело», доцент, Карши, Узбекистан
THE APPLICATION OF POLYMERS IN MINING
Nomdorov Rustam Uralovich
Karshi Engineering-Economics Institute, Department of Mining, Associate Professor of Technical Sciences (PhD), Karshi, Uzbekistan
Bobomurodov Azamat Yuldosh ugli
Karshi Engineering-Economics Institute, Department of Mining, Associate Professor, Karshi, Uzbekistan
Abstract. The article shows that polyvinyl chloride pipes are used in mine ventilation systems in mines, which provide very low air pressure losses. Such pipes are resistant to aggressive mine waters, have high strength and sufficient thermal insulation. They are very flexible and easy to assemble, which simplifies their installation and disassembly in the mine, therefore, it was recommended to use polyvinyl chloride ventilation pipes when drilling mines. Studying the geological structure of the deposit, it is also recommended to use it during fortification work if the deposit has a high water content in the reservoir. This article describes the properties of polymers and the conditions for their use underground.
Keywords: polymer, macromolecule, monomer, biopolymer, synthetic fibers, polycarbonate and acrylic, plastic-polyethylene.
Kirish. Polimerlar (yunonchada "polymers" — ko'p qismlardan tashkil topgan) — molekulalari (makromolekulalar) bir yoki bir nechta turli ko'p sonli takror-lanuvchi guruhlar (monomer xalqa) dan tashkil topgan yuqori molekulyar massali (bir necha mingdan bir necha milliongacha) kimyoviy birikmalar. Makromolekula tarki-bidagi atomlar bir-biri bilan asosiy yoki koordinatsion valentlik kuchi vositasida bog'langan [2].
Polimerlar tabiiy — biopolimerlar (nuklein kislotalar, tabiiy smoladar) va sintetik (polietilen, polipropilen, fenol-formaldegid smolalar) Polimerlarga bo'li-nadi. Polimerlar bir xil strukturali xalqalar (masalan, polivinilxlorid — CH2CHQ—) yoki o'zaro navbatlashuvchi turli xossaga ega xalqalar (sopolimer) dan tashkil topgan bo'ladi; vinilxlorid va vinilatsetat sopolimeri bunga misol bo'la oladi. Bir nechta kichik oddiy molekulalarning birikishidan hosil bo'lgan Polimerlar - oligomerlar deb ataladi. Monomerning 2 molekulasi qo'shilishidan hosil bo'lgan molekula dimyer deyiladi.
Bunday birikmalar o'zining xossasiga ko'ra, quyi va yuqori molekulali birikmalar ora-lig'idagi o'rinda turadi.
Adabiyot tahlil va metodlar. Polimerlar molekulalari polimerlanish va polikondensatlanish usullari bilan hosil qilinadi. 20-asrning 2-yarmidan boshlab Polimerlar sintezining yangi usullarini ish-lab chiqildi, chunonchi: a) tayyor Polimerga biror yangi, qo'shimcha monomerni kimyoviy "payvandlash" Bu tayyor Polimerlar molekulasining faollashishiga va erkin radikallar hosil bo'lishiga yordam beradi. Bunda Polimerning chiziqsimon moleku-lasiga polimerlanuvchi qo'shimcha monomer yon tarmoqchasi "payvandlanadi"; b) ikki tayyor Polimer zanjirini kuchli mexanik ta'sir ostida uzib, makromolekula bo'lak-larini biriktirib, yangi makromolekulalar, ya'ni "blok polimerlar" xreil qilishi. Bu usullar polimer mahsulotlarining xossalarini (puxtaligi, kimyoviy bardoshliligi, elektr o'tkazmaslik) o'zgartirishga imkon beradi
[3].
Polimerlarning tarkibi va sintez usul-
lariga ko'ra, ulardan qattiq va elastik, puxta va mo'rt, issiq va sovuqqa chidamli, kim-yoviy ta'sirlarga bardoshli xossaga ega bo'l-gan mahsulotlar olish mumkin. Mahsulot hosil qilish uchun Polimerlarga to'l-dirgichlar va boshqa moddalar qo'shiladi. Polimerlarning muhim xususiyati shuki, ulardan shtampovkalash, presslash kabi od-diy usullarda buyumlar tayyorlash mumkin.
Polimerlar dastlab murakkab bo'lma-gan moddalar, ko'mir va yog'ochni qayta ishlash mahsulotlari (masalan, fenol, formalin va boshqalar) ga asoslangan edi. Keyin-chalik Polimerlar olish uchun neftni qayta ishlash mahsulotlari, tabiiy gaz, qattiq yoqil-g'ilarni qayta ishlash mahsulotlari, yog'och va turli o'simlik xom ashyolari chiqindilari ishlatiladigan bo'ldi.
Xossasining yaxshiligi va xalq xo'jali-giga keltiradigan foydasining kattaligi ham-da xom ashyo zaxiralarining ko'pligi Poli-merlarni keng ko'lamda ishlab chiqarishga imkon berdi.
Polimerlar xossasiga ko'ra, quyidagi-larga bo'linadi: kauchuklar — keng temperatura oralig'ida qayishqoklik xossasini yo'qotmaydigan Polimerlar; plastmassalar — yuqori temperaturada yumshaydigan va keng temperatura oralig'ida juda puxta, qattiq, nisbatan qayishqoq Polimerlar; sintetik tolalar — yuqori temperaturada (180—200°) yumshaydigan va shu temperaturada puxta ip bo'lib cho'ziladigan Polimerlar; lok va bo'yoqlar — yeyilishga chidamli, metall, yog'och va shishaga yopisha-digan, atmosfera va mexanik ta'sirlarga chidamli Polimerlar. Polimerlarning xossasi turlicha bo'lganligidan ular qora va rangli metallar, yog'och, tosh, suyak, shisha va boshqalarni o'rnida ishlatiladi. Ba'zi bir sintetik Polimerlar ion almashuvchi smo-lalar, qon plazmasi o'rinbosari sifatida, tup-
roqni strukturalashda va boshqalarda qo'l-lanadi.
Natijalar va muhokama. Tog'-kon sanoati haqida gap ketganda, ish sharoit-larini samarali ta'minlash uchun kuchli vositalar talab qilinadi. Tog'-kon ishlarida mustahkam, chuqurroq qazish uchun og'ir mashinalar, konchilar qazish maydonchala-rini osonlik bilan kesib o'tish uchun po'lat kabi qattiq materiallarga tayanadi. Shuni yodda tutgan holda, ishni bajarish uchun ushbu metall materiallardan boshqa nar-sadan foydalanishni tasavvur qilish qiyin bo'lishi mumkin. Ammo, plastik materiallar rivojlangan davlatlar konchilik sanoatida tez-tez ishlatilib kelinadi [1].
Shamol energiyasi va xususan, shamol turbinalaridagi roli singari, plastmassa ham tog'-kon sanoatining ko'plab sohalarida mavjud, chunki u og'ir materiallarga nis-batan ancha arzon va xavfsizroqdir. Poli-karbonat va akril kabi plastmassalar kon-chilikda xavfsizlik maqsadlarida yoki usku-naning ishlash muddatini uzaytirish uchun tez-tez ishlatiladi.
Ammo, dasturdan qat'i nazar, ushbu yumshoq materialdan foydalanganda juda ko'p afzalliklar mavjud. Yuqori zichlikdagi polietilen, o'ta yuqori molekulyar og'ir-likdagi polietilen, epoksi, polikarbonat pli-talari va turli xil polivinilxlorid kabi konchilikda qo'llaniladigan, turli maq-sadlarga xizmat qiluvchi ko'plab plastik materiallar mavjud. O'zining ko'p qirraliligi tufayli plastmassa uzoq yillar davomida chidamliligini yo'qotmasdan xizmat qilishi mumkin.
Plastmassa arzon va ekologik toza resurs bo'lishidan tashqari, ko'p foydalari tufayli tog'-kon sanoati uchun foydali bo'la-di. Plastmassa foydali bo'lishining ba'zi sabablari:
- plastik shovqinni kamaytirishi mum-
kin.
- u kimyoviy moddalarga, korroziyaga va radiatsiyaga ajoyib qarshilik ko'rsatadi
- kislotalar, gidroksidlar va agressiv kon muhitlariga yuqori kimyoviy qarshilik;
- yaxshi qarshilik va past ishqalanish koeffitsienti;
- material yuqori tezlik va bosim ko'r-satkichlarini ta'minlaydi.
- yaxshi elektr izolyatsiyasi
- plastiklarni olovga chidamli versiya-larida mavjud [4].
1-rasm Suvchan lahimda polimer qoplamani yuqoriga joylashish holati.
Plastik-Polietilen quvurlarning ajoyib
xususiyatlari mavjud va tog'-kon sanoatida metall havo kanallarini ular bilan almash-tirish katta afzalliklarni olib keladi.
1950-60-yillardan Kanadadagi shaxta ventilyatsiya qurilmalarida polivinilxlorid quvurlari ishlatiladi, bu juda past havo bosimi yo'qotishlarini ta'minlaydi. Bunday quvurlar agressiv shaxta suvlariga chidamli, yuqori quvvatga ega va yetarli issiqlik izol-yatsiyasiga ega. Ular juda moslashuvchan va osongina yig'iladi, bu ularni o'rnatish va demontaj qilishni osonlashtiradi. Kanadada shuning uchun konlarni qazishda polivinil-xloridli shamollatish quvurlaridan foydala-nish tavsiya etiladi.
Xulosa. Ushbu polimer qoplamalar boshqa mustahkamlagichlardan juda qulay-lik va afzallikga ega. Yog'och mustahkam-lagichlar suvli qatlamda chirish jarayonini tezlashtiradi, sement qoplama mustahkam-lichlarda esa suv sement bilan aralashib qatlamni yemirilishi va yumshashiga olib keladi. Shuning uchun polimer qoplamalar aynan suvli qatlamlarni mustahkamlash uchun iqtisodiy va xavfsiz omil sifatida qaraymiz. Shu bilan birga polimerlar lahim-ni uzoq muddatga saqlashga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. N.A.Boymurodov. Kaliy rudalarini qazib olish va qayta ishlash. Darslik. - Qarshi "Intellekt" nashriyoti, 2023 yil.
2. Krempner C.Polysilane dendrimers // Polymers.2012.Vol.4,№1.p.408-447.
3. Lodhe M.et al.Synthesisband charoc terization of high ceramic yield polycarbosilane precursor for SiC// J.Adv.Ceram.2015.Vol.4, №4.p.307-311.
4. Ханашвили Л.М. Андрианов К.А. Тенология элементоорганических мономеров и полимеров г-е изд.,перераб Москва: Химия, 1983. 416 C.
