CC BY
6Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ XO'JALIGINI ZAMONAVIY SUV TEJAYDIGAN TEXNOLOGIYALARNI JORIY ETISHNING ILMIY
ASOSLARI
Qodirov Zayniddin Zaripovich
TIQXMMI MTU Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti.
Ilmiy tadqiqotlar innovatsiyalar va ilmiy pedagog kadrlar tayyorlash bo'lim boshlig'i. q.x.f.f.d., v.b. dotsent
Babamurodov Anvar Baxtiyorovich
TIQXMMI MTU Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti. Marketing va talabalar amaliyoti bo'lim boshlig'i
ANNOTATSIYA
Maqolada bir qancha global muammolar asnosida respublikamiz hududidagi daryolar sathining kamayishi, sug 'oriladigan yerlarda suv tanqisligining kuzatilishi sababli qishloq xo'jaligini zamonaviy suv tejaydigan texnologiyalarni joriy etish uchun tomchilatib, yomg'irlatib va diskretli sug'orishlarni aniq keltirilganprognozik faktlar asosida o 'rganilgan. Respublikamiz hududida o 'rganishlar natijasida 430000 ga yerdan 210739 ga yer hududini tomchilatib sug'orish zamonaviy suv tejaydigan texnologiyalari ishida eng maqbul usuli ekanligi aniqlangan, bu taxminan 50% ni tashkil qiladi va Respublikamiz hududida tomchilatib sug'orishni keng miqyosda joriy etilishi kerak ekanligini dalolat beradi.
Kalit so'zlar: tomchilatib, yomg 'irlatib, zamonaviy suv tejaydigan texnologiya, suv, sug'orish, qishloq xo'jaligi.
ABSTRACT
in the article, due to the decrease in the level of rivers in the territory of our republic, the observation of water shortage in the irrigated lands due to several global problems, drip, sprinkler and discrete irrigation for the introduction of modern water-saving technologies are studied on the basis of clearly presented prognostic facts. as a result of studies in the territory of our republic, it was determined that drip irrigation is the most optimal method in the work of modern water-saving technologies from 430,000 to 210,739 hectares of land, which is about 50% and indicates that drip irrigation should be introduced on a large scale in the territory of our republic .
Keywords: drip, sprinkler, modern water-saving technology, water, irrigation, agriculture.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
KIRISH
Dunyo davlatlarida texnika-texnologiyalaming rivojlangan sari uning ortidan kattagina mashtabdagi global muammolarni ham o'zi bilan hamroh qilib kelmoqda. Maslan, yirik ishlab chiqarish metallurgik, kimyo-sanoati va oddiy avtomobillardan chiqadigan gazlar ortidan global isish tufayli tog'li regionlarda muzliklarning chegarasining erish natijasida qisqarishi, ular hajmining kamayishi yaqin 20 yilda daryolar oqimi, hususan, respublikamiz hududidan oqib o'tuvchi daryolar, Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshonga quyiladigan suvlarning 30-40% ga qisqarishi mumkin bo'lib, mintaqaga jiddiy muammolar tug'dirishi, qurg'oqchilik yillarda Amudaryoning quyi qismida suv minyeralizatsiyasining o'rtacha yillik miqdori 1,5-2 martaga ortishi mumkin.
XX asir oxiriga kelib O'zbekistonda harorat dinamikasi rejimining kuzatuvlari shuni ko'rsatdiki, maksimal haroratning o'sish sur'ati yiliga 0,20-0,23 darajaga, minimal esa minus 0,3-0,4 darajani tashkil qildi. Shunga asoslangan holda, 20 yildan keyin respublikamiz vohalarida o'rtacha yillik harorat 2-4 darajaga va vodiy hamda janubiy qismda esa 1-2 darajaga ortadi.
Iqlim o'zgarishi natijasida suv yuzalaridan suvning bug'lanish ko'rsatkichi 1617% gacha, o'simliklar transpiratsiyasi va sug'orish me'yorlarining ortishi tufayli suvning 20-25% dan ko'prog'i sarflanishiga olib keladi. Bu esa suvning tiklanmay iste'mol qilinishini o'rta hisobda 18-20% ga ortishiga olib keladi. Bu, shubhasiz, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining keyingi o'sishini qiyinlashtiradi.
METODOLOGIYA
Maqolaning kirsh qismida keltirilgan global muammolarni asnosida Respublikamiz Prezidentining 2020 yil 11 dekabrda PQ-4919-son qabul qilingan qarorlarida keltirilgan prognoz ko'rsatkichlaridan foydalanib hozirgi kunda iqtisodiy jihatdan maqbul bo'lgan suvni tejaydigan texnologiyani o'rganib raqamlar asosida tahlil qilamiz va asoslaymiz. Respublikamizda so'nggi yillarda qishloq xo'jaligi ekinlarini yetishtirishda suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etishga alohida e'tibor qaratildi, hamda davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanayotganligi natijasida 2020-yilning o'zida qo'shimcha 133 ming gektar maydonda suvni tejaydigan texnologiyalar joriy etildi. Biroq, tobora kuchayib borayotgan suv taqchilligi hamda suv resurslariga bo'lgan ehtiyoj o'sib borayotgani qishloq xo'jaligida suvdan foydalanish samaradorligini keskin oshirishni talab etmoqda. Shu boyizdan Respublikamiz Prezidentining 2020 yil 11 dekabrda PQ-4919-son qarori qishloq xo'jaligida suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etishni rag'batlantirish
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
mexanizmlarining samaradorligini oshirish, sug'oriladigan maydonlar suv bilan barqaror ta'minlanishiga erishish maqsadida, qishloq xo'jaligi ekinlarini yetishtirishda sug'orishning zamonaviy texnologiyalar tomchilatib va yomg'irlatib sug'orish tizimlarini hamda emi lazerli uskuna yordamida tekislagan holda diskretli sug'orish usulini joriy qilish sur'atini besh barobarga oshirish, ya'ni 2021-2022 yillar oralig'ida 230 ming gektar maydonda mazkur texnologiyalarni joriy qilish hamda sug'oriladigan 200 ming gektar maydonlarni lazerli uskuna yordamida tekislash orqali suvdan foydalanish samaradorligini oshirish bo'yicha reja ishlab chiqilgan.
NATIJALAR VA ULARNING MUHOKAMASI
Mazkur rejaning prognoz ko'rsatkichlarga muvofiq qishloq xo'jaligi kesimida manzilli dasturlar ishlab chiqib, 2021-yil yakuniga qadar respublika bo'yicha kamida 160 ming gektar paxta, 30 ming gektar mevali ekinlar, 15 ming gektar uzum va 5 ming gektar boshqa ekinlar yetishtiriladigan maydonlarda tomchilatib sug'orish, 14 ming gektar donli ekinlar, 2 ming gektar sabzavot va poliz hamda 2 ming gektar ozuqabop ekinlar yetishtiriladigan maydonlarda yomg'irlatib sug'orish, 600 gektar paxta yetishtiriladigan maydonlarda diskretli sug'orish texnologiyalarini joriy qilishni nazarda tutilgan
1-jadval
2021-2022 yillar davomida qishloq xo'jaligi yerlarida suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy qilishning prognoz ko'rsatkichlari
Hudud nomi Umu miy reja Shundan, ming ga
Tomchila ib sug'orish shundan Yomg'ir latib sug'oris h shundan Diskretl i sug'oris h (paxta) Yerni lazerli tekislas h
Paxta Bog' Tok Boshqal ar G'all a Sabza vot, poliz Ozuqa bop ekinlar
Respublika bo'yicha jami 430,00 210,74 160,34 29,64 15,66 5,10 18,64 14,74 1,73 2,17 0,62 200,00
Qoraqalpog' iston Respublikas i 45,42 7,32 5,55 0,44 0,33 1,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,10 38,00
Andijon viloyati 44,33 27,99 27,11 0,74 0,14 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 16,34
Buxoro viloyati 22,82 17,44 15,00 1,10 0,54 0,80 0,00 0,00 0,00 0,00 0,40 4,98
Jizzax viloyati 61,45 41,45 27,69 7,25 6,46 0,06 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 20,00
Qashqadary o viloyati 50,41 27,60 23,47 3,33 0,81 0,00 14,11 11,26 1,25 1,60 0,00 8,70
Navoiy viloyati 14,90 9,40 6,93 0,57 0,72 1,19 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 5,50
Namangan 21,62 8,29 3,23 3,59 1,07 0,40 0,23 0,06 0,17 0,00 0,02 13,08
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
viloyati
Samarqand viloyati 29,13 19,15 13,27 2,53 3,03 0,31 0,18 0,00 0,18 0,00 0,00 9,80
Surxondaryo viloyati 27,62 13,08 7,67 4,04 0,67 0,71 0,11 0,03 0,01 0,08 0,00 14,43
Sirdaryo viloyati 23,66 5,64 5,00 0,64 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,10 17,92
Toshkent viloyati 22,79 5,48 3,20 1,20 0,44 0,64 1,31 0,70 0,12 0,49 0,00 16,00
Farg'ona viloyati 40,18 21,68 18,00 2,23 1,45 0,00 2,70 2,70 0,00 0,00 0,00 15,80
Xorazm viloyati 25,68 6,24 4,24 2,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 19,44
Xorazm
Farg'ona
Toshkent
Sirdaryo ^^^^^ Surxondaiyo
Samarqand ^^^^^^^^^^^^^^^^^^ Namangan ^^^^^^^ Navoiy Qashqadaryo Jizzax
Buxoro ^^^^^^^^^^^^^^^^
Andi jon QQ Res. '
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Diskret Ii sug'orish (paxta) ■ Yomg'irlatib sug1 orish ■Tomchilatib sug' orish
1-rasm. Respublikamiz viloyatlar kesimi bo'yicha 2021 yilda joriy etilishi rejalashtirilgan zamonaviy sug'orish texnologiyalarini taqsimlanish gistogrammasi
Prognoz ko'rsatkichlarga muvofiq qishloq xo'jaligi kesimida manzilli dasturlar asoslanib 1-rasmdan ko'rish mumki, tomchilatib sug'orish respublikamizning barcha hududlarida o'rganib rejalashtirilgan. Yurtimizda tomchilatib sug'orishning quyidagi afzalliklari mavjud: ildizlar to'ppak bo'lib o'sadi, o'simlik ildizini chuqurga yubormaydi, suv va o'g'itlarni etkazib berish osonlashadi. Ammo gistogrammadan Qashqadaryo, Farg'ona va Toshkent viloyatinig ayrim hududlarida, yomg'irlatib
sug'orishni talab etadi. Buning asosiy sabalaridan biri bu hududlarda tomchilatib
486
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
sug'orishdagi afzalliklarga zid ravishda tabiatda kuzatiladigan tabiy hodisalarga bog'dir.
O'rganilgan prognoz ko'rsatkichlardan quyidagilarni xulosa qilish mumki, zamonaviy suv tejaydigan texnologiya sifatida tomchilatib sug'orishda respublikamizning barcha hududlarida o'rganib rejalashtirilgan va eng keng qamrovli sug'orish usullaridan biri hisoblaniladi. Tomchilatib sug'orish usulining respublikamizning shamolli hududlaridagi asosiy kamchiligi o'simlik ildizini chuqurroq ildiz otmasligi boyiz, hosil bo'ladigan namligni tezda qurib qolishi Qashqadaryo, Farg'ona va Toshkent viloyatinig ayrim hududlarida, yomg'irlatib sug'orishni talab etadi. Shuning uchun respublikamiz hududlarida birinchi navbatda tomchilatib sug'oris va yuqorida ko'rsatgan ayrim hududlarda yomg'irlatib sug'orishni keng joriy qilish oldimizda turgan melioratsiyaga tizimidagi yanada chuqur izlanilishi kerak bo'lgan dolzarb muammolardan biri hisoblaniladi.
REFERENCES
1. Xamidov M.X., Botirov Sh.Ch., Suvanov B.U., Yulchiye D.G. "Suv resurslarni o'lchovi va vositalar" O'quv qo'llanma. T.: TIQXMMI, 2019, 180 b.
2. Xamidov M.X., Begmatov I.A., Isaev S.X., Mamatov S.A. "Suv tejamkor sug'orish texnologiyalari" O'quv qo'llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2015. 243 bet.
3. Xamidov M.X., Shukurlaev X.I., Mamataliev A.B. "Qishloq xo, jaligi gidrotexnika meliorasiyasi" Darslik. T. Sharq, 2009, 379 bet.
4. Xamidov M.X., Suvanov B.U., Isabaev K.T. Sug'orish melioratsiyasi, Oliy o'quv yurtlari uchun o'quv qo'llanma. -T.: TIQXMMI, 2019: -292 b.
5. Akbarov A., Nazaraliev D., Hikmatov F., 2008. "Gidrometriya" O'quv qo'llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2008. 155 bet.
6. Norqulov U., Shyeraliev H. "Qishloq xo'jaligi melioratsiyasi". Darslik. T. "O'zbekiston milliy ensiklopediyasi", 2003, 204 bet.
7. Raximbaev F.M. va boshqalar. "Qishloq xo'jaligida sug'orish melioratsiyasi". Darslik. T. "Mehnat", 1994, 327 bet.
8. Рахимбаев ФМ. "Практикум по селскохозяйственным гидротехническим мелиорациям". T. Мехнат. 1991, - С 391.
9. https://www. ziyo.net.
10. https://www.water.gov.uz. 282 М
11. https://lex.uz.
XULOSA
