CC BY
0PHLOMIS L. (LAMIACEAE) TURKUMI TURLARINING GERBARIY NA'MUNALARI
TAHLILI (O'ZBEKISTON MILLIY GERBARIY FONDI MISOLIDA) Umaraliyeva Shodiyona Farhodjon qizi
Namangan davlat universiteti, Biologiya ta'lim yo'nalishi talabasi Email: [email protected] https://doi.org/10.5281/zenodo.14789330 Annotatsiya: Mazkur maqolada, O'zbekiston Milliy gerbariy fondida saqlanyotgan 19002023 yillar oralig'ida dala tadqiqotlari natijasida terilgan, Phlomis L. turlarini 1650 dan ortiq gerbariy namunalarini inventarizatsiyasi bo'yicha natijalari keltirildi. Gerbariy na'munalarida keltirilgan ma'lumotlar asosida ularni yillar kesimidagi dinamikasi, turlarni asosiy kollektorlari keltirib o'tilgan.
Kalit so'zlar. Phlomis, Phlomoides, TASH, gerbariy, tahlil
PHLOMIS L. АНАЛИЗ ГЕРБАРНЫХ ОБРАЗЦОВ ВИДОВ СЕМЕЙСТВА ГУБОЦВЕТНЫХ (LAMIACEAE) (НА ПРИМЕРЕ НАЦИОНАЛЬНОГО
ГЕРБАРНОГО ФОНДА УЗБЕКИСТАНА) Аннотация: В статье представлены результаты инвентаризации более 1650 гербарных образцов Phlomis L., собранных в результате полевых исследований в период с 1900 по 2023 год, хранящихся в Национальном гербарном фонде Узбекистана. На основе сведений, содержащихся в гербарных образцах, представлена их динамика по годам и указаны основные собиратели вида.
Ключевые слова. Phlomis, Phlomoides, TASH, гербарий, анализ.
ANALYSIS OF HERBARIUM SPECIMENS OF SPECIES OF THE FAMILY PHLOMIS L. (LAMIACEAE) (ON THE EXAMPLE OF THE NATIONAL HERBARIUM
FUND OF UZBEKISTAN) Abstract: This article presents the results of an inventory of more than 1650 herbarium specimens of the genus Phlomis L. collected as a result of field research between 1900 and 2023, stored in the National Herbarium Fund of Uzbekistan. Based on the data provided in the herbarium specimens, the dynamics of herbaria over the years and the main collectors of the species are presented.
Keywords. Phlomis, Phlomoides, TASH, herbarium, analysis, KIRISH
Phlomis L. turkumi Lamiaceae oilasining yirik turkumlaridan biri sanaladi. Phlomis turkumi Sharqiy Xitoydan Yevroosiyo va O'rta Yer dengizi orqali Portugaliya va Marokashgacha keng tarqalgan (1-rasm). C.Moench Phlomis turkumiga mansub turlarning ko'plab morfologik belgilarini tan oladi va ularni Phlomis L. va Phlomoides Moench turkumiga bo'lish uchun yetarlicha morfologik farqalar mavjud deb hissoblaydi [1]. So'ngi yillarda Eron hududida Phlomis turkumi ustida qator zamonaviy tadqiqotlar olib borilgan [2], G'ulomov tomonidan O'zbekiston florasida tarqalgan Phlomis regelii turning tarqalishi bo'yicha tadqiqotlar amalga oshirilgan bo'lib, natijalar Plants of the World Online xalqaro bajasiga joylangan (POWO; https://powo.science.kew.org/ taxon/urn:lsid:ipni.org:names:21116-1). Turkum morfologik jihatdan kam o'rganilgan taksonlar qatoriga kiradi va taksonomiyasi, geografiyasi, morfologiyasi
bo'yicha dala tadqiqotlarini olib borish va molekulyar tahlillarini amalga oshirish bo'yicha yangicha qarashlarni talab etadi [5].
■1
— Tabiiy Iqliuilashgau
uiavcloular ® hudidlar
1-Rasm. Phlomis turkumi tarqalishi bo'yicha geografik ko'rsatkichlar
Phlomis turkumini tarqalish arealiga ko'ra 100 dan ortiq turga ega [3]. Plants of the World Online xalqaro ma'lumotlar bazasida 93 turi, O'rta Osiyo florasi ro'yxatida 17 turi [4], O'zbekiston florasida esa 12 tur mavjud [8, 9].
MATERIAL VA METODLAR
Turning gerbariy namunalari O'zbekiston Fanlar akademiyasi Botanika institutining O'zbekiston Milliy gerbariysi (TASH) saqlanayotgan gerbariy na'munalaridan foydalanildi. Bundan tashqari Plantarium bazasidan (https://www.plantarium.ru) ham foydalanildi. Taksonlarning nomenklaturasi va ilmiy nomlari Plants of the World Online (POWO; https://www.plantsoftheworldonline.org), International Plant Name Index (IPNI; https://www.ipni.org/) xalqaro katalogi bo'yicha keltirildi. Turning tarqalish xaritasi Photoshop CS6x64 dasturi asosida tayyorlandi.
NATIJALAR VA ULARNING MUHOKAMASI
Gerbariy fondlarda (TASH) saqlanayotgan Phlomis turkumi turlariga oid gerbariy namunalarini terishda O.Fedchenko, X.Xolquziyev, O.Arifxonova, T.Xudoyberdiyev, K.Tojibaev kabi olimlar asosiy kollekttorlar sifatida keltirildi. O'zbekiston Milliy gerbariy fondida saqlanyotgan Phlomis turlarini quyida keltirildi [5, 6, 7, 8]. Phlomis bucharica, Phlomis cancellata, Phlomis cyclodon, Phlomis drobovii, Phlomis fruticetorum, Phlomis hypoleuca, Phlomis herba-venti, Phlomis linearifolia, Phlomis nubilans, Phlomis olgae, Phlomis herba-venti subsp. pungens, Phlomis regelii, Phlomis salicifolia, Phlomis sewerzowi, Phlomis spinidens, Phlomis thapsoides (2-Rasm).[9, 10]
2-Rasm. TASH fondida saqlanayotgan Phlomis turlari gerbariy namunlari
1920-1940 yillardan (575 ta) boshlab namunalar sonini ortib borishi Markaziy Osiyoda, xususan O'zbekiston xududi bo'ylab floristik tadqiqotlar ko'lamini kengayishi bilan izohlanadi. 1940-1980 yillar oralig'iga Phlomis turkumi bo'yicha to'plangan gerbariy namunlarining eng katta ko'rsatkichi (1250 ta gerbariy namunasi; 80 %) to'g'ri keladi [11, 12, 13, 14, 15]. Eng kam gerbariy namunalari 1980-2000 yillarga to'g'ri (50 ta kelganini floristik tadqiqotlar natijasida terilgan gerbariy namunalarini TASH fondiga joylashtirish ishlari nazoratga olinmaganligi bilan izohlanadi (3-rasm).[16, 17, 18, 19]
3-Rasm. O'zbekiston Milliy gerabriy fondida saqlanayotgan gerbariy na'munalarining
yig'ilishi bo'yicha yillar kesimidagi tahlili
XULOSA
Olingan natijalar turli metodlar asosida qiyosiy baholandi. O'zbekitson milliy gerbariy fondida saqlanayotgan Phlomis turkum turlarini invertizatsiya natijasida ayrim endem maqomiga ega turlarni tor tarqalish arealiga mansubligi, populyatsiyalari bo'yicha ma'lumotlar yetishmasligi aniqlandi. O'zbekiston florasida tarqalgan turlarni gerbariy namunlarini kam sonli miqdori, so'nggi yillar davomida turkum maxsus tadqiqotlarning obyekti sifatida o'rganilmaganligi va yangi gerbariy namunalarini yig'ish bo'yicha maqsadli dala tadqiqotlari o'tkazilmaganligi bilan izohlash mumkin.
MINNATDORCHILIK
O'zbekiston Milliy gerbariysida (TASH) saqlanayotgan namunalardan foydalanishda amaliy yordam ko'rsatgan O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti rahbariyati va ilmiy xodimlariga o'z minnatdorchiligimizni bildiramiz.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Moench, C. (1794). Methodus plantas horti botanici et agri Marburgensis a straminum situ describendi. Marburgi Cattorum.
2. Mathiesen, C., Scheen, A.-C. & Lindqvist, C. 2011. Phylogeny and biogeography of the lamioid genus Phlomis (Lamiaceae). Kew Bull. 66: 1-17.
3. Albaladejo RG, JF Aguilar, A Aparicio, GN Feliner (2005) Contrasting nuclearplastidial phylogenetic patterns in the recently diverged Iberian Phlomiscrinita and P. IychnitisIineages(Lamiaceae). Taxon, 54: 987-998.
4. F. O. Khassanov. Conspectus florae asiae mediae - Tashkent. Editio, 2015. 11 t. -107-113 p.
5. Gulomov R.K., Batoshov A.R. Morphological Phylogeny of the Species Phlomoides Moench (Lamiaceae) Distributed in the Fergana Valley // International Journal of Virology and Molecular Biology. - USA, 2022. - № 11 (1). - P. 9-15. https://doi.org/10.5923/j.ijvmb.20221101.03
6. Gulomov, R.K. (2022). Fluorosenotypes of Phlomoides Moench species distributed in the Fergana valley. International Journal of Life Sciences & Earth Sciences, 5(1). https://doi.org/10.21744/ijle.v5n1.1816
7. Gulomov, R., Rakhimova, K., Batoshov, A., Komilov, D. (2023). Bioclimatic modeling of the species Phlomoides canescens (Lamiaceae). The Scientific Temper, 14(4):1060-1065. https://doi.org/10.58414/SCIENTIFICTEMPER.2023.14.4.01
8. Tojibaev KS, Karimov FI, Hoshimov HR, Gulomov R, Lazkov GA, Jang C-G, Gil H-Y, Jang JE, Batoshov AR, Iskandarov A, Choi HJ (2023) Important plant areas (IPAs) in the Fergana Valley (Central Asia): The Bozbu-Too-Ungortepa massif. Nature Conservation 51: 13-70. https://doi.org/10.3897/natureconservation.51.94477
9. Khoshimov Kh.R., Gulomov R.K., Mirzaolimova M.M., Abdullaev Sh.S., Ismatov A.M. 2022. Geographical Distribution and Bioclimatic Modeling of the Dorema microcarpum Korovin (Apiaceae, Dorema D.Don) SpeciesInternational Journal of Virology and Molecular Biology 2022, 11(4): 43-49 https://doi.org/10.5923/j.ijvmb.20221104.01
10. Min-Su Park, Nu-Ree Na, Chang-Gee Jang, Rustam Gulomov and Komiljon Tojibaev. The complete chloroplast genome sequence of Phlomoides kirghisorum Adylov, Kamelin & Makhmedov 1987 (Lamiaceae), an endemic species of Fergana Valley. MITOCHONDRIAL DNA PART B: RESOURCES 2024, VOL. 9, NO. 1, 104-108. https://doi.org/10.1080/23802359.2023.2292159
11. Tursinbayeva, G, Saparov, A, Turekeeva, A, Atanazarov, K, Matrasulov, G, Sindarov, SE, Alikarieva, DM, Gulomov, R, Khudayorova, SI, Ziyovuddin, B, Mardanova, AT. Leaf structure of species of the Brassicaceae Burnett family in Southwestern Kyzylkum, Uzbekistan. 2024. Caspian Journal of Environmental Sciences, Iran, Guilan, 22: 459-475. https://doi.org/10.22124/CJES.2024.7739
12. A.N. Najmiddinov, R.K. Gulomov, A.R. Batoshov, F.I. Karimov, K. Sh. Tojibaev. Euphorbia davidii (Euphorbiaceae) - a new invasive species for the flora of Central Asia. Turczaninowia 27, 4: 5-10 (2024). https://doi.org/10.14258/turczaninowia.27.4.1
13. G'ulomov R.K., Mutalibxonova M.F, Namangan shahar urbanoflorasida tarqalgan bir urug'pallalilar (2024). Research Focus International Scientific Journal. 2024, Volume 3, Issue 11. https://doi.org/10.5281/zenodo.13863663
14. Najmiddinov A.N., Xoshimov X.R., Batoshov A.R., G'ulomov R.K. Farg'ona vodiysida tarqalgan Euphorbia L. turkum turlarining balandlik va ekomintaqalarda tarqalishi. Research Focus International Scientific Journal. 2024, Volume 3, Issue 11. https://doi.org/10.5281/zenodo.14295814
15. Khoshimov Kh.R., Gulomov R.K., Mirzaolimova M.M., Abdullaev Sh.S., Ismatov A.M. 2022. Geographical Distribution and Bioclimatic Modeling of the Dorema microcarpum Korovin (Apiaceae, Dorema D.Don) SpeciesInternational Journal of Virology and Molecular Biology 2022, 11(4): 43-49 https://doi.org/10.5923/j.ijvmb.20221104.01
16. Najmiddinov А., Gulomov, R., Batoshov, A., Hoshimov, H., Rakhmatov, A., & Mullajonova, S. (2023). The conservation status of euphorbia L. in the fergana valley of central Asia. International Journal of Life Sciences & Earth Sciences, 6(1), 19-29. https://doi.org/10.21744/ijle.v6n1.2091
17. Dilshod Nuridinov, Rustam Gulomov, Bakhrom Toxtasinov. Bioclimatic Modeling of Phlomoides Kirghisorum (Lamiaceae) Species Distributed in Fergana Valley. International Journal of Current Science Research and Review. Volume 06, Issue 04, 2023. https://doi:10.47191/ijcsrr/V6-i4-39
18. Sh. Abdullaev, F. Akbarov, Sh. Abdupatteva, T. Asatulloev, D. Dekhkonov, K. Tojibaev, Kh. Khoshimov, R. Gulomov. Species Distribution Modelling of Poa Bactriana Roshev under Different Climate Change Scenarios. International Journal of Virology and Molecular Biology 2024, 13(1): 15-21 http://doi:10.5923/j.ijvmb.20241301.03.
19. G'ulomov R.K. Farg'ona vodiysida tarqalgan Phlomoides pulchra (Lamiaceae) ustida olib borilgan tadqiqot natijalari. "Tabiiy fanlarni dolzarb masalalari va yechimlari" mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. Qo'qon - 2024. 60-66 bet.
