CC BY
46
УДК 002.4 ББК 76.17
ЦУСТУЦУХ^ОИ ФИЛОЛОГИИ Аъзамов Суб^онцон Ба^ромцонович, н.и.ф., мудири
ТУРАЦУЛ ЗЕХ,НЙ кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ «ДДХ ба
(нимаи дувуми сол^ои номи академик Бобоцон Гафуров»
20-уми садаи бист) (Тоцикистон, Хуцанд)
ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ ПОИСКИ А ъзамов Субхонжон Бахромджонович, к.ф.н.,
ТУРАКУЛА ЗЕХНИ заведующий кафедрой современной таджикской
(вторая половина 20-х литературы ГОУ «ХГУ имени акад. Б. Гафурова»
годовХХ-го века) (Таджикистан, Худжанд)
PHILOLOGOCAL Azamov Subkhonjon Bahromjonovich, candidate of
SEARCHES FOR philological sciences, head of the department of modern
TURAKUL ZEHNI Tajik literature under the SEI «KSU named after acad.
(second half of 20-ies of the twentieth B. Gafurov» (Tajikistan, Khujand)
century) E-mail: [email protected]
Вожа^ои калиди: равшангари, филологияи тоцик, забон, адабиёт, фолклор, Турацул Зеунй
Турацул Зеунй яке аз намояндагони илму адаби тоцикии садаи бист - забоншинос, адабиётшинос, мунаццид, фолклоршинос, мутарцим мебошад, ки дар рушди адабиёт ва равнацу ривоци филологияи тоцик нацши мууиме бозидааст. Дар мацола аслу мо^ияти цустуцууои илмии Турацул Зеунй дар илми сухансанции тоцик (солуои 20-уми садаи бист), хусусан давраи аввали фаъолияти у барраси шудааст. Муаллиф кушидааст, ки цустуцууои уамацонибаи олимро дар забоншиноси, адабиётшиноси, нацди адаби, фолклоршиноси ва г. муцаррар намояд.
Ключевые слова: просветительство, таджикская филология, язык, литература, фольклор, Туракул Зехни
Статья посвяшена деятельности Туракула Зехни, который является одним из представителей таджикской науки и литературы двадцатого столетия и как языковед, литературовед, критик, фольклорист, переводчик внёс неоценимый вклад в развитие литературы и совершенствование таджикской филологии. В данной статье рассматривается сущность научных изысканий Туракула Зехни в таджикской словесности 20-х годов ХХ века, первый период его деятельности. Автор пытается выявить многосторонние поиски учёного в языкознании, литературоведении, литературной критике, фольклористике и др.
Key words: enlightenment, Tajik philology, language, literature, folklore, Turakul Zehni
The article dwells on Turakul ZehnVs activity who is considered to be one of the representatives of Tajik science and literature referring to the XX-th century being a linguist, man-of-letters, folklorist, translator made a huge contribution into the Tajik literature and philology development. The article under consideration canvasses the essence of Turakul ZehnVs scientific works in the Tajik science and literature of the XX-th century, the first period of his activity being taken into account as well. The author makes endeavor to reveal Turakul Zehni's multilateral investigation in the field of linguistics, literature, literary criticism, folklore studies and etc.
Аз хусуси истеъдоди фитрй, дониши амик, кобилияти баланди эчодй, назари густурдаву фарох, захматкашй, пуркорй ва дигар фазилатхои ходими намоёни адабиёт, фарханг ва матбуоти точик - адабиётшинос, забоншинос, фолклоршинос, шоир ва мутарчим Туракул Зехнй як нуктаи мехварй ба таври чудогона бояд баён шавад, ки ба асли зухурот, табиат ва сиришти хоси донишмандони арсаи филологияи муосири точик дар пайванд аст. Ин тамоюл аз чониби олимони баъдй "бисёрфаннй" ва ё "чомеияти фарогирй" таъбир шудааст, ки "аз мухдмтарин хусусиятх,ои фаъолияти эчодии намояндагони илму маданият, хусусан, дар даврахои аввали инкишоф ё дар замони навсозии он аст. Дар ин даврахо одатан шахсиятхои барчастае кахрамонона худро ба майдон мезананд ва якбора дар чанд чабха мубориза мебаранд" (9, 4).
Инро ба он маъно бояд фахмид, ки вежагихои давраи дигаргунихои нимаи аввали садаи бист ва такозои бахрамандй аз тачрибахои нави муосир ба зумраи донишмандон имкон додааст то истеъдоду кобилият ва иктидори тахкикиашонро якбора дар чанд шохаи филологияи точик, аз чумла забоншиносй, адабиётшиносй, фолклоршиносй ва гайра ба кор баранд. Аз ин нуктаи назар Абдуррауфи Фитрат, Рахим ^ошим, Туракул Зехнй, Нарзуллох Бектош, Шарифчон Хусейнзода, Абдулганй Мирзоев, Холик Мирзозода, Лутфулло Бузургзода, Носирчон Маъсумй ва чанде дигар аз зумраи чунин олимони бисёрфанеанд, ки ба сохахои гуногуни филологияи точик руйи ниёз оварда, дар сохахои мухталифи он асархои арзишманд ва мактаби хос ба вучуд оварданд.
Туракул Зехнй аз намояндагони барчастаи илму адаби равшангарии точикии садаи бистум аст, ки дар бунёди илмиву назарй ва шаклгирии заминахои фикрии сухансанчии точик -адабиётшиносй ва накди адабии мазмунан ва сифатан навини точик, намоён кардани нишонахои хоси бандубасти афкори суханшиносии точикй накши равшан гузоштааст. Ин равшангари адабй бо такя ба тачрибаву равишхои якдасту бебадали сухансанчии гузашта ва бахрамандии амик аз суннати нави адабпажухй дар шаклгирии афкори замон ва густариши маърифати салими адабй хидмати назаррас анчом додааст. У бо огохии умкй аз дониши кухан, бо пайгирии рохи муносиб дар фарогирии маърифат ва чахонбинии нав, бо андухтахои комили назарй ба хидмати адабиёт, матбуот ва фарханги точикии садаи бист пардохта, бо халлу фасли масъалахои мубрами таърихи адабиёти гузаштаву муосир, танкиди адабй, забоншиносй, лугатнигорй, фолклорпажухй ва адабиёти шифохй ба вусъати худогохии адабй имкон ёфтааст. Дар ин чода Туракул Зехнй шахсияти комёби илму адаби точик мебошад.
Мавзуи корномаи адабии Туракул Зехнй ва шахсиятхое амсоли у, аз назари мо, ба масъалахои тачдиди назар ба таърихи адабиёт ва накди адабии садаи бист гирех мехурад, ки, дар айни замон, раванди пуртазоди илму адабиёти точикро дар садаи бист ба таври равшан муайян месозад. Ин гуна тахкик ба таври амик имкон фарохам меоварад, ки асли мохияти руйдодхои ичтимоии садаи бист бо хама душвориву ихтилофи назар дарк ва шинохта шавад. Тахкики густурда ва бахрамандии хос аз сарнавишти рангину ибратомуз ва фаъолияти гуногунчабхаи илмй ва адабии ин донишманди забардаст, муаллими камназири фанни шеър, адиб ва тарчумони номй низ дар рохи худшиносии миллй, худогохии адабй, маърифати суханварй ва саликашиносии интикодии насли имруз, гузашта аз ин, дарки навини муаммохои ташаккули улуми филологй дар садаи бист хеле мухим, муфид ва сабакомуз хохад буд.
Имруз дар давраи Истиклоли миллй имкони назарраси баррасиву дарки мавзуи равшангарй, равшаннигарй ва равшаннигарони адабй дар сатхи муносиб фарохам омадааст. Бо вучуди ин, бархе аз донишварони мо то ин дам хам кушиш ба харч додаанд, ки аз назари дигаргунихои ичтимоии охири солхои 50-ум ва нимаи дувуми солхои 80-уми садаи бист ба таъйини чойгохи арзишманди шахсиятхои илмиву адабие чун Туракул Зехнй таваччух зохир намоянд ва нукоти норавшани макоми ин гуна равшангаронро ба таври матлуб мукаррар созанд.
Аз ин чихат, хеле шоиста аст, ки шинохти рузгор ва сайри тахаввулу ташаккули афкори илмии як насли фидой ва пурталоши мунаккидон ва адабиётшиносони точикии нимаи аввали садаи бист Садриддин Айнй, Абдуррауфи Фитрат, Шарифчон-махдуми Садри Зиё, Рахим Хотим, Нарзуллохи Бектош, Холик Мирзозода, Абдулганй Мирзоев, Лутфулло Бузургзода ва дигарон аз нимаи дувуми солхои 80-уми садаи бист роху равиши нав дарёфта, дар ин чода пажухишгарон ба равшан кардани нукоти тозаи илму адаби ин давра комёб шуданд. Дар шинохти рузгор, осор ва хидматхои адабии Туракул Зехнй низ хамин гуна муносибат пайгирй шудааст (2; 3; 7; 8). Ч,олиб аст, ки хидматхои бештари шахсиятхо баробари арзёбии сухансанчона ё наккодии ичтимоиву ичтимоъгаро дар тарозуи накди равшаннигарона низ баррасй шуда ва бисёре аз сахифахои чунин биниши равшангарона мукаррар гардидаанд. Тахкики накши камназири Туракул Зехнй ба сифати шахсияти огох аз равандхои адабии садаи бист барои равшан кардани сахифахои рангини равшаннигарии точикон дар ин карни пурошуб маводи мухим медихад.
Падидаи озодандешии нисбии сиёсиву ичтимой ва фархангии нимаи дувуми солхои 50-уми садаи бист, дар баробари ин, шикаста шудани дари равзанахои сиёсати шуравй, аз байн рафтани колабхои мафкуравй ва дарки вокеии зухуроти таърихи адабиёт дар миёнахои солхои 80-ум низ дар нигохи нав ба чойгохи шахсиятхое чун Туракул Зехнй шароити мусоид
фарохам овард, ки аз имкониятхои он ба таври васеъ метавон истифода кард (дар ин бора ниг.: 7).
Рузгор ва корномаи адабии Туракул Зехнй дар колаби ду мархалаи куллй кобили дастабандиву тахкик аст ва таъйини арзишу ахаммияти хидматхои у аз диди ин ду давра ва мушаххассоти он замонхо арзишманд хохад буд: Мархалаи аввал то нимаи дувуми солхои 50-уми садаи бист ва мархалаи дувум аз солхои 50-уми садаи бист то охири умри донишманди зуфунунро фаро мегирад.
Мархалаи аввали фаъолияти илмию адабии Туракул Зехнй пайванди ногусастанй бо ормонхои маорифпарварй ва чадидй дорад. Пайкорхояш дар заминаи таргиби мактабу маорифи шуравй дар солхои 20-уми садаи бист низ каблан охангхои маорифпарвариву чадидй доштанд, аммо аз охири солхои 20-ум вобаста ба дигаргунии фазои сиёсиву ичтимоии шуравй дар тамоюли фикрии Туракул Зехнй бархе нишонахои ба он замон созгор низ мавкеи хос пайдо кардаанд. Бо такя ба хамин нукта Туракул Зехнй яке аз охирин намояндагони харакати маорифпарварй ва насли пурталоши чадидон дар хавзаи илму адаб точик мебошад. Бо ин шинохт имкони баррасии боз хам амики мохияти фаъолият ва пайкорхои номбурда фарохам хохад омад.
Дар мархалаи аввали чусторхои ин донишманди маорифпарвар (1919-1924) бо намунаи маколахое ба забони туркии узбекй дар заминаи адабиёти шифохй ва шевашиносии туркй-узбекй ошно мешавем, ки ба солхои 1921-1924 - замони ба истилох «сукути точикон» гирех мехурад. Бо такя ба маводи китобшиносии Туракул Зехнй дар нашрияи вакти узбекии «Зарафшон» бо чанде аз ин таълифот тахти унвони «Чумоклар» (Адабиёти халк, 1-уми феврали соли 1923), «Турк-узбек шевасй» (3, 10-уми январи соли 1924), «Турк-узбек тилида ясамаликлар» («Калимахои муштак дар забони туркй-узбекй», 24-уми январи соли 1924), «Элбек уртокнинг лугат отомоларига бир караш» («Нигохе ба лексика ва баёни рафик Элбек», 20, 28-уми феврал, 7, 16-уми марти соли 1924), «Урток Элбекнинг жавобий тугрисида» («Оид ба чавоби рафик Элбек», 20, 25-уми майи соли 1924) ошно шудан мумкин аст (дар ин бора ниг.: 9).
Аз соли 1924 бо дигаргун шудани фазои муносиб дар хаёти сиёсиву ичтимой ва фархангии точикон ва вобаста ба падид омадани матбуоти миллии точик дар ин мархалаи эчоди илмй-адабии Туракул Зехнй шохаи хоси таваччух ба масъалахои фархангу тамаддун ва забону адаби миллии точикй рушд ёфтааст. Маколаи «Иди миллии точикон» («Овози точик», 8-уми апрели соли 1924) ба иди сарисолии мардуми Хучанд бахшида шудааст (дар ин бора ниг.: 9).
Самтхои асосии фаъолияти Туракул Зехнй чун яке аз мухаккикони нимаи дувуми солхои 20-уми садаи бист ва иштироки фаъолонаи у дар халлу фасли масъалахои мубрами забон ва адабиёти точик чунин дастабандй мешавад:
1.Таълифоти Туракул Зехнй дар солхои аввали таъсиси Чумхурии мухтори Точикистон симои донишманди захматкашу фидоиро ба сифати яке точикпарастону точикшиносони ашадй дар мубориза ба мафкураи пантуркй, инкоргарони хастии маънавии халки точик равона шуда буд, намоён мекунад. Дар силсилаи маколахои ин ходими намоёни матбуот дар рузномаи «Овози точик» - «Точикон фаромуш нашаванд» (21-уми августи соли 1926), «Ба муносибати округи Хучанд» (5-уми октябри соли 1926), «Наздик кардани идорахои хукуматй ба халк» (оид ба нохияи мухтори Конибодом, 16-уми апрели соли 1926) ва гайра хакку хукуки точикон ба сифати миллати кухантаърих дифоъ шудааст. Маколахои «Дар атрофи маорифи точик» (28-уми сентябри соли 1926) ва «Маорифи занон» (11-уми январи соли 1927) завку саликаи замоншиносии Зехниро ба унвони таргибгари хуб ва ашадии мактабу маорифи точикии замони шуравй нишон медиханд (дар ин бора ниг.: 9).
2.Бо зухури дигаргунихои ичтимоиву фархангии чомеаи шуравй дар дахаи 20-уми садаи бист ба шахсиятхое амсоли Туракул Зехнй имкон даст дода, ки табъу завки салимашонро дар самтхои комилан нави улуми филологй бисанчанд ва дар заминахои мухталифи забон, адабиёт ва фарханги миллии точик бо такя ба донишу биниши кухан ва чадид силсилаи маколахои бунёдан устувори илмиву назарй таълиф намоянд. Дар боби арзиши равшангаронаи силсиламаколахои донишманди номй дар рузномаи «Овози точик» -«Мусохаба дар бораи забон ва адабиёт» (25-уми май, 5, 17-уми июн, 9-уми июли соли 1926) ва «Шоири бузурги нахустини точикон - Абуабдуллохи Рудакй» (7, 12-уми августи соли 1925), накши онхо дар хавзаи худогохии миллии захматкашони точик ва рушди накди ичтимоиву равшангарона пажухандагони таърихи адабиёт, адабиётшиносй, танкиди адабй ва матбуоти
точик - М. Шакурй, А. Сайфуллоев, М. Рачабй, А. Махмадаминов, муаллифи ин сатрхо ва дигарон борхо изхори назар кардаанд (аз чумла ниг.: 2; 7; 8; 10).
Таълифоти Туракул Зехнй «Адабиёти халк» («Рахбари дониш», 1928, №4-5, с. 25-29) ва «Вазни аруз, вазни хичой ва шакл» («Овози точик», 16-уми сентябри соли 1928) аз аввалин маколахои илмй дар заминаи вазни шеъри точикианд, ки чанбаи баланди мунозиравй дошта (маколаи дувум дар чавоби навиштаи Бахриддин Азизй «Як назар ба шеъри точикй» -«Овози точик», 26-уми августи соли 1928 таълиф шудааст), барои ба вучуд омадан ва такмил ёфтани консепсияхои назарии шинохти вазни шеър дар адабиётшиносии навини точик, аз чумла боиси падид омадани таълифоти арузшиносии профессор Абдурауфи Фитрат «Аруз хакида» (1936), Нарзуллохи Бектош «Вазни манзумаи точик» (1936) ва гайра гардиданд. Мутаассифона, дар пажухишхо оид ба арузи точик аз чониби зиндаёд Бахром Сирус бо назардошти муносибати замон бахсхои назарии донишмандони солхои 20-30-юми садаи бист - Туракул Зехнй, Абдурауфи Фитрат, Нарзуллохи Бектош комилан сарфи назар шудааст. Бо арзёбии нисбатан муносибу арзанда аз ин боб аз пажухишхои Субхон Давронов, Шохзамон Рахмонов, Маъруф Рачабй, Абдухолик Набавй ва бархе дигар аз адабиётшиносон ошно мешавем (дар ин бора ниг.: 7).
Мусалламан, яке аз самтхои пайкорхои Туракул Зехнй дар нимаи дувуми солхои 20-уми садаи бист ширкати фаъолона дар бахсхои забони адабй, истилохот ва алифбои точикй будааст. Дар киёми мунозираи мубрами замон оид ба забон ва алифбо ба вучуд омадани маколахо дар рузномаи «Овози точик» - «Фикри ман дар забони точикй» (6-уми декабри соли 1928), «На сих сузад, на кабоб» дар чавоби маколаи Обид Исматй «Забони адабии точикй чй гуна мешавад?» (1-уми январи соли 1929), «Дар бораи алифбои нав» (30-уми сентябри соли 1928), «Дар кенгоши илмии точикони Узбакистон» (17-уми феврали соли 1930) ва гайра барои амик рафтани пояхои фикрии сохтмони забон ва табдили алифбо хеле мухим ва муфид будаанд. "Маслахатхои ман дар бораи забон" ("Рахбари дониш", 1929, №5-6, с. 3945) арзишмандтарин макола дар ин замина аст. Оид ба истилохот низ яке аз аввалин маколахоро Туракул Зехнй ба забони узбекй бо номи "Тил ва истилох масъаласи - Тил ва адабиётимиз" дар мачаллаи "Маориф ва укитувчи" (1925, №11-12, с. 144-148) нашр кардааст (дар ин бора ниг.: 9).
Дар мачмуъ, маколоти Туракул Зехнй бо диду чашмандози муносиб ва матлуби замон, тафаккури пурвусъати пажухишй, завки хосу баланди суханшиносй ва мафкураи созгори ичтимой таълиф шуда, дар онхо муаллиф бо диккату хавсалаи камназири сухансанчй ба равшан кардани муаммохои калидии таърихиву назарии забону адабиёти точик, адабиёти кадиму навин, масъалахои мубрами адабиётшиносй, забоншиносй ва истилохот, бахсу мунозироти таърихиву назарй дар боби забони адабии точик, хат ва алифбои точикон пардохта, ба офаридани чехрахои номии адабиёти классикии точику форс комёб ва ба ироаи андешахои расову бастшудаи илмй имкон ёфтааст.
Дар хамин кисмати пайкорхои Туракул Зехнй падидаи равшангарй бо анвои рангхои хос чилвагар мешавад. У аз зумраи равшангарони адабии давраи мунозира бо мафкураи точикситезии пантуркй аст, ки дар халкаи пайгирй аз кушишхои зиёиёни равшанзамири солхои 20-ум барои дарки падидаи ориёияти точикон, ягонагии фархангй ва муштаракоти адабии точикиву форсй, чалби таваччухи ахли замона ба дороихои адаби арзишманди гузашта ва эхёи номи парчамбардорони он, дар мачмуъ шиносондани кавми куханбунёди точик ва таргиби хамачонибаи мероси адабии онхо кушиши хастанопазир анчом додааст.
Решаи равшангарии маколаи Туракул Зехнй тахти унвони «Шоири бузурги нахустини точикон» (1925) бо вежагии дарёфти роххои нозук, муассир ва хассоси чалби мардум ба масъалахои мухиму зарури замон, шинохти сабку усул ва муносибати хос ба таргиби адабиёти гузашта тафовут дорад (5; 6). Бо ин макола казияи бузургдошти симохои бузургу дурахшони адабй, ба ин васила, муносибати солим ба мероси шоирони гумгашта ва кахрамонони арзандаи миллй, дар навбати аввал таваччухи вежа ба ном ва чойгохи шеъри кофиласолори адабиёти форсй-точикй Абуабдуллохи Рудакй ба сифати шахсияти камназири таърихи адабии точикон шакли тоза ба даст оварда, дар пойдории хофизаи таърихии миллй ахаммияти баланд пайдо кардааст.
Диди интикодй дар ин маколот барои мутолиаи сифатхои мумтози давраи нави адабиёт ба хидмат меояд. Аввалан, маколаи донишманд дар накди шеър ва нуфузи шоирии устод Рудакй то андозае чойи холии рудакишиносии хавзаи точикони Осиёи Миёнаро дар замони охир пур кардааст. Ин яке аз нахустин кушишхои назарраси таъйини киммати шеъру шоирии
бунёдгузори адабиёти форсу точик дар замони нав мебошад. Аз он сабаб ки дар чусторхои адабиётшиносй ва наккодии тазкиранигории садаи нуздах ба ному шеъри устод Рудакй кам таваччух шудааст, ин ном дубора бо кушишу талоши зиёиёни точик дар давраи нав ба муомилаи адабиётшиносй ворид гашт. Андешахои чолиб ва усулй оид ба рузгор ва чойгохи шоирии Рудакй дар солхои 20-уми садаи бист дар тазкирахои "Намунаи адабиёти Эрон"-и мухаккики озарбойчонй Мирзо Мухсини Иброхимй ва "Намунаи адабиёти точик"-и Садриддин Айнй то замони падид омадани маколаи академик А. А. Семёнов "Ду шоири бузурги Сомониён - Рудакй ва Дакикй" (1939), мачмуаи "Устод Рудакй"-и С. Айнй ва А. Дехотй (1940), тадкикоти арзишманди Саид Нафисй (1930-1940) ва Абдулганй Мирзоев (1958) аз манобеи тахкикии мухим шинохта шуда буданд. Дар байни ин силсила таълифоти Туракул Зехнй оид ба Рудакй ягона маколаи чудогона бо назардошти фарогирии матолиби мухиму мондагори рузгор ва накди шеъри шоири замони Сомониён арзиши баланде дорад.
Маколаи Туракул Зехнй нахустин кушиши радду бадали ахбор, аснод ва накди тазкиранависони гузашта - Давлатшохи Самаркандй, Лутфалибеги Озар, Гуломалихони Озоди Балгиромй оид ба маком ва арзиши шеъри Рудакй мебошад: худуди чугрофии омузиши мавзуъ низ хеле доманадор ва густурда аст. Бо ин асар хосили накду мухокимахои мухаккикони хоричй, аз чумла андешахои чолиби таваччухи олими турк Мухаммад Фуоди Купрулузода ба хазинаи накду адабиётшиносии точик ворид гашта, ки шеъри Рудакиро аз лихози "кудрати лисон" сохиби "сарвати хаёл" дониста ва "дар касидахояш дорои як адои самимй" (5, 9) будани уро таъкид менамояд.
Бо ин нигошта ахли тахкик ва мутолиаи точик аз матолиби асари Хусайни Дониш ном таргибгари хушсаликаи адабиёти точикй-форсй дар Туркия бо номи "Саромадони сухан" огох шудаанд, ки аз боби махорати офаринишгарии устод Рудакй ба бардоштхои чолиб расидааст: "Рудакй касидахояшро ба авсофе, ки ба зебоихои табиат ва бадеахои фитрй оид аст, зиннат медихад. Масалан, ба мавсими бахор рост ояд, чунин тасвири нозуконаро истифода менамояд: табиат ба камоли хуррамй, перостагй расида, богистон бо навнихолону гулхои шукуфта оростагй дида, насими атрбез, шохсорхо бо таъсири боди бахорй ларзон ва рохатангез" (5, 9).
Накду арзёбии мохияти вокеии шеъри шоир аз чониби Туракул Зехнй бо камоли мушикофй ва дарки хосаи зебоишиносии адабй сурат пазируфтааст: "Кимати шеъру шоирии Рудакй баланд аст. Услубаш равону табиист"; "касида ва порчахои у... чй кадар салису бетакаллуф"; "...то имкон ёфт, шеъри форсии дариро ба колаби муайян ва мусаббат рехт"; касидаи "Буи чуи Мулиён..." "чй кадар раксон, хафиф ва равон" (5, 9-10).
Дар холе, ки мероси шоирии Рудакй дар ихтиёри хонандагон замони нав карор надошт, Туракул Зехнй аввалин маротиба ба фазои чусторхои рудакишиносии солхои 20-уми садаи бист аз хусуси ба даст омадани 80 байт аз «Тазкират-уш-шуаро»-и Давлатшох, «Оташкада»-и Лутфалибеги Озар, «Хизонаи омира»-и Гуломалихони Озод, «Намунаи адабиёти Эрон»-и Мирзо Мухсини Иброхимй ва «Саромадони сухан»-и Хусайни Донишро дарак додааст (5, 10).
Туракул Зехнй дар баробари зикри нуфузи шахсият, арзиши шеър, накду баррасии раъйи тазкиранигорони гузашта ва муаррифии афкори рудакишиносии чахонй бори нахуст «ба тарики маслахат ба Нозироти маорифи кишварии Точикистон ва Шурои илмии точикони Узбакистон» масъалаи чашни хазораи Рудакй ба миён гузоштааст. Дар ин самт у ба тачрибаи баргузор шудани чорсадсолагии зодрузи шоири бузурги озарбойчонй Мухаммади Фузулй, икдом ва омодагй ба тачлили чашни панчсадсолагии шоири узбек Алишери Навой ишора кардааст. Ин гузориш кабат-кабат бо афкори чадидй оид ба гиромидошти рухи гузашта хамохангй дорад, сифати миллии адабиёт ва накди адабиро зохир мекунад. Ин нукта исбот мекунад, ки сохтмони маънавии миллат ва саодати ахли чомеа масъалаи руй овардан ба рузгори гузаштаро ба миён овард; болишу нозиш аз таъриху адабиёти гузашта асоси мафкураи замон карор гирифта, дар ин чустор тачрибаи мардуми озарбойчонй ва узбек барои дарки хамачонибаи эхсоси миллии зиёиёни солхои 20-уми садаи бист аз хусуси кадрдонй аз фарзандони гузашта ба кор омад. Мунаккиди шинохта Хамид Бакозода тахти таъсири маколаи Туракул Зехнй ба такрори андешахои у аз боби гузориши чашни Рудакй химмат ва хамохангиашро баён кард. Маколаи мачаллаи "Дониш ва омузгор" бо имзои Дехкон низ дар баррасии ин матлаб сахми матлуб дорад (2). Ин макола бархе аз хусусиятхои гароиши рудакишиносии замонро хуб ошкор мекунад. Дар мачмуъ, мухимтарин хадафи Туракул Зехнй аз таъкиди накши таърихй ва фархангии симохои дурахшони адабиёти форсй-
точикй асосан ба эхёи рухи миллй, шинохти мардуми аслй ва сохдбтамаддуни каламрави Осиёи Миёна будани точикон ва боз намудани сахифахои таърих ба хотири эхсоси масъулият дар назди сарнавишти миллат ва ватан равона шудааст. Муаллиф ба гуши ахли замона расониданй шудааст, ки Рудакй "барои мо - точикон (форсон) хеле хидматхои киматдоре кардааст, ки мо аз он очиз растем" (5, 10.
3. Самти дигари чусторхои сухансанчии Туракул Зехнй тахкику таргиби дурдонахои назми шифохй ва адабиёти кудакон аст ва мачмуаи "Таронахои бачагон" (1927) махсули у дар ин замина аст. Дар ин мачмуа аз адабиёти бачагонаи точикии Самарканд намунахо фарохам омадаанд. Маколаи "Адабиёти халк" (Рахбари дониш, 1928, №4-5, с. 25-29) бо завки хоси сухансанчй таълиф гардида, арзёбии чудогонаи он барои дарки системаи томи дониши филологии муаллиф ахаммият дорад. Такризи у ба "Шуриши Восеъ" дар рузномаи "Овози точик" (27-уми январи соли 1928) низ чолиб аст.
4. Туракул Зехнй ба сифати яке аз поягузорони матбуоти миллии точик барои тахкими пояхои фикрии он хизмати назаррас карда, бо силсилаи маколахояш оид ба масъалахои матбуот ва забони он ба афкори хамзамонон таъсир расонидааст. Бо таълифоти Туракул Зехдй ва бархе аз хдмнаслони у дар ин замина риштаи хоси "накди матбуотй" хдйсият пайдо намуда, ки аз ин хусус дар маколаи дигар изхори назар кардем (3). Силсила маколахо дар рузномаи "Овози точик" - "Масъалаи бисёр мухими точикон" (5-уми августи соли 1926), "Мачаллаи хачвии "Мулло Мушфикй" (14-уми октябри соли 1926), "Забони "Овози точик" (26-уми августи соли 1928), "Мачлиси ботантанаи чахорсолагии "Овози точик" (30-уми августи соли 1928), "Фикри ман дар бораи забони чопагй" (4-уми декабри соли 1928) дар ин боб маводи чолиби таваччух доранд (ниг.: 9).
5. Кушиши хамачонибаи Туракул Зехнй дар муаррифии чехрахои намоёни мактабу маориф, матбуот, адабиёт ва хунар низ фавкулода аст. Чанде аз маколахояш дар рузномаи "Овози точик" - "Муаллими 25-солаи точикон" (дар бораи Абдукодир Шакурй, 15-уми октябри соли 1925), "Мусиканавози 50-солаи точикон" (дар бораи Х,очй Абдулазиз, 31-уми майи соли 1926) ва силсилаи нигоштахо дар бораи чехрахои адабии солхои баъдй чехраи домулло Зехниро ба сифати офарандаи портретхои адабиву илмй хеле баланд ба намоиш меоваранд (ниг.: 9).
6. Тарчумонй бахши мухими фаъолияти тахкикии Туракул Зехнй аст, ки дар ин замина у хам ба сифати пажуханда ва хам ба сифати ходими матбуот накши мухим доштааст. Мухимтарин махсули у дар ин замина тарчумаи асари мухаккики озарбойчонй Мирзо Мухсини Иброхимй "Аз таърихи адабиёти форс" (Рахбари дониш, 1928, шуморахои 1-7) мебошад, ки бо имзои "Зол" сурат ёфтааст. Ин асар пажухиши назариву усулии таърихи адабиёти форсй-точикй то давраи истилои арабхо ва намунаи хуби тахкики киёсй дар адабиётшиносй мебошад (1).
Аз накду пажухиши мавзуи хозир метавон ба натичаи зарур расид, ки чусторхои давраи аввали фаъолияти илмиву адабии Туракул Зехнй чанбаи хоси равшангарона дошта, таълифоти илмиаш аз бархе осори мафкуравии нимаи дувуми солхои 20-ум ва 30-юми садаи бист тафовути чиддие доранд. Тахлилу баррасии комили адабй бо фарогирии диди хоси наккодй аз вежагихои хос ва мумтози таълифоти илмии адабиётшиноси забардаст Туракул Зехнй мебошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аъзамзод, С. Профессор Мирзо Мухсини Иброхимй - тазкиранавис ва мухаккики барчастаи адабиёти форсии точикй / С. Аъзамзод // Номаи Донишгох: Илмхои чомеашиносй.-2009.-№2(17).-С. 182-186.
2. Аъзамзод, С. Адабиёт ва маърифати накд / С. Аъзамзод.-Хучанд: Нури маърифат, 2012.200 с.
3. Аъзамов, С. Матбуотшиносй ва накди матбуотй: Асосхои ичтимоии масъалахои матбуот дар мачаллаи "Рахбари дониш" / С. Аъзамов, М. Саидхочаева // Номаи донишгох : серияи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй.-2017.-№2(50).-С. 115-122.
4. Дехкон. Рузи Рудакй // Дониш ва омузгор.-1926.-№2.-С.7-14.
5. Зехнй, Т. Шоири нахустини точикон - устод Абуабдуллохи Рудакй / Т. Зехнй // Чанд сухани судманд: Мачмуаи маколахо.-Душанбе: Ирфон, 1984.-С. 7-11.
6. Зехнй, Т. Шоири бузурги нахустини точикон - Абуабдуллохи Рудакй / Т. Зехнй // Овози точик.-1925.-7, 12-уми август.
7. Олимова П. Сахми Туракул Зехнй дар рушди илму адаб ва фарханги точик.-Душанбе: Ирфон, 2018.-228 с.
8. Рачабй, М. Таърихи танкид ва адабиётшиносй (Асосхои назариву эстетикии адабиёти точикии мархалаи якум. Солхои 1920-1954) / М. Рачабй.-Душанбе: Адиб, 1997.-208 с.
9. Т. Н. Зехнй. Библиография / Тартибдихандагон Н. Кароматуллоева ва Ф. Зехнй.-Душанбе, 1976.
10.Шукуров, М. Сарсабзихо умед дорам: Оид ба накши Лутфулло Бузургзода дар филологияи точик / М. Шукуров // Коммунисти Исфара.-1991.-20-уми июл.-№88.-С. 1, 4.
REFERENCES
1. A'zamzod, S. Professor Mirzo Musin Ibrahimi Being a Reviewer and Outstanding Scientist in the Field of Tajik-Persian Literature / S. A'zamzod // Scientific Notes: Series of Sociology. - 2009. -No. 2 (17). - P. 182-186.
2. A'zamzod, S. Literature and Knowledge of Critique / S. A'zamzod - Khujand: The Light of Enlightenment, 2012. - 200 p.
3. A'zamov, S. Press Studies and Critique: The Social Foundations Beset with Press Issues in the Magazine so Called "The Leader of Knowledge"/ S. Azamov M. Saidkhojaeva // Scientific Notes: Series of Humanitarian and Sociological Sciences" - 2017. -2 (50). - P. 115-122.
4. Dehkan. Rudaki's Day // Knowledge and Lecturer - 1926. - No. 2.
5. Zehni, T. The first Tajik Poet is Abuabdullo Rudaki / T. Zehni // Some Useful Words: Collection of articles. - Dushanbe: Cognition, 1984. - P. 7-11.
6. Zehni, T. The first Tajik Great Poet - Abuabdullo Rudaki / T. Zehni // The Voice of Tajiks. -1925. - August 7, 12.
7. Olimova P. Turakul Zehni's Contribution into the Development of Science, Literature and Culture in Tajikistan - Dushanbe: Cognition, 2018. - 228 p.
8. Rajababi M. The History of Criticque and Literary Criticism (Theoretical and aesthetic foundations of the first periods of Tajik literature. In 1920-1954) / Rajababi. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1997. - 208 p.
9. T. N. Zehni. Bibliography / Prepared by Karomatulloeva and F. Zehni. - Dushanbe, 1976.
lO.Shukurov M. I Hope for the Future: on the role of Lutfullo Buzurgzoda in Tajik Philology /
Shukurov // Communist of Isfara. - 1991. - July 20. 14
