CC BY
34Sultonova Shukrona Bobojonovna - assistant of French language departement of Tajik State pedagogical university after named Sadriddin Ayni. Tel.: (+992) 938358586
ДАВРАХ,ОИ ОМУЗИШИ ФАЪОЛИЯТИ ИЛМЙ ВА ТАРБИЯВИИ АХМАДИ ДОНИШ
Гайдаров А.А.
Донишкадаи соуибкорй ва хизмат
Дар осори бархе аз мутафаккирони барчаста, ки дар ин ё он давр зиста, фаъолият намуда, ба тарбияи омма камар бастаанд, насихату машварат ба шохони даврро низ мушохида менамоем. Ин аз як тараф ба панду насихат ниёзманд будани шохони даврро шаходат бидихад, аз тарафи дигар, аз мавкеъ ва макоми бузурги мутафаккир дар он айём дарак медихад. Аз ин кабил, бузургонеро чун Еазолй, Кайковус, Шайх Саъдй, Низомулмулк, Ч,омй, Навой ва Ахмади Донишро номбар кардан мумкин аст, ки дар рушду нумуи фарханги хар давр тавассути маслихату насихати хеш ба подшохон накши бузург бозидаанд. Албатта, устувории он мавзуъ, ки хар яки онхо дар низому одоби дастгохи шохон чй сахме гузоштаанд, тахлилу тадкики чудогонаро такозо дорад.
Мо дар ин макола, кушиш намудем, оид ба даврахои омузиши фаъолияти илми ва тарбиявии Ахмади Дониш, ки яке аз маърифатпарварони бузурги асри XIX махсуб мегардад, сари андеша оем.
Афкори маърифатпарварии Ахмади Дониш дар радифи равшанфикроне, чун Шарл Фуре, Роберт Оуэн ва Анри Сен-Симон карор дорад, ки барои ба куллй тагйир додани танзими таълиму тарбия камар баста буданд. Дар боби афкори маърифатпарварии Ахмади Дониш хануз дар давраи бархаёт будани у мубохиса ва андешахои мухталиф ба миён омада буданд. Акидахои гуногун оиди гояхои осори Ахмади Дониш баъд аз сари у низ муддатхои тулонй идома ёфт. Дар ин бобат гуфтахои хамасрон, баъдтар навиштахои устод Садриддин Айнй, тадкикотхои адабиётшиносони ватанй ва хоричй далел хастанд. Мусаллам аст, ки афкори тарбия ва маърифатпарварии Ахмади Дониш бештар дар поя ва заминаи дин устувор гардидааст. Аз омузиш ва тахлили осори Ахмади Дониш, бахусус «Наводир-ул-вакоеъ» дар назари мухаккик ду чехраи намоён: яке боист уро чун рухонии мутаассиб ва дигаре чун табаддулотгар ва таргибгари замони нав бишинохт. Чунин равиши акидаро дар осори аллома Мухаммади Еазолй низ мушохида менамоем, ки у чун олими рухонй ва чун файласуфи барчаста муаррифй мешавад. Аз баски бисёр афкори педагогии Ахмади Дониш дар заминаи дину ойин карор дорад, кисме аз арбобони барчастаи илми солхои 50-60 -ум амсоли Зариф Рачабов, Абдулганй Мирзоев, Расул Хрдизода, Холик Мирзозода ва дигарон ба андешахои маорифпарварии у такя намуда, аз мавкеъ ва хизмати дар олами тарбия гузоштаи у сарфи назар кардаанд. Чун ки дар он айём таргиб ва ташвики хизби коммунистй масъалаи гузариш ба тарзи аврупоии тарбияро ба миён гузошта буд. Дар солхои баъдина, бахусус, истиклолият ва мустакилияти давлат, ки эхё намудану устувор гардонидани педагогикаи миллй дар заминаи аслияш ба миён омад, ручуъ ба осори педагогии Ахмади Дониш низ пеш омад. Кдбл аз хама, бояд тазаккур дод, ки Ахмади Дониш дар баробари афкори сиёсй, ичтимой оиди ташаккули афроди чамъият, шахсияту хукуки у, дар пояи меъёрхои ахлокй, тарбия дар заминаи дину ойин ва расму русум, анъанахои бехтарини гузашта ва имруза, пос доштани хурмату эхтироми ахли хеш ва навозандаву парваранда будани волидайн ба амсоли онхо акидахои бикр гуфта, баъзан аз чахорчубаи дин низ берун кадам задааст. Ба ифодаи дигар, Ахмади Донишро дар навбати аввал ташаккули одами нав, тарбия ва таълим бо усули нав, бархам додани роху раванди схоластикии он, чорй намудани фунуни башардустй ва омузиши улуми дунявй ба олами андеша водор мекард.
Дар шароити кунунй, ки таваччух ба масъалаи ислох ва сифати бехтар намудани ахлоку одоби чавонон бештар чомеаро ба ташвиш меорад, бархурдорй ва бахрабардорй аз андешахои тарбиявии ин мутафаккири барчаста басо судманд ва бомаврид аст. Суоле ба миён ояд, ки Ахмади Дониш дар тимсоли насли нав чй гуна фардеро тасаввур менамояд? Посухи ин суолро аз мутолиаи асари «Наводир-ул-вакоеъ» хохем ба куллй дарёфт. Мутафаккир на танхо тарики назарй ба масоили тарбия назар меафканад, балки тавассути мисолхои хаётй ва накди саргузаштхову киссаву ривоятхо, эчоди китъахои шеърй, амсоли хикам ва зарбулмасалу тамсилхо пахлухои мухталифи тарбияи инсонро ба миён мегузорад. Махол аст, ки чунин печидагихо ва омезиш ёфтани самтхои мухталифи тарбияро дар осори дигар адибе мушохида намоем.
У мутафаккири хакикатнигор, вокеъбин ва мушохидакор буда, мубаллиги маърифат ва чуяндаи хакикату адолати ичтимоист.
Дарчанд, ки шухрату шахомати ин фарди равшанзамир ва заковатманд дар айёми зиндагии у вирди забони умум гардида буд, вале огози тахкики ахволу асори Ахмади Дониш ба чахоряки
aввaли acpи ХХ мувофикк мeояд. Пaжyхишгapони вaтaнию бepyнмapзй дap боpaи Ахмади Дониш чaндин pиcодa вa маккодахои cepшyмоp мyнтaшиp нaмyдaaнд.
Мapхилaхои омyxтa шyдaни зиндaгиномa вa acоpи ин нобиFaи acpи Х1Х аз тapaфи aдaбиётшиноcи мaъpyфи точик Aбдyкодиp Маниёзов чунин кимат гapдидaacт: мapхилaи rnxycr аз авоили годхои биcтyм OFOЗ гapдидa, то aвоxиpи годхои чилум идома мeёбaд. Мухаккикони ин дaвpa бeштap 6a мавкщ нaвиcaндa, чахонбинй ва гашгуихои y таваччух намудаанд.
Мapхилaи дуюм аз аввадхои годхои 50-ум OFOЗ гapдидa, чанбахои aдaбй, фaлcaфй, тaъpиxй ва aмcоли он мaвpиди тaхлил ^apOp ёфтaacт. Кобиди тaзaккyp acт, ки зимни тадкикоти оcоp ва ахводи Ахмади Дониш бо нaзapдошти дигapгyнии cоxти чомeaвй ва xycycиятхои мeтодии пажухиш 6a xyлоcae омадан мумкин acr, ки бояд омузиши оcоp ва эчодиёти Ахмади Дониш 6a 4-мapхилa к^мат кapдa шавад.
Мapхилaи якум аз замони бapхaёт будани Дониш шypyъ гapдидa, то cолхои бистуми acpи ХХ-pо дap 6ap мeгиpaд. Ин зинapо шapтaн мapхилaи ибтидоии омузиши оcоpи Ахмади Дониш номидан paвоcт. Aввaлaн, боиcт дapч намуд, ки мухаккикони он дaвpa pочeъ 6a шaxcият ва фaзилaти Ахмади Дониш чй казоват кapдaaнд?
Аотод ва дaлоилe, ки аз зaxиpaи бойгонии китобу pyзномa ва мaчaллоти pycï 6a даст омaдaacт, бyзypгй, донишмандй ва бодаёккатии Ахмади Донишpо cобит мeнaмояд.
Аз чумла, шapкшиноcи pyc Л.Ф. Коcтeнко кайд мeкyнaд, ки cоли 1870, хангоми 6a Бyxоpо омадани миееияи дипломaтии pyc, гуфтушуниди дaвдaтиpо одами боэътимоди ам^-М^ Ахмад бо даккаби Дониш мeбypд. У ниcбaт 6a дигap хaмcyхбaтхояш O^rnap, вaлe зaкитapy бодаё^т^^ буда, хама чизи arpофpо 6a зудй дapк мeкyнaд.[14, c.2]
Баъди caфapи оxиpини Ахмади Дониш, яънe шли 1874 pyзномaхои хамонвактаи Пeтepбypг навишта будаанд, ки дap байни caфиpони бyxоpой танхо фазилати Миp Ахмад, яънe Ахмади Дониш чолиби диккат мeбошaд.
Рузномаи pycии - «Голоо» дap cоли 1874 дap боpaи хaйъaти caфоpaти Aбдyкодиpбeк навишта буд, ки Миp Ахмади yprn; <^ap вок£ъ адиб, шоиp ва cитоpaшиноc буда, ходиcоти ояндapо аз pyH хapaкaти cитоpaхо муайян мeкyнaд.»[14,2]
Эчодиёти Ахмади Дониш дap байни шyapо ва фузалои гашкадами aмоpaти Бyxоpо ва ахли идму адаби онвакта шyхpaти бeaндозaepо cохиб бyдaacт. Ва хap кac ба оcоp ва акидахои Ахмади Дониш мувофики дониш ва дapкy фахмиши xyд, ё аз pyH мавкщ дap чомea ишFOдкapдaaш бахо додaacт.
Равшан аст, ки акддахои хaкикaтнигоpонaи гашкадами мyraфaккиp бо коpy фаъодияти aмоpaти Бyxоpо cозгоp нaмeомaд. Аз ин py, удамои иprичоъпapacrи дapбоpй ва шaйxхоpо алайхи Ахмади Дониш шypонидa, ypO хатто дap Faйбaтaш кофиp ва бадмазхаб эъдон кapдa буданд.
Яю аз маддохони иpтичоъпapacти дapбоpй, ки бо aмpи aмиp Абдудахад (толхои хyкмpонияш 1885-1910) одимон ва шоиpонy хyнapмaндони пeшкaдaмpо, ки ба ам^ xym нaмeомaдaнд, тахмикк ва мacxapa мeнaмyд, ин Афзал Мaxдyми П^мастИ буд. Аз pyH тaфaххycи y чунин бapмeояд, ки ниёкони y ва ниёкони Ахмади Дониш аз як махал будаанд ва y хамчун якe аз шогиpдони Дониш низ хжоб мeёфтaaет. Вaлe ба хамаи ин нигох нaкapдa, наздикону дycтон ва xyди Ахмади Дониш ва «Haводиp-yд-вaкоeъ» -и ypO тахк^ нaмyдaacт.
У caбaби аз дapбоp дyp шудани Ахмади Донишpо дap тaзкиpaи xyд «Aфзaл-yт-тaзкоp» чунин шapх мeдихaд: ««Aap aвоxиp аз он чо, ки забон ба ношу^й мeкyшод, аз нaзapи отифати подшохи замон (aмиp Мyзaффap) 6ap афтод».[5,199]
Х,очй Абдудазими Шapъй фикpи xyApO ниcбaти Ахмади Дониш ва aндeшaхои y тapзe баён нaмyдaaет, ки мухаккжон З.Ш.Рачабов ва Ш. Ч,aббоpов ypO маддохи aмоpaт ва душмани Ахмади Дониш ба калам дода, бapои иcботи акидаи xyд иктибош зeppо аз тaзкиpaи y овapдaaнд: «Haводиp-yд-вaкоeъ» дap байни aFниё ва paOë, ки ба pохи хакчуи кaдaмe наниходаанд, чун китоби фacодaнгeзe мaшхyp гашт, ки ба peшaи дин теша мeзaд;»[9,202].
Вaлe Pacyn Хрдизода Абдудазими Шapъиpо чун мухофизи Ахмади Дониш дониcтa, аз acapи y чунин ик;rибоc мeоpaд:
«ЛaFЗиш ба caбaби тaъбиpи бaъзe ^OpOra чacypонa, ки табъи накккодаш мутадайян бад-он чандон нaмeнaмояд ва муношб нaмeдоpaд, макоми иcдох ва тacхeх acт, на махалли ифзох ва тaфзeх (накухиш ва capзaниш)[10,146].
Аз ин py, адодат он аст, ки Шapъй тaбииcт, ки на ба хамаи фи^хои Дониш хaмpaъй буд, вале y мукобили он буд, ки мyaддифpо ночaвонмapдонa накухишу capзaниш ва тахк^ кунанд. У тapaфдоpи мyноcибaти боодобона дap халли мacоиди идмию адабии байни уламову удабои замони xyд буд.
Шaxcияти дигapи хамзамони мyтaфaккиp Шapифчон мaxдyми Сaдpи Зиёcт, ки ба acapхои Дониш эътикоди зиёдe доштааст. Сaдpи Зиё (1865-1931) ягона шaxеe мeбошaд, ки дap гиpдовapй ва мухофизати китобхо ва ташвику тapFиби мутолиаи оcоpи Ахмади Дониш дилcyзй ва caдокaти бeпоён нишон додааст.
Caдpи Зж ба тaвpи мaxфй бо бapoдapи aмиp Абдyлaxaд- Дашмат, ки ба xaбcи xoнaгй мaxкyм 6уд, poбитa дошта, нycxaи дacтxaти «Нaвoдиp-yл -вакоеъ» -po аз y г^ифта, ба Mиpзo Абдyлвox,иди Мунзим ва Caдpиддин Айнй бapoи китобат cyпopидa acт. Шинocoй бо ин acap дap чaxoни маънавии Мунзим, Айнй ва Дaйpaтy дигapoн табаддулоти куллие ба вучуд oвapдa буд.
Ин кopи пypapзиш ва дopoи axaмияти тaъpиxиpo, ки ycтoд Айнй, Мунзим ва Дaйpaт бо poxнaмoии Caдpи Зиë анчом додаанд, ба кавли Рacyл Додизода «тадкики аввалини чиддии «Нaвoдиp-yл-вaкoeъ» ва тaчpибaи xoзиp намудани матни илмию интикодии он гуфтан мумкин acт. Нycxaxoи дигape, ки аз «Навод^-ул-вакое^» то мо pacидaaнд, ба эътибopи дypycтии матн ва татбики он нycxaи acлй ба дapaчaи ин нycxaи Caдpи Зж нaмepacaнд»[1G,15G].
Caдpи Зиë ба чуз «Навод^-ул-вакое^» боз «Meъëp-yт-тaдaйюн», «Maнoзиp-yл-кaвoкиб» ва .n^rap китoбxoи Дoнишpo китобат фapмyдa, ë ки xapидa, дap китoбxoнaи xyд мaxфyз доштааег.
Caдpи Зж дap acapxoяш, аз чумла дap «Тaзкopи aшъop», «Аcoми-юл-кyтyб» чунин тавшф намудааст: «Нaвoдиp-yл-вaкoeъ», ки миcли он китобе аз фузалои мутакаддимин ба зyxyp нaëмaдa ва «Meъëp-yт-тaдaюн» ном таълифоти ycт, ки он яке фaxми дappoк в-он дигap rnpa™ пoкaшpo шox,идaйни адланд»[15,96].
Инчунин, y дap бopaи адибону зиëиëнe, ки ба x,имoяи Дониш бapxecтa, Афзaлpo мазаммат кapдa буданд, изxopи андеша намуда, чoнибдopии xyдpo изxop намуда буд:
Ба Дониш мусаллам шуд андар цауон,
Варо «Дониш» омад лацаб баури он.
Чун у хусрави мулки донишварй,
Надидааст одам на цину пари.
Касеро, ки халлоци эзидтаол,
Карам кард з-ин гуна фазлу камол.
Чи сон кард мадуи варо сарсарй?
Киро месазад даъвии уамсари?
Гирифтам цаламро ман андар банон,
Ки то орам авсофи у дар баён. [15,97]
Caдpи Зж кайд мекунад, ки чун xa^ ва тaxкиpи намудаи Афзал мaxдyм дap xaкки Аxмaди Дониш дap байни axли маънй ишгиxop ëфт, Афзaл-мaxдyмpo xaмa xaдaфи тиpи маломат кapдaнд. «Фузало аз xap тapaф cap бapдoштaнд ва забон ба таъну лаъни y кушодаанд. Аз он чумла Шaмcиддин мaxдyми Шox,ин бо он ки аз pox^ гypype, ки дошт, ба каее икpop ва ба фазоилу камолоти дигape мyътapиф набуд, маазолик аз capи ижоф бapxocт ва кacидaи гappoe дap мaдxи Дониш ва кадаи Афзал гуфт. Мулло Абдулмачиди Myзтapиб, ки аз камоли вopacтaгй мaxкyми axaдe намешуд ва кacepo xace намеангошт, факат изxop-yн-лилxaк кacидaи Шox,инpo мyxaммac намуда». [15,94]
Бap иловаи aшxocи фавкуззи^, ки дap дacтгиpии Аxмaди Дониш ва ак^адои пешкадами y кyшишxo ба xap4 дода буданд, дap «Ёддoштxo»-и ycтoд Айнй боз номи Шapиф-мaxдyми Myътacим, Иco мaxдyм, Иноят мaxдyм, Яxëxoчa, Kppñ Абдулмачиди Зуфунун, Мулло Шapифи Ооат ва чанди дигape низ xaмчyн чoнибдopoни Аxмaди Дониш зикp кapдa шудаанд.
Mapx,илaи дуюм, ки oнpo метавон тадкики чaвxapи acocии чиxaтxoи ocopи Адмади Дониш номид, аз coлxoи биcтyм то rn^oxy^ acpи ХХ-po дap бap мeгиpaд. Дap ин мapx,илa мaкcaди yмдaтapини мyxaккикoн аз он ибopaт буд, ки ощо чой ва макоми Аxмaди Дoнишpo бояд дap тaъpиxи фapxaнг ва илму адаби xaлки точик ва xaлкxoи Оcиëи Mиëнa муайян намоянд ва шaxcияти xyди ypo xaмчyн мyтaфaккиp, мaopифпapвap ва алломаи мумтози дaвpoни xyд ба мapдyм боз xaм xyбтapy paвшaнтap мyappифй намоянд. Зepo дap замоне, ки Аxмaди Дониш зиндагй мeкapд, xan^ оддй аз мазмуни ocopи y ва донистани чaвxapи акоиди y бeбaxpa буданд. Дap дaвpaи бapxaëт будан ва баъдан то галабаи инкилоб низ ocopи мaopифпapвapии Аxмaди Дониш дае^ат оммаи мapдyм нaгapдидa буд ва тащо бо дacти чанд тан аз фозилони paвшaнфикp ва одамони xaмaкидaи адиб бapoи xyn^ oнxo pyйнaвиc мeгapдид. Омилxoи атоши дap мaвpидaш ба мapдyми тaбaкaxoи муэталифи мaнзyp нaгapдидaни «Нaвoдиp-yл-вaкoeъ» ва дж^ acapxoи мyтaфaккиp аз иш,о ибopaт acт:
1.Дap acap зимни татбик ва мyкoиca намудани таълимоти динй бо вoкeaxo ва лaxзaxoи зиндагии вокей баъзе aфкopи дaлepoнa ва иcлoxкopoнaи Аxмaди Дониш ба мyшoxидa мepacaд, ки ин амал уламои pacмии он дaвpapo ба ^xpy газаб мeoвapд ва ypo бо бединию кoфиpй aйбдop мeкapдaнд ва acapxoи ypo кyфpy бидъат мex,иcoбидaнд.
2.Дap acap coxги мавчудаи aмopaти Бyxopo, низоми дaвлaтдopй ва paъиятпapвapию cиëcaтмaдopии он caxт мaxкyм шуда буд, ки ифшо намудани он ба навжанда xaтapи бузурт дошт.
Дap ин мapx,илa, пеш аз xaмa ба омузиши ocop ва фаъолияти илмиву адабй ва ташвики нaшpи acapxoи Аxмaди Дониш устод Caдpиддин Айнй кaмap баста-аст. Айнй дap acapxoи xeш: «Тaъpиxи aмиpoни мангитияи Бyxopo» (1923) ва «Maтepиaлxo дoиp ба тaъpиxи инкилоби Бyxopo» (1926), «Намунаи aдaбиëти точик» poчeъ ба тapчyмaи xoл ва фаъолияти илмиву адабй ва cиëcии Аxмaди
Дониш маълумот дарч намуда, хонандагони точикро ба мутолиаи «Наводир-ул-вакоеъ» дидоят менамояд. Устод Айнй дар навиштадояш орзу мекард, ки дарчи зудтар осори Ахмади Дониш нашр гардаду дастраси дамагон гардад.
Х,амчунин, бо кушиш, ташвик ва кумаки устод Айнй, дар авоили солдои сиюм профессор Е.Э.Бертельс маколае бо номи «Вазъияти кордои тадкикотии таърихи адабиёти точик» навишта, ба гуфтадои устод такя намуд ва Адмади Донишро ба тамоми мардуми собик Иттидоди Шуравй шиносонид. Е.Э.Бертелс ба омузиши асардои Адмади Дониш маштул шуда, дар соли 1936 дар маколаи дигараш «Нусхадои хаттии осори Адмади Калла» мазмуни бобдои «Наводир-ул-вакоеъ»-ро тадлил намуда, ба акоиди пешкадами Адмади Дониш равшанй бахшид ва таваччуди мудаккиконро бори аввал ба «Рисолаи таърихй»-и Адмади Дониш чалб намуд, зеро то ин вакт касе аз мавчудияти он огодй надошт. Махфй мондани ин асар шояд аз он чидат буд, ки он мазмуни нидоят тунди танкддй дорад ва дар он салтанати амирони мантити Бухоро сахт мадкум карда шудааст.
Сотим Улутзода солдои чилум дар ду асари худ «Намунадои адабиёти точик» (1940) ва «Адмади Дониш» (1946) баъзе андешадои ичтимой- сиёсии мутафаккирро тадлил намудааст.
Сотим Улутзода рочеъ ба як рисолаи Адмади Дониш, ки « Манозир-ул-кавокиб» ном дорад ва на дамаи мудаккикон аз он вокиф буданд, иттилоъ дода, нахустин бор вожаи маорифпарварро нисбат ба Адмади Дониш ба кор бурдааст. Баъдан ин калима дар мавриди намояндагони пешкадами асри XIX роич ва аз тарафи мудаккикон маъмул гардид. Дар рисолаи «Адмади Дониш» (1946) устод Улутзода нахустин бор тарчумаи доли муфассалтарини мутафаккирро баён намудааст. Дар ин мардилаи омузиш, чуноне ки маълум гардид, мудаккикон мавкеи Адмади Донишро дамчун маорифпарвари нимаи дуюми асри XIX муайян намуда, тарчумаи доли уро муфассалтару возедтар намуда, се асарро ба мероси илмй-адабии у мутааллик донистанд.
Мардилаи сеюми омузиши эчодиёти мутафаккир аз отози солдои панчодум (асри XX) шуруъ гардида, то авоили солдои 90-умро дар бар мегирад. Дар ин давра пажудишоти мудаккикони улуми адабиёт, фалсафа, таърихнигорй ва дигар содадо тавсияи бештаре касб намуда, хусусияти боз дам мушаххастареро молик гардидаанд.
Бояд тазаккур дод, ки мудаккикон ба чанбадои фалсафй, чадонбинии эчодиёт ва фаъолияти илмиву адабй ва сиёсии мутафаккир таваччуд зодир намуданд.
Абдултанй Мирзоев соли 1950 маколаи «Як асари тозаи Адмади Дониш» ва соли 1951 маколаи «Як факти мудими таъсири маданияти рус дар нимаи дуюми асри XIX ва шарти асосии омухтани мероси адабй-илмии Адмади Дониш»-ро навишта, дар бораи ду асари мутафаккир, ки ба дамагон маълум набуданд, иттилоъ дод, ки ондо «Меъёр-ут-тадайюн» ва «Рисола фи аъмол-ил-кура» буданд.
Дар ин давра мачмуи осори баргузидаи Адмади Дониш бо номи «Порчадо аз «Наводир-ул-вакоеъ»(1957), «Асардои мунтахаб» (1959) интишор гардиданд.
Дар рисолаи «Таърихи афкори ичтимой ва сиёсии халки точик дар нимаи дувуми асри XIX» (1950) ва «Очеркдои таърихи фалсафаи точик»(1960), ки аз тарафи академик А.Бадоваддинов иншо шудаанд, андешадои сиёсй-ичтимой ва фалсафии Адмади Дониш мавриди мудокима ва тадкик карор ёфтаанд.
Инчунин, мудаккикон Б.Еафуров, И. Муъминов ва М.Диноршоев низ рочеъ ба андешадои сиёсй - ичтимой ва фалсафии Дониш ва пайравони у ба таври мушаххас андешаронй карда, дар бораи адамияти ондо издори акида намудаанд.
З.Ш. Рачабов дар ду китоби худ «Маърифатпарвари барчастаи халки точик» (1961, ба забони русй) ва «Маорифпарвар Адмади Дониш» (1964, ба забони точикй) рисоладои таърихию сиёсии мутафаккирро тадлил намуда, бо асари дигари худ «Тадкики рисолаи сиёсии Адмади Дониш» (1976), «Рисола дар назми тамаддун ва таовун»-и Адмади Донишро тадлилу тавзед намудааст. У ин асари худро пурра ба тадлили масоили сиёсй-ичтимоии рисолаи Адмади Дониш нигаронида аст.
И.Л.Начафова соли 1967 рисолаи таърихии Адмади Донишро ба русй тарчума карда, ба он сарсухан навишта, дар бораи унвон ва адамияти таърихии рисола мудокимаронй намудааст. У тандо модияти таърихии рисоларо тадлил намуда, чанбадои дигари он берун аз мадди назар мондааст.
Донишманди маъруф, адабиётшинос, доктор Расул Хрдизода яке аз он мудаккикони бедтарине мебошад, ки дар омузиши осори Адмади Дониш, фаъолияти илмию адабии у ва шарди мукаммали тарчумаи доли у садми босазои худро гузоштаааст.
Усули омузиши у аз дигар мудаккикон аз руи гуногунчабдагии худ фарк мекунад. Тадкикоти у солдои 50 - уми асри XX шуруъ гардида, то солдои наздик идома дошт.
Устод Расул Хрдизода аввал ба тадия, тадрир ва ба нашр омода кардани осори Адмади Дониш камар баста, баъдтар дар асоси маводдои ба даст омадаи Бойгонии императории Русия (
толхои 1957 ва 1960) оиди бaъзe дахзахои зиндагии Ахмади Дониш очepки мукаммали тapчyмaиходй навишт.
Солхои 70-ум дap apaфaи чашни 150- шлагии мyтaфaккиp - Ахмади Дониш моно^афияи Pacyд Хрдизода бо номи «Ахмади Дониш» аз чоп бapомaд, ки маълумоти caхeх ва мyфaеcaлepо ба xонaндaгон ва мухаккикон пeшкaш намуд.
Мухаккик дap ин acapи xyA, муфатеал мазмун ва мyндapичaи оcоpи Ахмади Донишpо мaвpиди тахкик ^pop додaacт.
У бeштap ба FOяхои мaоpифпapвapй ва чapaёни танкидии aфкоpи адабиву cиёcивy ичтимоии Ахмади Дониш диккат додacт. Шapкшиноcи бyзypги pyc И.С.Бpaгинcкий мав^ъ ва макоми Ахмади Донишpо дap бунёди доиpaи адабии мaоpифпapвapон capвap дониcтa, чунин мeнигоpaд: «Дap aтpофи у ва бо тaъcиpи у гypyхи мaоpифпapвapони точик чамъ омадаанд, ки аз чумлаи онхо Шохин, Савдо, бaъдrap Сaдpиддин Айнй ва дигapон мeбошaнд»[7,22G]
Хдечанд эчодиёти А.Дониш аз диди адабиётшинош тахлиду тахкик шуда бошад хам, мухаккик pочeъ ба aндeшaхои шёш- ичтимой ва фaлcaфивy тapбиявии АхмадиДониш дap paдифи cоиpи мacоил ибpози акида кapдaacт.
Мaхоpaти адабии Ахмади Дониш низ хамчун адиб ва фозили мумтози дaвpони xyд, аввалин 6op аз чониби Pacyд Хрдизода мaвpиди тахлилу тacвиp ^pop г^^тава^.
Романи тaъpиxии дучилдаи Pacyд Хрдизода «Ситоpae дap тиpaшaб» ва «На cитоpaхо мepeзaнд», ки дap он pочeъ ба хаёт ва фаъолияти чамъиятии Ахмади Дониш cyxaн мepaвaд, ахамияти илмй -тaъpиxй дошта, дap заминаи бypхонy далоиди caхeх иншо шyдaacт.
Мухаккикони зaбоншиноc низ тахкикоти нaзappaеepо ба анчом pacонидaaнд. Ба ин зу^а макодахои Hоcиpчон Мaъcyмиpо pочeъ ба забон ва устуби Акмади Дониш мeтaвон миcод овapд. Инчунин моногpaфияи aкaдeмик Б.Ниёзмухаммадов, ки дap он xycycиятхои забони биcёpe аз acapхои Ахмади Дониш тахкик ёфтаанд, аз ахамият xолй нecтaнд.
Бaxшидa ба 160-cодaгии мyтaфaккиpи бapчacтa Ахмади Дониш cоди 1988 аз тapaфи одимон A.Юнycов ва И.Hоpкaллaeв фeхpaети адабиёт фapохaм овapдa шудааст, ки дap он оcоpи нaшpгapдидaи адиб ва acapy мaкодaхоe, ки аз чониби мухаккикон дap caхифaхои матбуоти ватанию xоpичй мyнтaшиp гиpд овapдa шyдaacт.
Фeхpacти мaзкyp аз чихати мазмун ва мухтавои xyд ба шаш кдом такшм шуда, дap он pочeъ ба мepоcи илмиву адабии Ахмади Дониш дacтypхои библиогpaфй оиди acapхои мyтaфaккиp ва Faйpa маълумот мeдихaд. Фeхpacт дap мачмуъ 544 номгуи acapy мaкодaхоepо дap 6ap мeгиpaд, ки то шли 1988 нaшp гapдидaaнд.
Мapхилaи чоpyми омузиши эчодиёти Ахмади Дониш аз толхои 90-уми acpи ХХ шypyъ гapдидaaacт. Ин дaвpaи нави омузиш ватеъ ва гуногунчабха буда, мyхaккиконpо водоp мeнaмояд, ки онхо бо диди тоза ба эчодиёти мутаффак^ pyчyъ намоянд. «Рдоодаи тapиxй»-и Ахмади Дониш аз нав интишоpи xyдpо ёфт. Романи тaъpиxии Pacyд Хрдизода «На cитоpaхо мepeзaнд», ки зикpaш дap боло paфт, низ дap хамин дaвpa ба нaшp pacидaacт.
Дap моногpaфияи «Aндeшaхои ^raco^ дap оcоpи А.Дониш ва С.Айнй» -и xeш (cоди1999) пaжyхишгapи вapзидa С. Иcдомов кушидааст, ки pочeъ ба aфкоpи cиёcивy иктжодии Ахмади Дониш ва xycycиятхои мухими иcдохоттaлaбонaи онхо мудохизахои xyдpо баён намояд.
Рдаодаи номзади идмхои фaлcaфa, доттент Шapиф Ч,aббоpов, ки «Aндeшaхои cиёcии Ахмади Дониш» (2005) ном доpaд, мaхcyди хамин мapхилa мeбошaд.
Мухаккики cохaи cиёcaтшиноcй Ш. Ч,aббоpов дap pиcодaи xyд таълимоти шёши мyтaфaккиppо аз мaвкeи cиёcaтшиноcй ва тaфaкккypи нави cиёcй мaвpиди омузиш ва тахкик ^apop додacт. Муаллиф акддахои cиёcии Ахмади Донишpо оиди фазилати дaвдaтдоpй, танкиди cоxти шёш ва тapзи caлтaнaтpонии aмиpони Бyxоpо ба pиштaи тacвиp кaшидaacт. Бap иловаи тахкикотхои мaзкyp дap ду мapхилaи оxиp макодоти мyтaaддaдe pочeъ ба Ахмади Дониш дap caхифaхои матбуот дapч гapдидaaнд, ки ба калами Фат^в А., Миpзоeв А., Aбдyллоeв А., Дeвонaкyдов А., Зиёвиддинова А., Маниёзов А., Aмиpкyдов С., Бобокалонова Сиддиков С., Мyxтоp Шокиp, Субхони Aмиp, Aдиeв С., Рустами Ваххоб, Шавкат Шyкypов ва дигapон мутааллик мeбошaнд.
Дapчaнд бaъзe чанба ва чабхахои оcоpи Faновaтмaнди ин мyтaфaккиpи бapчacтaи caдaи Х1Х аз чониби одимон ба панчаи тахлил ва мaвpиди тахкик г^ифта шуда бошад хам, aфкоpи годагогии у алход ба кaдpи кофй 6appacï нaгapдидa, биеёp пахлухои мухими aндeшaхои cyдмaнди тapбиявии у аз мадди нaзap дyp мондaacт.
Дap cодхои 60-уми caдaи ХХ олими шиноxтaи cохaи пeдaгогикa Мaъpyф Оpифй нaxycтин 6op pyчyъ ба оcоpи пандомези Ахмади Дониш намуда, таваччухи пaжyхaндaгонpо ба ин адломаи мaоpифпapвap бо маколаи «Бaъзe фикpхои мaоpифпapвapии Ахмади Дониш^> (1953) ва фаЕте дap pиcодaи xyд «Аз тaъpиxи aфкоpи пeдaгогии xaдки точик^> (1962-1965) чалб намуда буд.
Чун мавзуи омузиш ва тахлилу тахкики муаллиф васеъ ва доманадор аст, у имконият пайдо накардааст, ки оид ба акидахои педагогии Ахмади Дониш амиктару муфассалтар маълумот
бидихад.
Оё метавон дар хачми чанд сахифае рочеъ ба афкори педагогии мутафаккире чун Ахмади Дониш тахкикоти судманде ба анчом расонид? Мухаккик М. Орифй худ низ дар сарсухани асарашон чунин менависанд: «Албатта, руй додани баъзе аз ин камбудихо ба сабабхои маъмули вокей вобастагй дорад. Чунончй, хурд будани хачми асар ва махдуд будани максади дар назди худ гузоштаи мо имконият надод, ки баъзе масъалахо пурратар равшан карда шаванд»[8,6].
Аз ин ру, тахлили акоиди педагогии Ахмади Дониш аз тарафи мухаккик бисёр умумй сурат гирифта, чавхари аслии таълимоти педагогии мутафаккир возеху равшан ва мушаххас мавриди тахкик карор нагирифтааст.
Мухаккикон ва муаллифони китоби «Таърихи педагогикаи халки точик» Х.Афзалов ва Б.Рахимов низ рочеъ ба ин масъала маълумоти мухтасаре додаанд.
Мавриди тазаккур аст, ки баъзе аз мухаккикон амсоли Фаттоев М., Абдуллоев А., Девонакулов А., Шавкат Шукуров дар маколахои худ, ки аз нигохи адабиётшиносй навишта шудаанд, дар зимни он ба баъзе аз масоили тарбиявии осори Ахмади Дониш таваччух зохир намудаанд.
Аз тахлил ва тахмили фавк чунин бармеояд, ки бисёр пахлухои осори ин алломаи аср мавриди тахкик карор ёфта бошад хам, оид ба афкори педагогии у ба чуз ишорахо ва ручуъхо дигар тадкикоти бунёдие ба чашм намерасад. Махак ва хадафи омузиш, пажухиш ва тахлили мухаккик бар он аст, ки афкори педагогй ва пандомези ин мутафаккири барчаста хаматарафа мавриди баррасй карор бигарад. Зеро зиндагинома ва осори гановатманди ин олим ва адиби намоёни точик худ як намунаи олии ибрат ва мактаби тарбияи ахли башар аст. Афкори башардустй, маърифатпарварй, ру ниходан ба касбу хунар, хакку хукуки оила ва оиладориву мушкилоти он ва омилхои мухими саодатмандй ва хушбахтии инсон, тарбияи мехнатй ва аклу заковат, хиради инсон ва амсоли он чавхар ва гавхари асосии осори уро фарохам овардааст, ки дар тарбия ва ба камол расидани насли наврас сахми бехамто дорад. Дар осори Ахмади Дониш фалсафаи тарбиявие нихон аст, ки дар ташаккули шахс ва неруи зехнй, равонии хар як инсон новобаста ба синну сол накши бориз дорад. Корхои мухаккикони ватанй ва хоричй оид ба пахлухои мухталифи осори Ахмади Дониш чун маорифпарвар ва таргибгари саводнокии омма, азнавсозии системаи (низоми) мактабу маориф ва таълиму тарбия басо бузург буда, ба мо имконият ва кумак мерасонанд, ки дар халлу фасли мавзуи интихобгардида хаматарафа акида ронем ва консепсияи тарбияро дар осори у мушаххасан муайян созем.
Афкори педагогии Ахмади Дониш дар даврахои охири чомеаи феодалй хамчун чамъбаст ва хулосаи андешахои тарбиявии бузургони пешин аст. Вале Дониш чун маорифпарвари бузург ва реформатори замони худ норасой ва иллатхои чомеаро дар тарзу усулхои нодурусти тарбия ва таълимоти схоластики ва мистикии он мебинад ва роххои нави таълиму тарбияи оммаро дар бакуллй дигаргун сохтани чомеа медонад. Дигар ин ки инкирози давлат, кафомонии чамъият ва дар сатхи пасти маданият ва илму фарханг карор доштани онро мушохида менамояд. Ахмади Дониш дар инкилоби фикрии худ, ки хусусият ва омилхои пешравии тамаддунхои мамлакатхои дигар, бахусус, Росияи подшохиро бо кафомонии Осиёи Миёна ба киёс мегирад. У хамчун дигаргунсози (реформатори) сохаи маориф ва таълиму тарбия яке аз иллатхои асосии сохти пусидаи аморати Бухороро дар бенизомй ва бефархангии чомеаи мавчуда медонад ва ислохи онро талаб менамояд. Дар асари безаволи у «Наводир-ул-вакоеъ», ки ба хайси як асари вокей, таърихй, бадей ва илмй шуморида мешавад, афкори тарбиявй- ахлокии адиб бештар мушохида мешавад.
АДАБИЁТ
1. Ахмади Дониш. Асархои мунтахаб./ Бо тавзехоти ба чоп тайёркунандаи мачмуа Р. Додизода/. А.Дониш.- Сталинобод, 1959.-286 с.
2. Ахмади Дониш. Наводир-ул-вакоеъ. Китоби 1 ./А.Дониш, -Душанбе: Дониш,1988, -285 с.
3. Ахмади Дониш. Наводир-ул-вакоеъ. Китоби 2. /А.Дониш. -Душанбе: Дониш, 1989,-339 с.
4. Ахмади Дониш. Наводир-ул-вакоеъ. .№761. Котибон Мирзо Камар ва Дабибулло Махдум- котибони бухорой)./А.Дониш.-( 1892(1310 х).-770 с.( дастхат бо хатти арабй).
5. Ахмади Дониш. Порчахо аз «Наводир-ул-вакоеъ». Бо тахрир, тавзехот ва сухани хотимавии Расул Додизода./АДониш.- Сталинобод, 1957.-224с.
6. Ахмади Дониш. Рисола ё мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони мангития./А.Дониш.- Душанбе: Сарват,1992.- 98 с.
7. Брагинский И.С. От Авеста до Айни/.И.Брагинский.- Душанбе: Ирфон, 1982. с. 220.
8. Орифй М., Аз таърихи афкори педагогии халки точик. /М.Орифй.-Душанбе , 1962.-143 с.
9. Рачабов З. Ш. Маорифпарвар Ахмади Дониш./АДониш.-Душанбе, 1964.-306 с.
10. Додизода Р. Ахмади Дониш. /Р.Додизода.-Душанбе, Ирфон. 1976.-.293 с.
11. Консепсияи миллии тарбия дар ЧумхурииТочикистон. Душанбе, 2006. -24 с
12. Конуни Чумхурии Точикистон оиди маориф. Душанбе.- 2004.-91 с.
13. Маниёзов А. Омузиши эчодиёти А. Дониш (макола).А.Маниёзов // Рузномаи «Маориф ва маданият»». 14- декабри 1975.- 4с.
14. Рачабов З. Ш. Бузурпарин маорифпарвари халки точик (макрла). /ЗШ.Рачабов//Рузномаи «Маориф ва маданият». 14- декабри 1976. -4с.
15. Сиддиков С. Садри Зиё ва Ахмади Дониш./С.Сиддиков //Садои Шарк. 1969,№9.-96с.
16. Гайдаров А.А. Афкори педагогии Ахмад Махдуми Дониш./АХаЙдаров .-Душанбе, 2011.-184 с.
17. Юнусов А., Норкаллаев И. Ахмади Дониш. (Фехрасти адабиёт). /АЮнусов.-Душанбе, 1986.-121 с.
ПЕРИОДЫ ИЗУЧЕНИЯ НАУЧНО - ВОСПИТАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ АХМАДА ДОНИША
В своей статье автор отмечает, что научная и просветительская деятельность Ахмада Махдума Дониша привлекла внимание просвещенцев Средней Азии и Царского правительства России еще при его жизни. В свое время популярность Ахмада Дониша и его влияние на интеллигенцию была неоспорима и росла с каждым днем. Прогрессивные идеи мыслителя-просветителя, нашедшие свое отражение в его сочинениях, быстро распространяются среди передовой части ученых и поэтов того времени. Поэтому, изучение и анализ педагогических направлений творчества Ахмада Дониша представляет большой научный и практический интерес для историко-педагогической науки.
Исходя из необходимости изучения педагогических и просвещенческих воззрений Ахмада Дониша, автор в своей статье опирается на работы ведущих мировых и отечественных ученых -В.В.Бартольда, Э.Е. Бертельса, И.С.Брагинского, И. Бечка, Ян Рипка, С. Айни, А.Богоуддинова, ЗШ.Раджабова, Р.Хадизаде, С.Улугзаде, Н.Маъсуми, МАрипова, МЛутфуллаева, Ф.Шарифзода, К.Б.Кадырова, АЮнусова, И.Норкаллаева.
Автор пишет, что различные аспекты мировоззрения Ахмада Дониша рассматривались в трудах таджикских ученых Ш.Абдуллаева, А. Муллоева, Б.Дж.Самиева, Ш.Джабарова, С. Исломова, А. Фаттоева, А.Девонакулова, С.Сиддикова, Ш.Мухтора, А.Зиевиддиновой, ААбдуллаева, С.Амиркулова, Х.Олимовой, Ш.Шукурова, Б.Рахимова, ХАфзалова. В трудах по изучению и исследованию наследия Ахмада Дониша особенно заметны заслуги литературоведов и переводчиков Л.Н.Демидчика, МН.Османова, ИЛ.Наджафова и др.
Автор статьи считает важным отметить, что исследователи по разным причинам не касались вопроса образования и педагогических концепций творческой деятельности Ахмада Дониша. Игнорирование особенно реформаторских преобразований и педагогических воззрений мыслителя исторически не оправдано, ибо данный аспект занимает центральное положение в его деятельности.
Кдючевые слова: просветительская деятельность, влияние на интеллигенцию, педагогические и просвещенческие воззрения, педагогические концепции, реформаторские преобразование.
PERIODS OF STUDYING AHMAD DONISH'S SCIENTIFICAND EDUCATIONAL ACTIVITY
The author of the article notes that Ahmad Makhdum Donish's scientific and educational activities of attracted the attention of the educators of Central Asia and the Tsarist government of Russia even during his lifetime. At his time, Ahmad Donish's popularity and his influence was undeniable on the intelligentsia and grew day by day. The progressive ideas of the thinker-enlightener, which were reflected in his writings, quickly spread among the progressive part of scholars and poets of that time. Therefore, the study and analysis of the pedagogical directions of Ahmad Donish's creativity is of great scientific andpractical interest for historical and pedagogical science.
Based on the need of studying Ahmad Donish's pedagogical and educational views, the author of the article leans on the works of leading world and domestic scientists - V.V. Barthold, E.E. Bertels, I.S. Braginsky, I. Bechka, Jan Ripka, S. Aini, A. Bahovaddinov, Z.Sh. Rajabov, R Hodizade, S. Ulughzade, N. Ma'sumi, M. Aripov, M. Lutfulloev, F Sharifzoda, K. B. Qodyrov, A. Yunusov, I. Norkallaev.
The author writes that various aspects of the Ahmad Donish's worldview were considered in the works of Tajik scholars like Sh. Abdulloev, A. Mulloev, B. j. Samiyev, Sh. Jabborov, S. Islomov, A. Fattoev, A. Devonaqulov , S. Siddiqov, Sh. Mukhtor, A. Ziyoviddinova, A. Abdulloev, S. Amirqulov, H. Olimova, Sh. Shukurov, B. Rahimov, H. Afzalov. In the works on the study and research of Ahmad Donish's heritage the merits of literary critics and translators L. N. Demidchik, M. N. Osmanov, I. L. Najafov and others are especially noticeable.
The author of the article considers it important to note thatfor various reasons the researchers did not touch upon the issue of education and the pedagogical concepts of Ahmad Donish's creative activity. Ignoring, especially the transformations of reforms and the pedagogical views of the thinker, is historically unjustified, because this aspect occupies a focalposition in his activity.
Key words: educational activity, undeniable on the intelligentsia, pedagogical and educational views, pedagogical directions, transformations of reforms.
Сведение б авторе:
Хайдаров А.А. - к.п.н., доцент, зав. кафедрой культурологии и языков Института предпринимательства и сервиса.
About the autor:
Haidarov A.A. - ccandidate of pedogogical sciences., associate professor, head of the Department of Cultural Studies and Languages, Institute of Entrepreneurship and Service.
БAРРAСИИ MACOHm МУБРAМИ 4,OMEAK БAШAРИ ,HAP ШЕЪРИ OЗAРAХШ
Чумъаев Ц.Ц.
Донuшгоyuuu давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Зиндагии инcoният ^p аз тазоду мoчapoвy xyшвaктиxocт. Амалй шудани биcëpe аз ин маъншо, ки гуфтем, аз як тapaф ба инcoн вoбacтaгй надошта бошад, аз тapaфи дигap ба ^py пешаи вай алокаи кавй дopaд. Ин xaм бошад, ба ^py амали шoиcтa машгул шудан, аз poxи xaлoл нон xypдaн, дap фикpи ободй будан, дap xa«№ xyдy дигapoн нaзapи нек доштан, дap ocoишy вазъи xyби ичтимой ба cap бypдaн, мукобили аъмоли нoшoиcтa ва aфкopи ичтимой будан ва ca,nx^ дигap мaxз таватеути ибтикopoти инcoн имкони амалй гaштaнpo дopaд. Лммо чойи тааооуф аст, ки маънш,ои фавкуззи^ дap чомеаи имpyзa мавкеи xyдpo oxиcтa-oxиcтa аз даст дода, чойи о^о дap биcëpe аз кишвapxo мaфxyмxoи мукобили он доман ^сту^а иcтoдaacт. Maxcycaн, дap кишвapxoи Хoвapи Mиëнa, У^аина, Афгoниcтoн, Афpикo ва гaйpa ка^ост, ки ба чои ocoиш, cyлx - чанг, xyшyнaт, бaдбaxтй, кyштop xyкмфapмoacт, ки xeлe нигapoнкyнaндa мебошад.
Шо^ фapзaнди замони xyд аст. Вай ндабат ба гиpyдopxoи зиндагй бeтapaф буда наметавонад. Аз чумлаи ин кабил шyapo cyxaнвapи бoмaxopaти axди мо, Толиб Kapими Oзapaxш мебошад, ки дap aдaбиëти дaвpoни истикдол дypaxши тоза дopaд ва мaвзyъxoи caтxи чaxoниpo дap aшъopaш бо диди ба xyд xoc ва мaxopaти волои cyxaнoфapинй ба тacвиp кaшидaacт.
Бappacии xaмaчoнибaи чунин шeъpxo бapoи нacли имpyз axaмияти калон дopaд, ки бaxcи мyxтacapи мо дap ин боб cypaт мeгиpaд.
Азбacки Oзapaxш шoиpи гaзaлcapocт, ин мacъaлapo мо дap газалиети вай чycтyчУ намудем. Дap матлаи газали зайл шoиp бо истифода аз бapoaти иcтexдoл пешакй мaтлaбaшpo ба xoнaндaи xyшмaнди xyд ибpoз дошта, ки yмpи инcoн моломоли шодиву гам acт. Ин ду мaфxyм xaмeшa пайи xaм xaCTa^. Дил, ки мapкaзи дapкy фaxмy эxcocи гаму шодии зиндaгиcт, roxo бapдoштaни ин xapдy ба он raporä мекунад. Шoиp ба мyxoтaби xyд "дил" панд мeдиxaд, ки дap XOлaти paнгopaнгy тазодзои зиндагй дapxaмбapxaмй набошад: Девона машав, эй дил, ин умр уамин ранг аст, Як лауза танинаш шод, як лауза гамоуанг аст [5, 34].
Биноан, ба таъкиди шо^ бexyдaнoлй кapдaн дapкop нecт. Дap xoлe ки '^ap мaxкaмaи OTrn'^CToAa, чизepo тaгйиp кapдaн гaйpи мумкин acт. Дамчунин ба нaзapи y чaxoн пaxнoи нoпaйдoкaнop дошта бошад xaм, вале бо гиpy дopaш " дap чашми шaxcи coxибxиpaд" мaxкaмaи cинapo мемонад, ки вай бepyн аз он буда наметавонад:
Беууда чй меноли, аз маукамаи сина,
Дар дидаиравшанбин паунои цауон танг аст[5, 34].
Ба нaзapи шои^ шикасту pexт, оини paкaмшyдaи чaxoн acт, ки кaxpaмoни лиpикии y аз yxдaи таги^и он бapoмaдa наметавонад. Аз ин py, бо дapки он ки " xaвфи задани caнг бap xoнaи ойина" xaмeшa пaйгиp аст, бояд дap эxтиëт буд. Дap мачмуъ, мaнзypи coxибcyxaн эxтиëти xaë^ зиндагй ва caйëpaи caбз - замин мебошад, ки як навъ xyшдop ба чомеаи бaшapиcт:
Рузе, ки рацам карданд, ойини шикастанро, Бар хонаи ойина хавфи задани санг аст[5, 34].
Дap байти баъдй шoиp бeвocитa ба мaфxyми инcoн ва xaйвoн дaxл кapдa, мoxияти xap якepo дap бастагй ба афъолашон таъкид мекунад. Афcyc мexypaд, ки xaйвoн бо он ки отоиш мexoxaд, ба макоми инcoнй мyшappaф шуда наметавонад. Лммо ижоне, ки xocтopи амонй, отоиш нecт ва пaйгиpи дaxшaтнoктapин амал -чанг аст, бeмyxoбo ба шнфи xaйвoнoт шомил acт. nac аши шapaфy нoмyc ва чaвxapи ижонй дap pифoxy ocoиш ба cap будани xyд ва дигapoн будааст: %айвон чу амонй хост, инсон нашавад афсус, Одам бишавад уайвон мацсуд агар цанг аст[5, 34]
Ч,ангчуиву кyштopи инcoнxopo шoиp дap бaднaфcивy чoxтaлaбй ва нaйpaнгбoзиxoи иддае аз xaйвoнcифaтoн, ки тaнxo cypairc инcoнй дopaнд, дидaacт ва аъмоли ношоистаи oнxopo ба Кобилу Добил тaлмex кapдaacт, ки мазмуни он ба xaмaгoн маълум acт:
Кобил уамон Кобил, %обил уамон %обил, Савдои зану зарро уар дамрауи найранг аст[5, 34].
