CC BY
32024-NOYABR
PEDAGOK FAOLIYATIDA QADRIYATLAR TA'SIRINING PSIXOLOGIK
TAHLILI
Rahmonova Nigina Aminjonovna TDPU umumiy psixologiya kafedra o'qituvchisi
Abdumutalibova Nodira, Abdumurodov Abduhamid
TDPUtarix fakulteti Milliy g'oya huquq ma'naviyat asoslari (MG') 1 kurs talabasi
Annotasiya: O'qituvchilik ko'p qirrali kasb bo'lib, u shunchaki bilimlarni uzatishdan tashqarida bo'lgan sohalar bilan ham bog'liq demakdir. Bu inson psixologiyasini chuqur anglashni, shuningdek, qadriyatlar va axloqiy tamoyillarni kuchli his qilishni talab qiladigan kasb. O'qituvchilar kelajak avlodlar ongini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi va ularning qadriyatlari o'quvchilarning kognitiv, hissiy va ijtimoiy rivojlanishiga doimiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Ushbu maqolada qadriyatlarning o'qitish faoliyatiga ta'siri psixologik tahlil qilinadi, ularning ahamiyati, turlari va o'qitish jarayoniga samarali qo'shilish yo'llari yoritiladi.
Kalit so'zlar: dunyoqarash, olam, borliq, e'tiqod, ma'rifat, shaxs, akmeologiya, ta'lim, tarbiya.
Kirish: Ma'lumki, kishilik jamiyatining vujudga kelishi jarayonida inson ham biologik jihatdan, ham ijtimoiy jihatdan takomillashib borgan. Dastlabki diniy e'tiqodlar, eng oddiy ixtirolarning takomillashib borishi kabi holatlar inson ongining ham shakllanib borishiga turtki bo'ldi. Bu jarayon minglab yillarni o'z ichiga olgan bo'lib, ana shu davrda inson ongi shakllanishining asosi sifatida qabul qilingan xulq-odob qoidalari, ijtimoiy talablar yuzaga kelgan. Ushbu talablar muayyan davrda yaratilgan yodgorliklarining asosiy mazmuni va mohiyatini tashkil etadi. Eng qadimgi kishilarga xos bo'lgan xislatlar, ularning dastlabki, oddiy istaklari, orzu-umidlari qadimgi eposlarda aks etgan afsonaviy obrazlar hamda qahramonlar qiyofasida o'z ifodasini topgan. Ruhga sig'inish (onimizm), ajdodlar ruhiga sig'inish (totemizm), sehrgarlik kabi diniy e'tiqodlar va marosimlar yoritilgan afsona va rivoyatlarda eng qadimiy ajdodlarimizning tafakkur dunyosi aks etgan. Ammo bu rivoyat
2024-NOYABR
va afsonalar ham massaget, sak, xorazmiy, so'g'd hamda parfiyanlar yashagan davrlar ruhini ifoda etadi, xolos.
Eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o'rganishda quyidagi uch guruhga ajratilgan manbalarga tayanamiz:
1. Arxeologik qazilmalar natij asida topilgan ko 'rgazmali ashy olar.
2. Xalq og'zaki ijodi materiallari hamda yozma manbalar.
3. Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi.
Ibtidoiy jamiyatda bola o'zi uddalay oladigan faoliyatning tashkil etilishida bevosita ishtirok etib, hayot kechirish va mehnat qilish ko'nikmalarini o'zlashtirgan. Bu holat og'ir sharoitda kechgan. o'g'il bolalar erkaklar bilan ov qilish, qurol yasash kabi yumushlarni bajarsalar, qizlar ayollar tomonidan bajariladigan mehnat sirlarini o'zlashtirar edilar. Hech qaerda yozilmagan odat va an'analarga ko'ra, yosh bolalar keksalar nazorati ostida ma'lum tajribalarga ega bo'lardilar. Bola ma'lum tayyorgarliklardan so'ng maxsus sinovlardan o'tib, amaliy faoliyatda faol ishtirok eta olish huquqini qo'lga kiritar edi. Ushbu an'ana, ya'ni, bolalarni ma'lum yoshgacha enaga yoki murabbiyga topshirish yaqin davrlargacha saqlanib qolgan, hatto hozirgi kunda ham ko'zga tashlanadi.
Tahlil va Natijalar.
O'qituvchi pedagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o'zida bir qator sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur. CHunonchi, u eng avvalo, mulohazali, bosiq, vaziyatni to'g'ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlarni barataraf etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O'quvchi, ota-onalar hamda hamkasblari bilan mulohot jarayonida fikrini aniq va to'la bayon etilishiga ahamiyat qaratishi maqsadga muvofiq. Ular bilan munosabat jarayonida so'zni salbiy holatlar haqidagi dalillarni keltirishdan emas, aksincha, o'quvchi (yoki hamkasbi, ota-onalar)ning muvaffaqiyatlarini e'tirof etishi, ularning yanada boyishiga ishonch bildirishi u bilan tillasha olishiga imkon beradi. Muloqot jarayonida o'qituvchining so'zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrihohlik, samimiylik, do'stona munosabat sezilib turishi, shuningdek, imkon qadar ko'tarinki kayfiyatda bo'lishi zarur.
2024-NOYABR
O'qituvchi shaxsining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning o'quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o'rtasida obro'-e'tibor qozonishini ta'minlaydi. Pedagogik mahoratni egallash yo'llari. O'qituvchi barkamol avlodni tarbiyalash jarayonida ishtirok etar ekan, nafaqat ma'naviy-axloqiy madaniyati bilan atrofdagilarga o'rnak bo'lishi, shu bilan birga, pedagogik mahoratini namoyon eta olishi, yetuk pedagog sifatida malakali kadrlarni tayyorlash ishiga o'zining munosib hissasini qo'shishi zarur. Pedagogik mahorat - yuksak pedagogik tafakkur, ta'lim-tarbiya jarayoniga ongli, ijodiy yondashuv, metodik bilimlarni samarali qo'llay olish qobiliyati bo'lib, u doimiy ravishda pedagogik bilimlarni oshirib borish, yangiliklardan xabardor bo'lish, ilg'or texnologiyalarni o'zlashtirish asosida tarkib topadi. Yosh, shuningdek, ta'lim muassasasida bir necha yillik mehnat stajiga ega bo'lgan o'qituvchilarning pedagogik mahoratga ega bo'lishlari o'zini kasbiy jihatdan takomillashtirish yo'lida bir qator shartlarga amal qilishi hisobiga ta'minlanadi. Ular quyidagilardan iborat:
• Mustaqil o'qib-o'rganish (pedagogika fanida ro'y berayotgan yangiliklar haqida ma'lumotlarni beruvchi yangi adabiyotlar, Internet materiallari, vaqtli matbuot sahifalarida chop etilayotgan ma'lumotlar, shuningdek, ilg'or texnologiyalar bilan tanishib borish, ularda ilgari surilayotgan g'oyalarni umumlashtirish, xulosalash asosida mustaqil loyihalarni tayyorlash).
• Hamkasb tajribali o'qituvchilar faoliyatini o'rganish (ta'lim muassasasidan chetga chiqmagan holda tashkil etilib, vaqt, shuningdek, iqtisodiy nuqtai nazardan samarali sanaladi. Tajribali o'qituvchilar faoliyatini o'rganish ular tomonidan tashkil etilayotgan mashg'ulotlarni kuzatish, tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Bu borada olingan taassurotlarni umumlashtirish asosida xulosa chiqarish maqsadga muvofiqdir).
• Pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurs (institut)larida kasbiy malakalarini oshirish.
• Doimiy ravishda ilmiy anjumanlar (nazariy va amaliy konferentsiya hamda seminarlar, pedagogik o'qish hamda treninglar) da faol ishtirok etish.
2Q24-NOYABR
• Respublika hamda rivojlangan xorijiy mamlakatlarning yetakchi ta'lim muassasalarida ularning ish tajribalarini o'rganish (stajirovka). Ayni vaqtda, respublikada, «Ustoz» jamg'armasining homiyligida ta'lim muassasalarining o'qituvchilar rivojlangan xorijiy mamlakatlarda bo'lib, ularning ta'lim tizimi va ish tajribalarni o'rganmoqdalar.
Pedagogik mahoratni egallashda, guruhli va ommaviy tadbirlarda ishtirok etish ijobiy natijalar beradi. Binobarin, bunday muhitda o'zaro fikr almashish, shaxsiy mulohazalarni boshqalar tomonidan bildirilayotgan qarashlar bilan taqqoslab, ularning to'g'riligi, haqqoniyligiga ishonch hosil qilish, mavjud bilimlarni yanada boyitish, xato yoki kamchiliklarni aniqlash hamda ularni barataraf etish yo'llarini topish imkoniyati mavjud. Pedagogik mahoratga ega bo'lish ta'lim-tarbiya samaradorligini ta'minlash garovi bo'libgina qolmay, ayni vaqtda o'qituvchining jamoadagi obro'-e'tiborini ham oshiradi, o'quvchilarga unga nisbatan hurmat yuzaga keladi. Kasbiy mahoratni oshirish yo'lida amaliy harakatlarni tashkil etish pedagogik faoliyatda yo'l qo'yilgan yoki qo'yilayotgan xatolardan holi bo'lish, o'quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar bilan munosabatda muvaffaqiyatlarga erishish imkoniyatini yaratadi.
Qadriyatlar insonning xulq-atvori va qaror qabul qilishiga rahbarlik qiluvchi asosiy tamoyillardir. O'qitish sharoitida o'quvchilarning har tomonlama rivojlanishiga yordam beradigan o'quv muhitini yaratishda qadriyatlar muhim ahamiyatga ega. Empatiya, adolat va hurmat kabi kuchli qadriyatlarni o'zida mujassam etgan o'qituvchilar ijtimoiy, hissiy va kognitiv o'sishni rag'batlantiradigan ijobiy sinf madaniyatini yaratishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, kuchli qadriyatlar tizimiga amal qiladigan o'qituvchilar o'z o'quvchilari bilan ijobiy munosabatlar o'rnatishlari, ilmiy yutuqlarni qo'llab-quvvatlashlari va o'quvchilarning motivatsiyasi va faolligini oshirishlari mumkin (Hoy & Woolfolk, 1993). Bundan tashqari, qadriyatlar o'qituvchi va talaba munosabatlarini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. G'amxo'r, qo'llab-quvvatlovchi va ishonchli deb hisoblangan o'qituvchilar o'z talabalari o'rtasida xavfsizlik va tegishlilik tuyg'usini yaratishi mumkin, bu optimal o'rganish uchun zarurdir. O'qitishga tegishli bo'lgan bir necha turdagi qadriyatlar mavjud, jumladan, shaxsiy, ijtimoiy va kasbiy qadriyatlar. Shaxsiy qadriyatlar insonning
2024-NOYABR
halollik, hurmat va adolat kabi asosiy tamoyillari va e'tiqodlarini anglatadi. Bu qadriyatlar o'qituvchining xulq-atvori va qaror qabul qilishda, ayniqsa, axloqiy mulohazani talab qiladigan vaziyatlarda muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy qadriyatlar esa maktab hamjamiyatida mavjud bo'lgan mas'uliyat, hamkorlik va xilma-xillikni hurmat qilish kabi qadriyatlarni anglatadi. Kasbiy qadriyatlar deganda o'qituvchilik kasbiga xos bo'lgan qadriyatlar, ya'ni umrbod ta'lim olishga intilish, o'quvchilarning bilim olishiga fidoyilik, o'qituvchilik kasbini hurmat qilish kabi qadriyatlar tushuniladi. O'qitishdagi eng muhim qadriyatlardan ba'zilari empatiya, ijodkorlik, tanqidiy fikrlash va muammolarni hal qilishdir. Empatiya barcha talabalarning ehtiyojlariga javob beradigan ijobiy sinf madaniyatini yaratishda muhim ahamiyatga ega. Ijodkorlik sinfda innovatsiya va tasavvurni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega, tanqidiy fikrlash va muammolarni hal qilish esa talabalarni 21-asr muammolariga tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Xulosa.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, qadriyatlar o'quv faoliyatida muhim o'rin tutadi, o'quvchilarning kognitiv, hissiy va ijtimoiy rivojlanishiga ta'sir qiladi. Kuchli qadriyatlarni o'zida mujassam etgan o'qituvchilar o'quvchilarning bilim olishi, motivatsiyasi va faolligini rag'batlantiradigan ijobiy sinf madaniyatini yaratishi mumkin. Qadriyatlarni o'qitish jarayoniga singdirish orqali o'qituvchilar o'z o'quvchilarining rivojlanishiga doimiy ta'sir ko'rsatishi, ularni bilimdon va kelajakning mas'uliyatli fuqarolari qilib shakllantirishlari mumkin. O'qituvchilar sifatida biz o'quvchilarimizdagi qadriyatlarni rivojlantirish, ularni modellashtirish, o'rgatish va o'qitish amaliyotimizda targ'ib etishni birinchi o'ringa qo'yishimiz muhim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. O'zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi». Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. - Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa kontserni, 1998.
2. «O'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi to'g'risida»gi Nizom .Xalq ta'limi j., № 6, 1999.
2Q24-NOYABR
3. «Umumiy o'rta ta'lim maktabi Pedagogika Kengashi to'g'risida»gi Nizom. Ta'lim taraqqiyoti j., № 3, 2002.
4. «Umumiy o'rta ta'lim maktabi Metodika Kengashi to'g'risida»gi Nizom. Ta'lim taraqqiyoti j., № 3, 2002.
5. Umumiy o'rta ta'lim maktabi fan Metodika birlashmalari to'g'risida»gi Nizom. Ta'lim taraqqiyoti j., № 3, 2002.
