Бегматов А.М. доцент
Термиз давлат университети уцитувчиси
Термиз, Узбекистан
ПАВЛОНИЯ (PAULOWNIA SIEBOLD) ДАРАХТИНИНГ МАВСУМИЙ РИВОЖЛАНИШ МАРОМИ ВА ЭКОЛОГИК ОМИЛЛАРГА
МУНОСАБАТИ
Аннотация: Павлониа дарахтининг биоэкологик %усусиятлари ва унинг юртимизда тарцалган турлари, халц хужалигидаги а%амияти %ацида.
Калит сузлар: Павлониа саталпифолиа, Паулоwниа элонгате, Шан Тонг павлонияси, декаратив дарахт, плантация, гербарий намуна.
Begmatov A. M. dotsent
Termiz State University Termiz, Uzbekistan
SEASONAL GROWTH PATTERN OF PAULOWNIA (PAULOWNIA SIEBOLD) TREE AND ITS RESPONSE TO ENVIRONMENTAL FACTORS
Abstract: About the bioecological features of the Paulownia tree and its species common in our country, their importance in the national economy
Key words: Pavlonia catalpifolia, Paulownia elongate, Shan Tong paulownia, decorative tree, plantation, herbarium specimen.
Интродукция килинган усимликларнинг кийматини ёFOчининг сифати, манзаралилик даражаси, санитар-гигиеник, биологик хусусиятлари билан бирга иссик ва совукка бардошлилигини хам белгилайди. Шу сабабли турли иклим шароитларида усимликларнинг экологик омиларга муносабати кенг тадкик килинган. Илмий манбаларда келтирилишича, усимликларнинг совукка бардоши турнинг генетик белгилари билан мустахкамланган хусусиятидир. Усимликнинг совукка ёки иссикка бардоши одатда экстремал шароитда аникрок намоён булади. К,атор тадкикотлар усимликларнинг совук ёки иссикка бардоши унинг ёшига хам боFлик эканлигини курсатади. Совукка бардошлилик усимликларнинг географик келиб чикиши билан боFлик. Шунингдек, табиий ареали кенг булган усимликлар хам экологик омилларга тез мослашувчан ва чидамли булади. Термиз шароитида тез-тез такрорланиб турадиган кишки иликлик ва бахордаги кечки совук усимликларни иклимлаштиришда жиддий тусик булади.
Фаслий узгаришларнинг конуниятларини билиш Павлония дарахтни кандай иклим шароитларида экиш, устириш, ареални кенгайтириш ва улардан туFри фойдаланиш имкониятларини аниклашда ёрдам беради. Айникса халк хужалиги учун кимматли булган мухим дарахт усимликларининг худудлаштиришда бу кузатишлар катта рол уйнайди.
Экологик омилларига муносабати ва интродукциявий ба^олаш. Усимликлар интродукциясининг муваффакияти ундаги белгилар йотиндиси билан бахоланиб, улардан энг мухими усимликнинг катта (онтогенетик) ва кичик (мавсумий) хаёт циклларининг утишини туликлиги булиб хисобланади. Интродукциянинг муваффакиятли эканлигини бахолашда генератив ривожланиш, вегетатив купайиши, касаллик ва зараркунандалар билан зарарланиши, йилнинг нокулай даврларидаги усимликларнинг яшовчанлиги хисобга олинади. Павловниянинг интродукция натижаларини тахлил килиш учун 6 курсаткичли бахолашдан фойдаланилди. Турни бахолаш 100 балли шкала оркали амалга оширилди. 20- 39 - гача булган баллар йотиндиси истикболсиз, 40-59- кам истикболли, 60-79 - истикболли ва 80-100 - жуда истикболли деб хисобланди. Павловнияни интродукция шароитида мул ёFOч массасини хосил кила олиш кобилияти уни хужалик бахосининг асосий курсаткичларидан бири булиб хисобланади. Павловния дарахти интродукция шароитида касаллик ва зараркунандалар билан зарарланмади. Б. Тухтаев [5] [6] томонидан таклиф килинган шурланган тупрокларда усимликларни интродукцион бахолашнинг шкаласи буйича курсатмани хисобга олган холда Сурхондарё вилояти шароитига хос булган интродукцион бахолаш ишлаб чикилди. Павловния дарахтни юкори хароратга муносабатига кура-уртача чидамли, суFоришга булган талаби-уртача, паст хароратга муносабати-чидамли, вегетатив купайиши-кучсиз, табиий экилиш-уртача, касаллик ва зараркунандаларга чидамлилиги-зарарланмайди. Шундай килиб, келтирилган дарахт усимликлар Павловния интродукция шароитида 70 балл туплади ва жуда истикболли тур деб хисобланди (1 -жадвал).
1-жадвал
Павловниянинг интродукцион бахолаш шкаласи (баллар
Курсаткичлар Даража ва баллар Интро-дукцио н бахоси, балл
Юкори хароратга муносабати чидам-ли 15 уртача чидамли 10 чидам-сиз 5 10
СуFоришга булган талаби Паст 15 уртача 10 юкори 5 10
nacT xapoparra MyHOcaôaTH nugaM-.H 15 ypTana nHgaM.H 10 nugaM-CH3 5 15
BereTaTHB KynaHHmH HHTeH-CHB 25 KynCH3 15 KyKap-MañgH 5 15
TaÔHHH Экн.нm roKopu 15 YpTana 10 ôy.-MañgH 5 5
Kaca..HK Ba 3apapKyHaHga-.apra nHgaM.H.HrH 3apap-.aHMañ- 15 KynCH3 3apap.aHagH 10 Kyn.H 3apap-.aHagu 5 15
®aMH 70
Paulownia catalpifolia, paulownia elongata, paulownia fargesii, paulownia fortunei, paulownia kawakamii, paulownia tomentosa, Paulownia Shan Tong. .ap hcthkôo..h Typ geô xucoô.aHgu.
fflyHHHrgeK gapaxT.apHHHr u.gu3 Ka.aMnacugaH Kynaa onnm koôh.hath, roKopu xapopaT.apra MyHocaôaTH ^ux,aTgaH Maxcy.gop.urH, Kaca..HK.apra nHgaM.H.Hru ^ux,aTgaH ôy umpogy^HT ycuM.HK.apHu ohhk ga.a mapomuga KynaHTHpum MyMKHH.
KynaT.apHH eiHrnTpHm Ba napeapiim.iam aroTexHHKacn. naB.oBHuaHHHr u.gu3 Ka.aMna.apuHH ep ro3acugaH 10-15 cm nyKyp.HKga Ka3uô TaHëp.aHraH ^oñga eTumTupum MaKcagra MyBo^HK. EyHgañ ^oñ.apga ycuM.HK ycaëTraH KaBaTga HaM.HK y3oK caK.aHagu Ba KynaT.apHHHr ycumura h^ôhh Tatcup eTagu. EKH.aguraH ^oh gacT.aô 30-40 cm Ka3H.agu. X,och. ôy.raH nyKyp.HK hmkohh ôopuna HupuHgura ôoH ôy.raH TynpoK ôu.aH Ty.gupu.agH. EpHHHr roKopuru KaT.aMga 5-10 cm Ka.HH.HKga nupuraH ryHr co.HHuô,TynpoK ôu.aH apa.amTupu.agu. ffly Tap3ga TaHëp.aHraH ^oñga u.gu3 Ka.aMna eKH.raHga y.ap axmu ycuô puBo^.aHagu.
naB.OBHua.apHH Kyn.aô eTumTupum MaKcaguga экн.гaнga y.apHH nymTaga ycTupum MaKcagra MyBo^HK. nymTa.ap opacu ogaTga 60 m kh.hô o.HHagu. H.gu3 Ka.aMna.ap эсa x,ap 10 cm ra 1 goHagaH kh.hô экн.agн.
Hux,o..ap ycumu ôu.aH a.ôaTTa y.apHHHr ëHuga ôeroHa yT.ap KyKapagu. Myiracu. yTOK KH.um opKa.u ôeroHa yT.apgaH TO3a.aHuô Typu.agu. Y.apHH o.uô Tam.am ynyH KynaT.ap cyFopu.raHugaH 1 -2 KyH KeHHH yTKa3H.agu. fflyHgañ Ku.HHca, ëHugaru Hux,o..apHH 3apap.aMañgu. Hux,o..ap 10-15 cm ra eTran, atHH MaH OHHHHHr oxup.apuga ogaTga y.ap ep ro3acuHH Kon.añgu Ba myHgaH KeHHH ôeroHa yT.ap geap.u Kyapô HHKMañgu.
naB.OBHua.apHHHr KynaT.apu ohhk ^oñga axmu ycagu. .HeKHH ôy ^oñ.apga y.apHH Myiracu. cyFopuô Typum .O3HM. CypxoHgapë mapouTuga ë3 OH.apuga KynaT.apra x,ap x,a$Taga 1-2 MapTa cyB ôepuô Typum KepaK. Akc x,o.ga ep ro3acu KOTagu Ba KaTKa.oK xocu. ôy.agu.
KynaT.apHH OKTaôp OHHHHHr ypTa.apuga cyFopumgaH TyxraTum .O3HM. fflyHga KynaT.apHHHr ycumu x,aM ceKHH.amagu Ba y.apHHHr HOBgacu Kumrana numuô y.rypagu. fflyHgañ Ku.HHraHga naB.oBHuaHHHr KynaT.apu Kumga coByKgaH 3apap.aHMañgu.
Павловния ёз ойларида яхши усиши учун унга азотли ^итлар билан озиклантириш яхши натижа беради. Утит бериш нормаси 10 м2 жойга уртача 1-1,5 кг атрофида булиши мумкин.
Бунда х,осил булган кучатларни келгуси йил доимий усадиган жойга кучириб утказиш мумкин.
АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ
1. Михайлевская О.Б. Сычева А.В. Ритм роста, структура побегов и побеговых систем у представителей семейства Cornaceae // Бюл. Глав. ботан. сада. Вып.185. 2003. - С. 105-112.
2. Муравьева Д.А. Тропические и субтропические лекарственные растения. - М.: Медицина, 1983. - 720 с.
3. Нестерович Н.Д.,Дерюгина Г.Ф. Деревесные растения и влажность почвы.- Минск: Наука и техника, 1872.-199 с.
4. Печеницын В.П., Эркебаев Т.К. Способ определения санитарно-гигиенических свойств древесных растений. Патент. №3429.1994.
5.Тухтаев Б.Е. Биоэкологические особенности солеустойчивых лекарственных растений на засоленных землях // Интродукция и акклиматизация растений. - Ташкент: Фан, 2003. - вып. 28. - С. 115-118.
6. Тураев А. Павловния дарахти хакида тулик маълумот. Агро-олам.уз.
7. Федорук А. Т. Таксономический и фитоценотический анализ культурной дендрофлоры Белоруссии: Афтореф.дисс. ...докт. биол. Наук. - М., 1990. -46 с.
8. Шкутко Н. Б. Хвойные Белоруссии (эколого-биологические исследования). - Минск: Наука и техника, 1991. - 263 с.
9. Щульц Г.Э. Вопросы методики и организации фитофенологических наблюдений / Методы фенологических наблюдений при ботанических исследованиях. - М.-Л.: Наука, 1966. - С. 5-23.
10. Щульц Г.Э. Общая фенология. - Л.: Наука, 1984. - 188 с.