CC BY
18УДК 801.931
Т. М. Федарцова, кандыдат фшалапчных навук, дацэнт (БДТУ)
АСВАЕННЕ БЕЛАРУСКАЙ ВЕРС1Ф1КАЦЫЯЙ ЦВЁРДЫХ ВЕРШАВАНЫХ ФОРМАУ: ГАЗЕЛЬ, ХОКУ
У публшацьп разгледжаны шлях1 развщця цвёрдых вершаваных формау у другой палове XX ст., ix 1мкненне да сштэзу са сталыт жанрами элепяй, одай, байкай i г. д. Абгрунтавана i пацверджана анал1зам канкрэтных творау развщцё газел1 у беларускай верафшацьп, а таксама актыунае засваенне беларускай верафшацыяй малых (мшгяцюрных) поль i монастраф1чных вершаформау, ташх як хоку, стварэнне на ix аснове разнаввднасцяу штэлектуальнага верша (пункщры Разанава, «ясачш» Барадулша, квантэмы Дэбша). Праанал1заваны уплыу на цвёрдыя вершаваныя формы новага ушверсальнага стылю, што спрыяе з'яуленню ix варыянтнасщ i вядзе да пэуных змястоуных i фармальных зменау.
The article considers the ways of strong poetic forms in the second half of the XXth century and their tendency to the synthesis with stable genres: elegy, ode, fable and others.
The Examenation of definite works of art proves and confirms the development of the gazel in Belarusian poetry as well as an active assimilation of small (miniature) poly-stanza verses such as the hoku (dotted lines of Rasanov, «yasachki» of Baradulin, quantems of Debish). It analyzes the influence of a new universal style on hard poetic forms; this contributes to their aspiration for variations and definite contextual and formal changes.
Уводзшы. Да л1ку слаба вывучаных псто-рыка-тэарэтычных праблем беларускага л1тара-туразнауства адносщца I праблема станаулення I развщця цвёрдых (сталых) вершаваных формау у слоуным мастацтве Беларусь Больш да-следаваны у гэтым плане санет (артыкул М. Баг-данов1ча, дасканалая праца Я. Барычэускага, кандыдацкая дысертацыя У. Сенькауца). Па-за увагай знауцау паэзп, аднак, застаюцца трыя-лет, актава, руба1, танка, хоку, газель 1 шшыя формы верша, яюя культывавалюя замежным1 л1таратурам1 раней, а з XX ст. культывуюцца I нашай досыць паспяхова. Напрыклад, толью у зборшку вершау Э. Акулша «Крыло анёла» (1995 г.) змешчаны таюя творы, як рандо, актава, трыялет, тэрцына, акварэль, туюга, вшанэль, рытурнэль, канцона, газель (газэля), раманс, мальва I акрапаэма, нашсаная санетнай страфой.
Сёння беларускае л1таратуразнауства выву-чае псторыю айчыннай л1таратуры у шыроюм м1жнацыянальным кантэксце, што паспрыяла магчымасщ адкрыць новыя заканамернасщ яе развщця у XX ст. Таму дасканала разглядаюцца з'явы, яюя раней наумысна абыходзшся щ тлумачылюя спрошчана. Мэта дадзенага арты-кула - сщсла I даступна выкласщ набытю беларускай л1таратуры па засваенш цвёрдых жанра-вых формау.
Асноуная частка. Kari таюя цвёрдыя вер-шаваныя формы, як санет, вянок санетау, вянок вянкоу санетау, трыялет, рандо, рандэль, танка, нават py6ai у беларускай л1таратуры давол1 распаусюджаныя, то ужыванне газел1 у айчын-ным вершаскладанш мае значна меншы вопыт. Тым не менш кат у заходнееурапейскай л1тара-туры менав1та газель выщснула з «паэтычнага поля» py6ai, то у беларускай верафшацьи абе-
дзве цвёрдыя вершаваныя формы не толью па-ралельна суюнуюць, але 1 м1рна суседшчаюць.
Напомшм, што руба1 першым у беларускую верс1ф1кацыю увёу Макс1м Багданов1ч у 1911 г. Гэта вершаваная форма была добра распра-цаваная у паэзп Бл1зкага 1 Сярэдняга Усходу, бярэ свой пачатак з Х-Х1 стст. Цудоуныя узоры руба! пакшуш свету персщска-таджыцю паэт Амар Хаям, таджыцю паэт Рудаю, азербайджанец Нас1м1 1 шш. 3 таго часу катрэны з рыфмоукам1 ааба, аааа, радзей абаб (А. П. Квяткоусю), ааба, аааа (В. П. Рагойша), таксама як 1 газель, нязменна служаць выражэнню л1рычнай тэмы, якая грунту-ецца на разгортванш фшасофскага роздуму пра вечныя маральныя каштоунасщ, сэнс жыцця, ка-ханне. Праанашзаваушы руба1 усходшх класшау, мы прапануем л1чыць рыфмоуку ааба клаачнай.
Руба1чнай страфой натсаны вершы Макс1ма Танка «На радз1ме Абая» { Макама Лужатна «Пад цымбалы». Я. Мшлашэусю (аутар рамана-даследавання «Каханне 1 смерць, або Лёс Макама Багданов1ча») апублшавау у часошсе «Ма-ладосць» сатырычнае руба!, наюраванае супраць зафармашзаванасщ жыцця, якая вядзе да абсурду. Захапленне стварэннем розных кашсш, шта-боу, таварыствау засталося нам у спадчыну ад м1нулых часоу. Але 1 сёння, як 1 у м1нулым, дзей-насць ¿х застаецца толью на паперы. Рубаьпаро-дьп мяжуюцца у аутара з вершам1-роздумам1 пра таюя ф1ласофск1я катэгоры1, як Дабро 1 Зло: Кал1 на зло ты мне адкажаш злом -Мы будзем звязаны з табой адным вузлом. Ды божы дух, наведаушы мой дом, На зло маё мне адказау дабром [1, с. 206]. Актыуна ва усе часы выкарыстоуваюць у ¿нтымнай л1рыцы дадзеную цвёрдую вершава-ную форму жанчыны-паэтю.
Газель як цвёрдая вершаваная форма нара-дзшася у л1рычнай паэзй народау Бл1зкага i Ся-рэдняга Усходу, 1ндьп i Паюстана. Выдатным аутарам л1рычных вершау у форме газел1 быу узбекска-таджыцю паэт X ст. Рудаю. Клас1чныя узоры газел1 стварыл1 выб1тныя персщска-таджыксюя паэты Саадз1, Хаф1з, Камаль, Джа-mí, азербайджанец hí3amí i шш. У еурапейскую л1таратуру дацзеную цвёрдую вершаваную форму увёу I. В. Гётэ. У расшскай верс1ф1кацьп яна з'явшася дзякуючы В. Я. Брусаву, ва украшскай -I. Франко i Д. Паулычку, а у беларускай - дзякуючы знакам1таму паэту беларускага замежжа Рыгору Крушыне.
Газель - вщ монастраф1чнага л1рычнага верша, пабудаванага на 3-12 двухрадкоуях (бейтах) з рыфмоукай аа, ба, ва i г. д. У апош-hím бейце (макта) павшен успамшацца тахалус (¿мя, прозвшча щ псеудашм аутара). Асабл> васць газел1 заключаецца у тым, што кожны бейт утрымл1вае завершаную думку i мае ад-носна самастойнае значэнне. Як жанравая форма газель узшкла з народнай л1рычнай necHi прыкладна у VII ст., а як цвёрдая вершаваная форма бярэ свой пачатак з X ст. Канчаткова ж яна сфарм1равалася у XIII-XIV стст.
Слова «газель» у клас1чнай мове фарс1 мела два значэнш: лекс1чнае (родавае) i тэрмшалапч-нае (вщавае). Згодна з думкай таджыцкага док-тара фшалапчных навук, акацэмша А. М. Mip-зоева, пытанне вызначэння газел1 было закра-нута яшчэ у сярэднявечных сачыненнях па л1та-ратуразнаустве «МуджамЬ> Шамс1 Кайса, яю сцвярджау, што «Газель у асноуным значэнш слова - гэта аповед пра жанчыну, ашсанне ка-хання i млосщ па ix. Сачыненне газел1 - гэта праслауленне кахання... Мэта газел1 - супака-енне душы i стварэнне прыемнага настрою. Та-му газель павшна сачыняцца плауным метрам, ясным1 i прыгожым1 словам! i павшна утрым-л1ваць высакародныя думю» [2, с. 23].
Тэрмшалапчнае вызначэнне газел1 дау Кабул Мухамад у працы «Хафт Кулзум» (А. М. Mip-зоеу). Ён увёу патрабаванне, каб у апошшм бейце прысутшчау тахалус паэта i згадау, што пасля рыфмы можа стаяць рэдыф (слова, ра-дзей словазлучэнне, якое паутараецца у нязмен-ным выглядзе у вершаваных радках услед за канцавым1 рыфмам1). Але тэматыка па-раней-шаму заставалася л1рычна-штымнай. Тым не менш у час роскв1ту газел1 у XIII-XV стст. яе стваральнш давол1 умела выкарыстоувал1 асабл1васщ дадзенага верша (дзе кожны бейт мае самастойную думку) для увядзення сацы-яльных матывау щ намёкау на пал1тычную не-задаволенасць.
Сёння тэматыка газел1 у еурапейскай л1та-ратуры ахоптвае не толью штымныя перажы-
ванш асобы, але 1 шшыя аспекты жыцця. Асабл1ва здольнай аказалася гэта цвёрдая вершаваная форма для увасаблення сакральных пачуццяу. Сакратзацыя Радз1мы - галоуная тэ-ма першай беларускай газел1, створанай Рыго-рам Крушынам. Паэт спявае пмн роднаму краю радасна 1 шчыра, умела хавае за пмшчным па-фасам затоены сум росташ з ¿м. Верш прасяк-нуты сонечным святлом хараства 1 прыгажосщ роднай зямл1 з яе прасветленым1 сонцам дубравам! 1 аксам1тавым1 бярозавым1 гаям1, сагрэты сардэчнай цеплынёй 1 шчырасцю прызнання у вечнай любовь
Падрабязна, грунтоуна малюе паэт любы сэрцу вобраз Беларусь Ролю асноунага грунту гэтай фарбы выконвае разгорнутая метафара, якая прасочваецца на працягу усяго верша («куды я ш з1рну - крынщай б'е мой край», «мяне пачнеш ты вабщь да сябе, мой край» 1 г. д.). Любоу паэта да Радз1мы пацвярджаецца 1 тым, што менав1та у рэдыф ён заключае словы «мой край». Рэдыф узмацняе адычнае гучанне верша. Аднак аутар парушае адзш з канонау газел1, бо уводзщь тахалус не у апошш (макта), а у перадапошш бейт, дзе хавае за двухсэнсоу-насцю наймення «крушына» свой псеудашм:
I кожнай цвет - галшкай 1 лютком
Крушына мне прыгадвае у жальбе мой край [3, с. 42].
Фармальнае эксперыментатарства паэта в1-давочнае. Яно, на нашу думку, як 1 у Багдано-в1ча, было самамэтай. Гэта пацвярджаецца 1 выказваннем самога аутара, яю прызнае пер-шынство Багданов1ча у прапагандзе таюх кла-с1чных вершаваных формау, як санет, трыялет, рандо, актава, тэрцына, танка, 1 адначасова сцвярджае, што: «дагэтуль у беларускай л1та-ратуры не выяулялюя формы 1 усходняй паэз11: газел1, туюг1, японск1я танк1 1 хай-кай (хоку). Я пастарауся у кшзе «Сны 1 мары», паводле сва1х магчымасцяу, даць прыклады не толью вышэйзгаданых, але 1 розных шшых формау» [3, с. 5].
Крушына меу рацыю, бо у 1930-40-я гг. асабл1вая сканцэнтраванасць уваг1 савецкага л1-таратуразнауства на праблемах развщця рэал1с-тычнага метаду 1 стылю прывяла да страты ц1кавасц1 да пазнання жанрау 1 пытанняу ты-палог11 нацыянальных л1таратур. Пошук1 ж са-м1м1 творцам! прыгожага у Рас11, напрыклад, узнав1л1ся у другой палове 50-х гг. XX ст. У беларускай нацыянальнай л1таратуры такой вя-л1кай часавай разбежю не было дзякуючы пас-пяховай працы па удасканаленн1 форматвор-часщ паэтау беларускага замежжа М1хася Ка-выля, Алеся Салауя, Масея Сяднёва, Рыгора Крушыны, Янк1 Золака 1 шш. 1х заслуга у тым 1 заключаецца, што яны упарта ¿мкнул1ся увесц1
у беларускую нацыянальную верафшацыю жанры 1 цвёрдыя вершаваныя формы, уласщвыя светавай паэзп, узбагачат нашу л1таратуру санетам1, вянкам1 санетау, трыялетам1, вшанэл-лю, газеллю, канцонай, рандо, секстынай, тую-гам, танкай, разв1ват культуру творчасщ выка-рыстаннем скарбау I набыткау светавага слоу-нага мастацтва.
Але Крушына I памыляуся адносна укара-нення японскай таню на беларускай паэтычнай глебе, бо як цвёрдая вершаваная форма яна была засвоена М. Багданов1чам яшчэ у 1915 г. Тым не менш руптвасць Рыгора Крушыны пра гэтую форму словатворчасщ пацвярджаецца яго пшьным клопатам пра захаванне пастаянна-га памеру, рыфмоую, колькасщ 1 размяшчэння вершаваных радкоу у сва1х творах - першасных прыкмет цвёрдых вершаваных формау, яюя ён так апантана стварау I пра што праграмна заяв1у у л1рычнай кантаце:
Паэз1я - дз1уная музыка слоу, Там моцна завязана сетка вузлоу. Рандо, трыялеты, актавы, санеты, Газел1, туюп складайце, паэты! Прыгожыя формы бярыце, Багатыя 1 дасканалыя [3, с. 99]. Сама «Л1рычная кантата» - гэта давол1 не-чаканае, але щкавае спалучэнне некальюх цвёрдых вершаваных формау: актавы, туюга, санета, трыялета 1 палшдрома. Уключаныя у кантату цвёрдыя вершаваныя формы «жывуць» па сва1х унутраных законах, але менав1та клю-чавая думка пра боскае наканаванне паэзп удала аб'ядноувае ¿х у адзшае адычна-пмшч-нае цэлае.
У «Л1рычнай кантаце» месца для газел1 не знайшлося. Аднак Крушына клапащуся пра тое, каб яна заняла годнае месца у беларускай верс1ф1кацьи, таму I распрацавау дадзеную вершаваную форму давол1 дасканала.
Сцяпан Л1хадз1еусю таксама звяртауся да газел1 як цвёрдай вершаванай формы. Яго «Кактэбельская газель» выломваецца са звык-лай тэматыю 1 нечакана набывае гумарыстыч-нае гучанне. Распавядаючы пра адпачынак у Доме творчасщ, аутар жартам палохае сыноу: «Кожны тут шсаць павшен, з дзесящ гадзш да двух, / Вершы, п'есы щ раманы - дысцыплша проста страх!» [4, с. 104].
А з другога боку, ён празрыста намякае на непатрэбную рэгламентацыю дзейнасщ творча-га работшка, яю, атрымаушы пуцёуку ад Л1тфонда, паводле патрабаванняу чыноушкау, павшен «адпрацаваць» яе творчым1 набыткамь
Але газель Сцяпана Л1хадз1еускага мае не-каторыя парушэнш канона, бо яна не утрым-л1вае рэдыфу, пазбаулена пмшчнага I адычнага гучання. Хоць аутар быццам I ухваляе супра-
цоушкау Л1тфонда, яюя <штасць маюць» - «1 пуцёука на руках», але ¿рошя паэта перакрывае астатшя праявы яго пачуцця. На першы погляд, газель Л1хадз1еускага - гэта самы звычайны верш, пабудаваны на пауторы рыфмы першага I другога радкоу першага двухрадкоуя I апошня-га радка ус1х дзевящ астатшх двухрадкоуяу. Але гэта - першы прынцып газель Захоувае Л1хадз1еусю 1 тахалус у апошшм бейце: Так сямейнага разладу
быу прытушаны касцёр, Тут I усё апавяданне
аб Сцяпане 1 сынах [4, с. 104]. Але у першай частцы верша некаторыя бейты настолью аутаномныя па змесце, што па-слабляецца ¿х сэнсавая 1 лапчная сувязь. I нават кат адюнуць чацвёрты бейт, то цэласнасць зместу твора не парушыцца. Другая частка зштавана больш трывала, дзякуючы нечакана жартаутваму развщцю тэмы.
У форме газел1 аутар стварае «Л1рычны жарт» з пящ бейтау, дзе рэдыфам гучыць слова «мора». Паэт працягвае разв1ваць тэму адпа-чынку 1 творчай працы:
Пазыч каляровасщ, гукау, прастору, У неба, у Крыма, у Чорнага мора. Ды зноуку працуй, як сягоння 1 учора, Як хвал1 працуюць,
як Чорнае мора [4, с. 105]. Так беларуская газель набыла зус1м шшае тэматычнае гучанне, чым на сваёй спрадвечнай радз1ме. Прауда, л1рычную газель на шэсць бейтау з рэдыфам «ружа» паспрабавау ства-рыць Янка Золак - яшчэ адзш таленав1ты паэт беларускага замежжа. Але ён, таксама як I Л1ха-дз1еусю, хоць крыху ды разнявольвае цвёрдую вершаваную форму. Напрыклад, не дае тахалу-су у апошш бейт, як 1 у першы, уводзщь ад-нолькавыя рыфмы у двух радках: Я I сам маладзею, мой дружа, Як пад сонцам 1 дожджыкам ружа [5, с. 247]. Таму можна л1чыць, што сапраудную кла-с1чную газель стварыу Рыгор Крушына, яю больш дакладна вытрымау каноны гэтай цвёрдай вершаванай формы.
Да газел1 у сваёй творчасщ зрэдку звярта-юцца актыуны стваральшк трыялетау Ю. Голуб, няурымсл1вы стваральшк цвёрдых вершаваных формау Э. Акулш 1 шш.
Вядомай вершаванай формай у беларускай лп-аратуры XX ст. сталася хоку.
Хоку (або хайку, хай-кай) - монастраф1чны трохрадковы верш, яю вылучыуся з таню па сутнасщ, з'яуляецца яе скарочанай формай. У хоку адсутшчае рыфма, але строга захоу-ваецца дакладная колькасць складоу у верша-радах: у першым 1 трэц1м - па пяць, у друг1м -сем. Гэта своеасабл1вая цвёрдая вершаваная
форма трапша да нас з японскай паэзп, дзе актыуна ужывалася яшчэ у сярэднявеччы. Асабл1вая роля у яе развщщ належала паэту-класшу Мацуа Басё, а у XX ст. - Ст, Кёс1, Да-коцу 1 шш. Папулярнасць хоку выйшла за межы Японп: у Францьп 1 Эстонн нават выдаватся зборнЫ, а у 1спанп гэтай мшяцюрнай формай захапляуся аргенцшец Хорхе Лую Борхес. У бе-ларускую паэзда дадзеную форму верша увёу Рыгор Крушына, яю умела маншулюе лака-шчнасцю. Каб раскрыць тэму «Паэт 1 паэз1я», яму, напрыклад, дастаткова трох радкоу для да-сягнення фшграннай дакладнасщ паэтычнага выказвання:
Муза, не уцякай! Маё сэрца да цябе! У крыв1 - агонь [3, с. 37]. Паэт удала адлюстравау пераход ад думю пра творчасць да таго стану душы, кат немаг-чыма не ствараць, бо «у крыв1 - агонь». Куль-мшацыйны момант нараджэння твора перацад-зены праз вобразную лакашчнасць I даклацнасць паэтычнага выказвання без дапамоп дзеясло-вау, што яшчэ больш спрасоувае аутарскае све-таадчуванне, робщь яго «штрыхавым», ¿мпуль-с1уным. У той жа час хоку паэта застаюцца рыт-м1заваным1, традыцыйным1 формай: Месяц, чуеш ты, Чый прыходзщь цвёрды крок? Чалавек - твой госць [3, с. 37]. Хоку Крушыны быццам напрошваюцца на паскладовае дэкламаванне - скандз1роуку, бо маюць пэуную мелодыку, асабл1вы, адметны рытм1чны малюнак, праз яю 1 перадае паэт свой настрой, мяняе «калейдаскоп» пачуццяу.
Як мы ужо адзначал1, адной з адзнак эстэ-тычнага мыслення з'яуляецца парадаксаль-насць. У хоку Макс1ма Танка, таксама як 1 у хоку Рыгора Крушыны, яна праяуляецца у наяу-насщ шмат'яруснай, часам палярнай змястоу-насщ:
Рэю, як людз1, Спяшаюцца да аюяна -Сваёй шрваны [6, с. 99]. У тэксце верша тонка «зашыфравана» ме-дытацыя тагах фшасофсюх катэгорыяу, як Жыц-цё I Смерць, бо слова «шрвана» у перакладзе з санскрыту значыць зшкненне, згасанне - той стан спакою 1 шчасця, яю чалавек набудзе, кат адмовщца ад жыццёвых клопатау 1 ¿мкненняу. Але ж адсутнасць ¿мкненняу - гэта маральная щ ф1з1чная смерць асобы, шдывщыума. 3 дру-гога боку, ¿мкнучыся да мэты, чалавек, як 1 тая рака, што хутка растворыцца у аюяне, «пера-жывае» адпаведны яму Час, спадзяваецца на будучае шчасце. Давол1 вызначальна момант адчування адна1мгненнасщ жыцця перадау I А. Разанау у адным са сва1х пункщрау:
Пам1ж ус1м на зямл1 дзве адлегласщ: паменшыцца адна -павял1чыцца другая...
Дадзены пункщр, акрамя працягу медыта-тыунага развщця тэмы, мае 1 нечаканы паварот, але ужо ад медытацьп да штымнага сповяду: Кат мы далёка - бл1зка, кат мы бл1зка - далёка [7, с. 71]. Сапрауды, штодзённая звычайнасць чалаве-чых узаемаадносшау заусёды знаходзщца у апазщьп да пачуццяу, яюя выкрыштатзоувае ростань: апошняя схшьна да ¿дэатзацьп, нават да стварэння культу бл1зкага чалавека.
Развщцё новай тэмы аутар абазначыу I граф1чна - праз шматкроп'е пасля першай частю твора. Тым не менш 1 у другой частцы выразна адчувальны намёк на працяг фшасоф-скага разважання пра вечныя катэгорьп: бл1з-кага чалавека зус1м па-шшаму пачынаеш ца-нщь, кат яго няма 1 ужо школ1 не будзе. I тут адбываецца ¿дэатзацыя I стварэнне культу па-мёрлай асобы. Ц1кава, што «шмат'яруснасць» тэмау мшяцюрных вершаваных творау не па-рушае лапчнасщ тэксту, што 1 вщаць на прык-ладзе монастраф1чных вершау, дзе першы ярус аутарсюх разваг - ¿х абгрунтаванне - афары-стычнае, зразумелае, крыху зашыфраванае, як I у б1блейсюм тэксце, ушверсальнай мудрасцю пазнання, хоць 1 не такога поунага, шматгран-нага 1 аб'ёмнага, як у Кшзе Кшг. Менав1та гэта дае магчымасць чытачу беспамылкова зразу-мець тэкст 1 правшьна вытлумачыць яго. Ад-значым падобную наюраванасць паэзп Крушыны, Танка, Барадулша, Разанава, у якой побач з самапазнаннем разв1ваецца ¿дэя развщця свя-домасщ чытача, яго высокай эстэтычнай культуры, штэлекту. Энерпя думк1 у монастраф1ч-ных цвёрдых вершаваных формах звычайна ствараецца пры дапамозе дакладных рытм1ч-ных ¿мпульсау. Напрыклад, мног1я пункц1ры А. Разанава бл1зюя да хоку. Але большасць з ¿х мае пэунае паслабленне прынцыпу захаван-ня колькасц1 складоу у вершарадах. Макс1м Танк больш прытрымл1ваецца канан1чнай формы: яго хоку - гэта клас1чны узор дадзенай вершаванай формы. Тым не менш у паэта ёсць 16-ц1 1 18-щ складовыя хоку. Часцей за шшых аутарау Макс1м Танк уводзщь у гэты верш ро-левага героя: Неразлучным! Тольк1 пак1нуу нам Буда Жыццё 1 Смерць [6, с. 99]. Бывае, што ён сам выконвае ролю такога героя:
Б1чую, бы Ксеркс, Мора за разб1тыя Мае карабл1 [6, с. 99].
Слмвашчна, што Макам Танк, яю раней не прызнавау нарматыунасщ у вершаскладанш I пасля «Санета» 1 «Антысанета» не карыстауся цвёрдым1 формам! верша, у апоштя гады жыцця рантам звярнууся да хоку. СваАм учынкам май-стар беларускай паэзп прызнау права на жыццё гэтай вершаванай формы у нашым слоуным мас-тацгве, сцвердз1у I сваё права на эксперымент.
Сёння да хоку як цвёрдай вершаванай формы звяртаюцца У. Арлоу, А. Глобус, А. Дэйш, У. С1учыкау, У. Сцяпан, М. Шайбак, В. Шнш 1 шшыя аутары.
Мы разгледзел1 далёка не усе цвёрдыя вершаваныя формы. Па-за нашай увагай засталюя акта-ва (актыуна карыстауся ёю Нш Гшев1ч, яю нават выдау кшгу пад такой назвай), туюг (першую спробу ашсання якога у беларусюм лп-аратура-знаустве зраб1у М. I. М1шчанчук у вучэбным да-паможшку «Лп-аратура беларускага замежжа»).
Некаторыя л1таратуразнауцы спробы аднау-лення забытых традыцыйных вершаваных формау зал1чваюць у актыу прыхшьшкау постма-дэршзму. Але беларусю постмадэршзм мы не можам назваць дэструктыуным, бо ён не грун-туецца на щэ1 немагчымасщ знайсщ апору у свеце 1 людзях, толью на момант як бы пры-пыняе шпаркую хаду часу, каб падвесщ чытача да роздуму пра вечныя юцшы. I кал1 у творах рускай лп-аратуры л1рычны герой постмацэршс-тау - чалавек-ацзшочка, яю супрацьстащь уся-му 1 ус1м, то у беларускай гэты герой - хутчэй няумольны Час, перад яюм мы усе 1 павшны даць справаздачу, з чым прыйдзем да апошняга жыццёвага рубяжа. I кат свядомасць герояу постмадэршсцюх творау рускай лп-аратуры су-мяшчае у сабе часам палярныя з'явы: прыгожае 1 пачварнае, веру 1 атэ1зм, цнаттвасць 1 цышзм, -то свядомасць героя беларускага постмадэршз-му сюравана на вывучэнне таюх вечных юцш, як сувязь чалавека з прыродай, парадоксы I ме-тамарфозы гармашчнага, але хуткаплыннага чалавечага жыцця. У сусветнай лпаратуры постмадэршсты звычайна нячаста карыстатся прыёмам карнаватзацьи. Нашы ж (А. Разанау, В. Дранчук, А. Глобус, Р. Барадулш, А. Мшюн 1 шшыя аутары) актыуна валодаюць ¿м, асабл1-ва кал1 шшуць пра дысгармашчныя з'явы рэ-чаюнасщ, бо л1чаць, што усё адмоунае у Сусве-це выкткана няуменнем Чалавека адчуваць боль прыроды, хоць ён сам - яе часцшка.
Заключэнне. У дадзенай публшацьп мы прыйшл1 да наступных высноу:
- цвёрдыя вершаваныя формы, як полЦ так I монастраф1чныя, актыуна засвойваюцца су-часнай беларускай паэз1яй;
- больш ужывальныя у нашым слоуным мастацтве цвёрдыя вершаваныя формы пера-сатвараюцца, разнявольваюцца у межах маг-чымага (таню i «ясачю» Р. Барадулша, хоку i пункщры А. Разанава);
- у беларусюх танках i хоку вщавочна пе-раважае «шмат'ярусная» змястоунасць з пры-чыны лашдарнасщ стылю, спрасаванасщ думю i сщсласщ формы, а таксама не прамога фша-софскага выказвання аутара, а выказвання з да-памогай падтэкставасщ, зашыфраванага сэнсу, часта с1мватчнага, шшасказальнага;
- адсутнасць маншуляцыяу колерам у мо-настраф1чных вершах прымушае паэтау больш поуна «раскрываць» унутраную прыроду слова, таму рытм1зацыя i ryKanic становяцца «першацаглшамЬ» таню, хоку, пункщрау, «ясачак»;
- адсутнасць (щ рэдкая прысутнасць) роле-вага героя - таксама адна з асноуных асабл1вас-цяу беларусюх цвёрдых вершаваных формау;
- беларуская газель набыла у нашай на-цыянальнай лпаратуры шшае тэматычнае гучанне, чым у сябе на радз1ме;
- удасканатуся i пашырыуся, дзякуючы намаганням беларусюх паэтау, змест py6ai, стращушы сваю ранейшую зададзенасць i кана-шчнасць;
- традыцыйныя вершаваныя формы, адро-джаныя у беларускай лпаратуры XX ст., свед-чаць пра высокую культуру слоунага мастацтва Беларуси яго ¿мкненне да паскоранага развщця i засваення традыцый светавай культуры.
Л1таратура
1. Мшлашэусю, Я. Py6ai / Я. Мшлашэусю // Маладосць. - 2000. - № 2. - С. 203-206.
2. Мирзоев, А. М. Рудакп и развитие газели в X-XV ст. / А. М. Мирзоев. - Сталинабад: Таджикгосиздат, 1958. - С. 23.
3. Крушына, Р. Сны i мары: Вершы / Р. Крушына. - Нью-Ёрк: Мюнхэн, 1975. - С. 5-99.
4. Л1хадз1еусю, С. Чырвоныя маю: Вершы / С. Л1хадз1еусю. - Míhck: Мастацкая лпаратура, 1981. - С. 104-105.
5. Золак, Я. Вятрыска з радз1май крашы: збор выбраных творау / Я. Золак. - Míhck: БелАД1, 1996. - С. 3-247.
6. Танк, М. Errata: Вершы. Пераклады / М. Танк. - Míhck: Мастацкая лпаратура, 1996. - С. 99.
7. Разанау, А. Танец з вужакамь Выбранае / А. Разанау. - Míhck: Мастацкая лпаратура, 1999. - С. 71.
Паступша 15.06.2012
