CC BY
0ORTA M9KT9BIN VIII-IX SiNiF FiZiKA KURSUNDA PRAKTiK i§L9RiN iCRASINDA KOMPÜTER MODELLÖRiNDÖN iSTiFADÖ TEXNOLOGiYASI
HACIYEV TOFiQ MiRABDULLA oglu
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Unuversiteti. Ba§ müallim, Azarbaycan
Xülasa: Orta mdktdb fizika kursunun tddrisindd hadisdldrin, qanunlarin vd qanunauygunluqlarin, fiziki kdmiyydtldr arasindaki asililiqlarin vd s. izah edilmssindd nümayi§ ekperimentinin vd praktik i§ldrin rolu gox böyükdür.
Fizika fdnninin tddrisinin keyfiyydtini artitmaq ügün müdllim tddris prosesindd mövzuya uygun nümayi§ tdcrübdldrinddn istifadd etmdlidir. Lakin mdktdbldrdd lazimi cihazlar olmadiqda, müdllim internet resurslarindan istifadd eddrdk, praktik i§ldrin icrasinda kompüter modelldrinddn (virtual tdc-rübdldrddn) istifadd edd bildr.
Fizika fdninin tddrisi prosesindd kompüter modelldrinddn istifadd, §agirdldrin yeni texnikanin fiziki dsaslarini ba§a dü§mdyd vd onlardapraktiki vdrdi§ vd bacariqlarin formala§masina kömdk eddr.
Aqar sözfor:_fizika, praktik i§, nümayi$, kompüter, virtual tdcrübd, texnologiya.
ТЕХНОЛОГИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ КОМПЬЮТЕРНЫХ МОДЕЛЕЙ ПРИ ВЫПОЛНЕНИИ ПРАКТИЧЕСКИХ РАБОТ ПО КУРСУ ФИЗИКИ В VIII-IX
КЛАССАХ СРЕДНЕЙ ШКОЛЫ
ГАДЖИЕВА ТОФИГ МИРАБУЛЛА оглы
Старший преподаватель Азербайджанского Государственного Педагогического
Университета, Азербайджан
Аннотация: В преподавании курса физики в средней школе изучаются явления, законы и закономерности, зависимости между физическими величинами и т.п. В их объяснении очень важна роль демонстрационного эксперимента и практической работы.
В целях повышения качества преподавания физики учителю следует использовать в процессе обучения демонстрационные эксперименты, соответствующие теме урока. Однако, если в школах отсутствуют необходимые устройства, учителя могут использовать компьютерные модели (виртуальные эксперименты) для выполнения практических работ с использованием интернет-ресурсов.
Использование компьютерных моделей в процессе обучения физике помогает учащимся понять физическую основу новых методик и сформировать в них определенные привычки и навыки.
Ключевые слова: физика, практическая работа, демонстрация, компьютер, виртуальный эксперимент, технология.
TECHNOLOGY OF USING COMPUTER MODELS IN THE IMPLEMENTATION
OF PRACTICAL WORKS ON THE PHYSICS COURSE IN GRADES VIII-IX OF
SECONDARY SCHOOL
HAJIYEV TOFIG MIRABDULLA
Headteacher of Azerbaijan State Pedagogical University, Azerbaijan
Abstract: The role of demonstration experiments and practical work in explaining phenomena, laws, regularities, dependencies between physical quantities, etc., is very significant in the teaching of the secondary school physics course.
To improve the quality of physics teaching, the teacher should use demonstration experiments appropriate to the topic during the teaching process. However, when the necessary equipment is not
available in schools, teachers can use internet resources and apply computer models (virtual experiments) in the implementation of practical work.
The use of computer models in the teaching process of physics helps students understand the physical principles of new technologies and contributes to the development of practical skills and abilities.
Keywords: physics, practical work, demonstration, computer, virtual experiment, technology.
Fizika fanni dunyanin texniki inki§afinin oyranilmasi ila six bagli oldugundan, dunyanin umumi manzarasinin formala§masinda muhum rol oynayir. Ona gora da orta maktablarda fizika asas tadris fanni kimi §agirdlarin bilik va bacariqlarinin formala§masinda muhum rol oynayir.
Orta maktablarda fizikanin tadrisinin keyfiyyatini yuksaltmak vacib masalalardandir. Talim prosesinda muhum talablardan biri §agirdlarin faalligini tamin etmakdan ibaratdir.
Muallim na qadar bilikli va izah etmak bacarigina malik olsa da, darsda numayi§ tacrubasindan istifada etmazsa, yuksak keyfiyyata nail ola bilmaz.
Maktabda fizika fanninin keyfiyyati muallimin gundalik darslarda numayi§ etdiracayi tacruba-lara diqqatla hazirla§masindan va talim prosesinda numayi§i maharatla icra etmasindan xeyli asilidir.
Fizikanin tadrisi prosesinda muallimin numayi§ eksperimentindan istifada etmasi yeni malumatlarin §agirdlar tarafindan bir o qadar §uurlu va mohkam manimsamalarina komak edir.
Tadris prosesinda numayi§ va tacrubalardan istifada zamani §agirdlarin e§itma taassuratina bir da gorma taassurati alava olunur. Bunun naticasinda §agirdlarin diqqati artir, faalligi yuksalir va oyra-nilan material hafizada mohkam qalir. Bu da §agirdlarin fizika qanunlarini mohkam manimsamalarina, oyranilan hadisalarin mahiyyatini darindan ba§a du§malarina, bacariq va vardi§lar alda etmalarina komak edir.
Orta maktabin VIII-IX sinif fizika darsliklarinda tadris vahidlarina aid "praktik i§lar" da verilmi§dir. Praktiki i§lar §agirdlarin mu§ahida9ilik qabiliyyatlarini inki§af etdirir va fiziki hadisalar haqqinda mustaqil muhakima yurutmaya va natica 9ixarmaga havas oyadir.
Praktik i§larin aparilmasi u9un bir qadar uzun vaxt talab olunur. Bazan da praktik i§larin apa-rilmasinda xatalar boyuk olur.
Praktik i§larin icrasi u9un bir 9ox maktablarda uygun fiziki cihazlar olmur. Bu praktik i§larin icrasinda - komputer modellarindan istifada etmak daha maqsadauygundur. Komputer modellarindan istifada talimin effektivliyini artirir va vaxta qanaat etmaya imkan verir.
Komputer modellari dedikda fiziki hadisalari, tacrubalari va ideal vaziyyatlari simulyasiya etmaya imkan veran proqramdir. Komputer modellarindan istifada hadisalarin zaman miqyasini dayi§-maya, habela fiziki tacrubalarda hayata ke9irila bilmayan vaziyyatlari simulyasiya etmaya imkan verir. Praktiki i§lar yerina yetirilarkan ilkin §artlari dayi§makla, 9oxsayli virtual tacrubalar aparmaq mumkun olur. §agirdlarin komputer modellarindan istifada etmasi imkan verir ki, onlar 9oxlu sayda virtual tacru-balar asasinda tadqiqat i§lari aparsinlar.
Muallim praktik i§a aid virtual tacrubani avvalcadan muayyanla§dirmalidir. Praktik i§larin u9 marhalada aparilmasi maqsadauygundur:
1. Muallimin giri§ musabiqasi;
2. Praktik i§in virtual tacrubadan istifada edarak, icrasi;
3. Muallimin yekun musahibasi.
Muallim giri§ musahibasinda praktik i§in movzusunu elan edir va i§in maqsadini aydinla§dirir. Sonra praktik i§a aid nazari biliklari takrar etdirir, i§in planini va icrasina aid gostari§lar verir.
Praktik i§in icrasinda muallim virtual tacrubani elektron lovhada numayi§ etdirarak, §agirdlarin faal i§tirak etmasina fikir verir. Muallim izahat va gostari§ verarak, asas ma-lumatlarin qeyd edilma-sini tamin edir.
§agirdlar praktik i§i yerina yetirdikdan sonra alinan naticalar muzakira edilir va yekunla§dirilir. Alinan naticalar haqqinda ayri-ayri qruplarin numayandalari tarafindan malumatlar verilir va bu malumatlar yazi lovhasinda yazilir, yoxlanilir, muqayisa edilir va orta qiymat tapilir.
Ayri-ayri qruplarin aldiqlari sahv naticalar tahlil edilir, sahvlarin sabablari gostarilir. Sonra alinan naticalarin evda yoxlanilmasi va sahvlarin ara§dirilmasi §agirdlara tap§irilir.
Bir ne9a praktik i§in neca yerina yetirilmasina nazar yetirak.
1. VIII sinif fizika kursunda "istilik hadis9forind9 enerjinin saxlanmasi qanunu" tadris vahidinin tadrisinda "Cismin xüsusi istilik tutumunun tdyini" adli praktik i§in yerina yetirilmasi nazarda tutulmu§dur [4].
Müallim bu praktik i§in icrasi ü9ün "Kalorimetr" adli animasiyadan istifada edarak müxtalif maddalardan hazirlanmi§ silindrlarin (mis, nikel, alüminium, sink, qizil, gümü§ va s.) xüsusi istilik tutumlarinin tayin edilmasi texnikasini §agirdlara oyradir.
Virtual tacrübada suyun va silindrin kütlalari va onlarin ilk temperaturlari müayyan edilir. Sonra qizdirilan silindr kalorimetra daxil edilir va qari§dirici ila su bir daqiqa qari§dirilir. Termometrin gostari§i sabitla§dikda suyun son temperaturu qeyd edilir.
"Cismin xüsusi istilik tutumunun tdyini" adli
praktik i§in yerina yetirilmasi prosesinda aparilan tacrüba sayi minimum 3 olmalidir. Kamiyyatlarin qiymatlari i§ varaqinda cadvalda qeyd edilir:
№
Su; H20 mu, (kq)
Ilk temperatur tu (°)
Silindr; Al.mM, ( k q)
Silindrin temperaturu t2, (°)
Son temperatur t, (°)
c H20,
(kq • к)
Ckal,
(K)
c AI,
С
( kq • к)
0,250
20
0,11
90
25,5
4180
100
887,6
2
3
Sonra isa tacrübada istifada olunan alüminium silindrin xüsusi istilik tutumu a§agida verilmi§ düsturla tayin edilir:
_ (m\C h2O + C)(t-t1)
CAI — ~
CAI —
m2(t2 - 0 (0,25 • 4180 + 100)(25,5 - 20)
С
— 887,6
С
0,11(90 -25,5) kq • К " kq • К
Virtual tacrüba asasinda hesablanmi§ silindrin (aliminiumun) xüsusi istilik tutumunun qiymati cadval qiymati ila müqayisa edilir. Naticalar sinifda tahlil edilir, sahvlarin sabablari gostarilir. Sonra §agirdlara evda digar maddalardan hazirlanmi§ silindrlardan birinin xüsusi istilik tutumunun hesab-lanmasi tap§mlir [1, sah.57-58].
2. IX sinif fizika kursunda "Müxtslif mühitford9 elektrik еэгэуат" tadris vahidinin tadrisinda "Elektroliz hadisasinin ara§dirilmasi" adli praktik i§inin yerina yetirmasi ü9ün "Elektrolitikdissosi-asiya" adli animasiyadan istifada etmak olar. Müallim praktik i§a aid virtual tacrübani nümayi§ etdirarak, elektroliz hadisasinin ba§ verma mexanizmini izah edir [4].
1
Müallim avvalca distilla olunmu§ sudan carayanin ke9mamasi sababini izah edir. Qeyd edir ki, distilla olunmu§ suda yükda§iyicilar yoxdur. Ona gorada distilla olunmu§ sudan carayan ke9mir.
Lakin suya xórak duzu alava edildikda, elektrolitik dissosiasiya naticasinda müsbat natrium Na+ va manfi xlor CI- ionlari yaranir: NaCl ^ Na+ + Cl-
Dovra qapali olduqda müsbat natrium ionlari Na+ katoda dogru, manfi xlor ionlari CI- isa anoda dogru harakat edarak carayan yaradirlar.
Elektrolitlarda ion ke9iriciliyinin xarakterik xüsusiyyati, elektrik yükü ila barabar kütla (madda) da§inmasi ba§ verir [2, sah. 15-20], [3, sah. 277-282].
3. IX sinif fizika kursunda "Maqnit sahssi" tadris vahidinin tadrisinda "Elektromaqnit induksiyahadisasinin óyranilmasi" adli praktik i§in yerina yetirmak ü9ün "Elektromaqnit induksiya" adli animasiyadan istifada etmak olar [4].
Müallim bu virtual tacrübada milliampermetr birla§dirilmi§ sarginin daxilinda düz maqniti harakat etdirarak, §agirdlardan milliampermetrin gostari§inda hansi dayi§ikliyin ba§ vermasini soru§ur.
Müallim milliampermetrin aqrabinin dayi§masina sabab, düz maqnitin sargacin
daxilinda harakati zamani induksiya cara-yaninin yaranmasinin ol-dugunu soylayir.
Maqniti sargaca daxil etdikda yaranan induksiya ca-rayani ela istiqamatda yonalir ki, bu carayanin yaratdigi maqnit sahasi sabit maqnitin
maqnit sahasinin güclanmasina aks-tasir gostarir. Maqniti sargacdan 9ixardiqda isa yaranan induksiya carayani ela istiqamatda yonalir ki, bu carayanin yaratdigi maqnit sahasi sabit maqnitin maqnit sahasinin zaiflamasina aks-tasir gostarir [2, sah.90 - 92].
4. IX sinif fizika kursunda "ͧiq hadisslsri" tadris vahidinin tadrisinda "§üpnm sindirma dmsalinm tayini" adli praktik i§i yerina yetirmak ü9ün "I§igm sinmasi" adli animasiyadan istifada etmak olar.
Trapesiya formali §ü§a lovhanin oturacagina paralel olaraq, i§iq §üasi gondarilir. §ü§a lovhadan ke9an i§iq §üasi sinir. Bucaqol9anla dü§ma va sinma bucaqlari ol9ülür. Tacrübani minimum 3 da-dafa aparmaqla, dü§ma va sin-ma bucaqlarinin qiymatlarina asasan §ü§anin sindirma amsalinin qiymati hesablanir
[5]:
sina
n =-
siny
5. IX sinif fizika kursunda "i§iq hadisafori" tadris vahidinin tadrisinda "Toplayici linzanin ba§ fokus mdsafdsinin va optikquvvasinin tdyini" adli praktik i§i yerina yetirmak ифип "Fokus masafasi" adli animasiyadan istifada etmak olar [4].
"Toplayici linzanin ba§ fokus masafasinin va optik quvvasinin tdyini" adli praktik i§in yerina yetirilmasi prosesinda
aparilan tacruba sayi minimum 3 olmalidir.
Muallim linzanin
vaziyyatini dayi§makla, cisim d va xayal f masafalarinin qiymatlari muayyan edilarak, qeyd edilir.
Sonra §agirdlar
11,1 r df
F d f f+d
D=l = l+±
F d^f
dusturlarindan istifada etmakla linzanin fokus masafasinin va optik quvvasinin qiymatlarini hesablayirlar [2, sah.153 - 156].
0,2 •0,6 11 F = „ „ . „ ,m = 0,15 m ^ D = n „ r — = 6,7 dptr
0,2 + 0,6
0,15 m
№ Cisim masafasi, Xayal masafasi, Fokus masafasi, Optik quvva,
d, (m) f, (m) F, (m) D, (dptr)
1 0,2 0,6 0,15 6,7
2
3
§agirdlar komputer modellarini manimsadikdan sonra onlara evda bazi tacrubalarin yerina ye-tirilmasini taklif etmak olar.
Orta maktabin fizika kursunun tadrisinda komputer modellarindan istifada muallimlara va §a-girdlara a§agidaki imkanlari verir.
•Muallim:
■ talim prosesinda zaif §agirdlarla fardi i§lamak u9un vaxt qazanir.
■ praktik i§larin naticalarinin suratli dioqnistikasini aparmaq imkani olur.
j §agirdlar:
■ komputer modellarindan istifada edarak mustaqil praktik i§lari icra etmak bacarigi qazanirlar.
■ fardi praktik i§lari apararaq, fiziki hadisa va qanunauygunlari analiz va tahlil edirlar.
■ dars prosesinda yerina yetirilmasi mumkun olmayan praktik i§larin yerina yetirilmasi imkanina malik olurlar.
■ darsdan kanar vaxtlarda virtual eksperimenti aparmaq imkani alda edirlar.
■ komputerdan tadris vasitasi kimi istifada etmak vardi§larina yiyalanirlar.
■ elektron resurslarla i§lamak bacarigina yiyalanirlar.
Komputer modellarindan istifada edilarak aparilan praktiki i§lar real laboratoriya i§larini avaz eda bilmasa da, o §agirdlarin bacariqlarini inki§af etdirir. Ona gora da orta maktabda fizika faninin tadrisinda praktik i§lari icra etmak u9un virtual laboratoriya tacrubalarindan istifada edilmasi maq-sadauygundur.
9D9BIYYAT
1. 2.
3.
4.
5.
M.i.Murquzov, R.R.Abdurazaqov, R.M. 0liyev, D.Z.0liyeva. Fizika 8, Darslik, Bakina§r, 2019. 200 s.
M.i.Murquzov, R.R. Abdurazaqov, R.M. 0liyev, D.Z. 0liyeva. Fizika 9, Darslik, Bakina§r, 2017. 224 s.
S X. Calilova, T.M.Haciyev, G.0.ismayilbayli. XI sinif fizika kursunda "Elektrolit mahlullarinda elektrik carayani. Elektroliz qanunu" movzusunun tadrisinda virtual numayi§ tacrubalarindan istifada texnologiyasi. Nax9ivan Dovlat Universiteti. "HEYDdR dLIYEV-100" movzusunda Respublika elmi konfransmm materiallari. Naxgivan-2023.s9h.268 Физика в школе - HTML5 (Физика. Анимации/Симуляции). 2024 https://www.vascak. cz/physicsanimations.php?l=ru. Phet Colorado физика. (Физика. Анимации/Симуляции). 2024 https://phet.colorado.edu/az/simulations/bending-light
