Ортағасырлық Сарайшық қаласындағы зерттеу нәтижелері туралы (2022 жылғы далалық маусым материалдары бойынша) Текст научной статьи по специальности «История и археология»



ЭОЖ 902.904 (574) ГТАМР 03.41.91

https://doi.Org/10.52967/akz2024.3.25.175.185

ОртаFасырлык Сарайшык каласындаFы зерттеу нэтижелерi туралы

(2022 жылгы далальщ маусым материалдары бойынша)

© 2024 ж. Муктар Э., Ахметова У., Турарулы А., Жумабаев А., Байгалиев Ж.

Abilseit Muktar1, Ulzhan Akhmetova2, Aibek Turaruly1*, Amangeldi Zhumabayev1 and Zhunys Baigaliev1

'Doctor of Historical Sciences, Director, State Historical-Cultural Museum-Reserve "Saraishyq", Atyrau, Kazakhstan. ORCID: 0000-0002-7177-0710 E-mail: [email protected] 2Doctor of Historical Sciences, Associate Professor, Dosmukhamedov Atyrau University, Atyrau, Kazakhstan. ORCID: 0000-0002-4274-8602 E-mail: [email protected] ^Corresponding author, chief inspector, State Historical-Cultural Museum-Reserve "Saraishyq", Atyrau, Kazakhstan. ORCID: 0000-0002-4671-6990 E-mail: [email protected] 1Scientific secretary, State Historical-Cultural Museum-Reserve "Saraishyq", Atyrau, Kazakhstan. ORCID: 0000-0002-8863-5638 E-mail: [email protected] •Researcher, State Historical-Cultural Museum-Reserve "Saraishyq", Atyrau, Kazakhstan. ORCID: 0000-0001-9483-2278 E-mail: [email protected]

The article presents the results of archaeological work continued in 2022 at the excavation № 3 of the medieval settlement of Saraishyq. The excavation is located on the site of the settlement, in the coastal strip of the Zhaiyk River. The work carried out earlier here consisted of two stages. The first stage of work was completed in 2019. At the upper cultural layer (15th-16th centuries) family burials were revealed - crypts and dozens of single grave pits, parts of residential and utility rooms. At the second stage, in 2021, with further deepening of the excavation, the central part of the structure with rooms located along long corridors, stretched in the north-south direction and dating from the Golden Horde period, was investigated. Structurally, this building is similar to medieval establishments of the "khan" type - caravanserais where distinguished guests, travelers, merchants, and pilgrims could find accommodation. 30 m from this object there is a complex palace building - khan (inn), consisting of more than 40 rooms, discovered by archaeologist Z. Samashev in 1996-2008. This site of the settlement probably consists of a structure built for overnight caravans, travelers and pilgrims.

Source of funding: The publication was carried out within the framework of granted financing of the Committee of Science of the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Kazakhstan for 2023-2025, project IRN AP19678171.

For citation: Muktar, A., Akhmetova, U., Turaruly, A., Zhumabayev, A., Baigaliev, Zh. About the results of research in the medieval settlement Saraishyq (based on the materials of the 2022 field season). Kazakhstan Archeology, 3 (25), 175-185 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2024.3.25.175.185

Keywords: archaeology, medieval settlement, room, corridor, tandyr oven, bell, pool

Ty^h сездер: археология, ортаFасырлык1 к,ала, белме, д^з, тандыр пеш, крцырау, пул

Ключевые слова: археология, средневековое городище, комната, коридор, тандырная печь, колокольчик, пул

About the results of research in the medieval settlement Saraishyq

(based on the materials of the 2022 field season)

Эбшсешт Муктар1, Улжан Ахметова2, Айбек Турарулы1*, Амангелдi Жумабаев1, ЖYнiс Байгалиев1

1тарих Fылымдарыныц докторы, директор, «Сарайшык» мемлекетлк тарихи-мэдени музей-коры^ы, Атырау, Казакстан 2тарих Fылымдарыныц докторы, KауымдастырылFан профессор, Х. Досмухамедов ат. Атырау университету

Атырау, Казакстан "корреспондент авторы, бас инспектор, «Сарайшык» мемлекетлк тарихи-мэдени музей-коры^ы, Атырау, Казакстан ^алым хатшы, «Сарайшык» мемлекеттiк тарихи-мэдени музей-коры^ы, Атырау, Казакстан

1Fылыми кызметкер, «Сарайшык» мемлекеттiк тарихи-мэдени музей-корыFы, Атырау, Казакстан

Ортагасырлы^ Сарайшык, ^аласындагы зерттеу нэтижелерi туралы

(2022 жылFы далалык маусым материалдары бойынша)

Макалада 2022 жылFы ортаFасырлык Сарайшык каласы орнындаFы №3 казбада жалFаскан археологиялык жумыстыц нэтижесi усынылFан. Бул жерде жYргiзiлген жумыстар екi кезецнен турды. Бiрiншi кезецдеп жумыстар 2019 жылы жYргiзiлдi, жоFарFы курылыс кабатынан (ХV-XVI FF.) отбасылык жерасты жерлеу орындары - саFаналар мен ондаFан жеке жерлеу шуцкырлары, турFын жэне шаруашылык белмелердщ бвлiктерi аныкталды. 2021 жылы, яFни екiншi кезецде № 3 казбаны ары карай терецдетт KазFанда солтYслк-оцтYстiк баFытта созылFан, узынша дэлiздердщ бойына катарласып орналаскан белмелерi бар алтынордалык кезецге тиесiлi Fимараттыц орталык белт ашылды. Курылымы жаFынан бул Fимарат курметтi конактарды, жолау-шыларды, саудагерлердi кабылдайтын «хан» типтес KOFамдык нысанFа жакын. Бул нысаннан 30 м-дей жерде 1996-2008 жж. археолог З. Самашев ашып зерттеген 40-тан астам белмеден туратын кешенд1 сарай «хан» (конак кабылдайтын орын) Fимараты орналаскан. Каланыц бул ауданы керуеншiлер, сая-хатшылар, зиярат етуштердщ тYнеп Fибадат ету1 Yшiн салынFан курылыстардан турFан деген болжам бар.

Каржыландыру кeзi: Макала КР ГЖБМ Гылым комитетшщ 2023-2025 жж. гранттык каржыландыру аясында дайындалды, жобаныц ЖТН АР19678171.

Сiлтеме жасау Yшiн: Муктар Э., Ахметова У., Турарулы А., Жумабаев А., БаЙFалиев Ж. ОртаFасырлык Сарайшык каласындаFы зерттеу нэтижелерi туралы (2022 жылFы далалык маусым материалдары бойынша). Н,азак,стан археологиясы. 2024. № 3 (25). 175-185-бб. РР1: 10.52967/akz2024.3.25.175.185

Абилсеит Муктар1, Улжан Ахметова2, Айбек Турарулы1*, Амангелды Жумабаев1, Жунис Байгалиев1

1доктор исторических наук, директор, Государственный историко-культурный музей-заповедник «Сарайшык», г. Атырау, Казахстан 2доктор исторических наук, ассоциированный профессор, Атырауский университет им. Х. Досмухамедова, г. Атырау, Казахстан "автор-корреспондент, главный инспектор, Государственный историко-культурный музей-заповедник «Сарайшык», г. Атырау, Казахстан Ученый секретарь, Государственный историко-культурный музей-заповедник «Сарайшык», г. Атырау, Казахстан 1научный сотрудник, Государственный историко-культурный музей-заповедник «Сарайшык», г. Атырау, Казахстан

О результатах исследований средневекового городища Сарайшык

(по материалам полевого сезона 2022 г.)

В статье представлены результаты археологических исследований средневекового городища Сарайшык 2022 г., полученные на раскопе № 3. Проведённые ранее здесь работы состояли из двух этапов. Первый - выполнен в 2019 г.; в верхнем строительном горизонте (XV-XVI вв.) выявлены подземные семейные захоронения - склепы и десятки одиночных могильных ям, фрагменты жилых и хозяйственных помещений. На втором этапе, в 2021 г., при дальнейшем углублении исследована центральная часть сооружения с помещениями, расположенными вдоль длинных коридоров, ориентированных в направлении север-юг и датируемых золотоордын-ским периодом. По структуре это сооружение близко к средневековым заведениям типа «хан» - постоялым дворам, где могли остановиться почётные гости, путешественники, купцы и паломники. В 30 м от этого объекта находится комплексное дворцовое здание, состоящее из более чем 40 комнат, открытых под руководством З. Самашева в 1996-2008 гг. Этот участок городища, вероятно, состоит из строений, предназначенных для ночлега караванщиков, путешественников и паломников.

Источник финансирования: Статья подготовлена в рамках грантового финансирования Комитета науки МНВО РК на 2023-2025 годы, ИРН проекта АР19678171.

Для цитирования: Муктар А., Ахметова У., Турарулы А., Жумабаев А., Байгалиев Ж. О результатах исследований средневекового городища Сарайшык (по материалам полевого сезона 2022 г.). Археология Казахстана. 2024. № 3 (25). С. 175-185 (на каз.яз.). РР1: 10.529677akz20243.25.175.185

1 К1ркпе (Муцтар Э.)

Ортагасырльщ Сарайшьщ паласы Атырау облысы Махамбет ауданы Сарайшыщ ауылы мацында, Жайыщ e3eHiHi4 оц жагалауында орналас^ан. Кала орнында археологиялыщ зерттеу ж^мыстары ХХ гасырдыц 30-жылдарынан бастап ^олга алынды. 1937 жылы археолог Н.К. Арзю-тов кешендi ^азба ж^мыстарын жYргiздi [Арзютов 1949]. 1950 жылы Э.Х. Марг^лан бастаган Батыс Казахстан археологиялыщ экспедициясы ортагасырлыщ Сарайшыщ паласы орнында тыцгылыщты зерттеу ж^мыстарын жYргiздi [Маргулан 1951: 8]. Одан кешн, ХХ гасырдыц 70-80 жылдарында археолог Л.Л. Галкин Сарайшыщта зерттеу, барлау ж^мыстарын eткiзгенiн атап еткен жен. Ал 1989 жылдан бастап ^ала орнына З. Самашев жетекшiлiк еткен Батыс Казахстан археологиялыщ экспедициясы археологиялыщ зерттеулер жYргiздi [Самашев 1996; 1998; 2003; 2005]. 2017 жылдан берi Сарайшыщты жергiлiктi археологтар зерттеуде. 2019 жылы № 3 ^азба орнын алгаш зерт-теп бастаган Атырау облысы тарихи-елкетану музейiнiц ^ызметкерлерi болса, 2021 жылдан бастап «Сарайшыщ» музей-^орыгыныц археологтары Казахстан Республикасыныц Мэдениет жэне спорт министрлiгi Мэдениет комитетшщ 2021-2023 жж. арналган № BR10164208 багдарламалы-нысаналы ^аржыландырылган гылыми жоба аясында одан эрi на^ты зерттеулер жYргiздi [Ахме-това жэне т.б. 2022; Петров и др. 2022; 2023]. Казба орнында кeлемi ау^ымды, саман кiрпiштен т^ргызылган ^^рылыс нысаны ашылды. Оныц сырт^ы шегаралары 2021 жылы тYгел аныщталган жо^. Казбаны жалгастыру келесi маусымга жоспарланды.

2022 жылгы ^азбадагы ж^мыстардыц жалпы ма^саты Сарайшыщтыц XIII-XV гг. тэн к¥рылыс ^абаттарын ашу болып табылды. Сонымен бiрге ^азбада аныщталган нысанныц аумагын ай^ындау жэне сэулетi мен табылган жэдiгерлерi ар^ылы Сарайшыщтыц экономикалыщ, сауда байланыста-рын зерттеу, ^аланыц орта гасырдагы рeлiн саралау кiредi. 2021 жылгы ^азба орта гасырларда Сарайшыщ ^аласыныц гимараттары алдын ала ойластырылган жоспар бойынша, тYзу эрi ^атар-^атар т^ргызылганын кeрсеттi. ¥зын дэлiздiц бойындагы iрi гимарат ^арапайым ^ала т^ргыныныц YЙi емес, ^огамдыщ кешецщ ^рылыс болса керек. Мэдени ^абаттан жэдiгерлердiц, тYрлi б^йым ^алдыщтарыныц гаптеп табылганына ^арай, ^аланыц Yлкен мэдени-саяси орталыгы болган секiлдi. Жэдiгерлер Сарайшыщтыц Жошы ^лысындагы бас^а ^алалармен сауда байланысыныц болганын бiлдiредi. Сондай-а^ экономикалыщ байланыстардыц ау^ымы ^ала т^ргындарыныц Алтын Орда мемлекет кезецiндегi мэдени сипатын саралауга кeмектеседi.

2 Зерттеу эдктер1 мен материалдар

2.1 Зерттеу эдктер1 (Ахметова У., Турарулы А., Жумабаев А.)

Казбада ^алаларды зерттеудiц эмпирикалыщ ^алыптас^ан эдiстемесi ^олданылды, ягни, табылган барлыщ заттарды белгiлей отырып, мэдени ^абаттар ашылды. Белгiлеу ж^мыстары сызба, сипаттау жэне фотосуретке тYсiру ар^ылы тiркелiп отырды. Ж^мыс барысында гимарат аумагын, жоспарын аныщтау ма^сатындагы ^азба тYрi ^олданылды, аныщталган гимараттыц кeлемдi болуы-на байланысты ^азба алацы жан-жагына ^арай кецейiп отырды. Казба орны эуеден «DJI Mavic 2 Pro» квадрокоптерi ар^ылы суретке тYсiрiлдi.

2.2 Материалдыц сипаттамасы (Турарулы А., Жумабаев А., Байгалиев Ж.)

Алынган материалдар eцделiп, гылыми т^ргыдан талданып отырды. Казба барысында гимарат бeлмелерiнiц шикi кiрпiштен саланган ^абыргалары ашылды. Кiрпiштердiц кeлемi бiркелкi емес. Сонымен ^атар пахса блоктардан к¥йылган ^абырга набаты кездеседi. Шикi юршштер сары тYCтi саз балшыщтан ^йылган болса, пахса блоктарынан кYлгiн тYCтес, арасында

¥са^ мал CYЙектерi, ^ож, эртYрлi ^ыш ыдыс сыныщтары кездеседi. Кабыргалардыц кейбiрiнде ^^м аралас сазбен сыланган сылакгары болды. Кабыргалар бiрнеше ^^рылыс кезецдершен тирады. М^ныц бэрi гимарат ^абыргаларыныц ¥за^ жылдар бойы пайдаланылганын, бiрнеше рет сол орында ^айта салынганын бащатады. Сондай-а^ жендеу, ^айта ^^рылымдау кезендерiнен еткеш белгiлi. Кдоылыс кезендерiн аныщтауда мэдени ^абаттардан табылган тиындардыц атрибуциясы ескершдт

3 Талкылау (Муцтар Э., Ахметова У., Турарулы А., Жумабаев А., Байгалиев Ж.)

Казбада аныщталган гимаратты зерделеу барысында осыган ¥^сас келетш нысандар iздестiрiлдi. Кона^ ^абылдау ма^сатында салынган гимараттарды жiктеу барысында к¥рылымы типтiк емес жэне талдауы кYрделi гимараттар жиi ¥шырасты. Сондыщтан жштеу барысында осындай ма^саттагы барлыщ гимараттарды толыщ ^амту мYмкiн болган жо^. Оган ^оса ол ескертюштердщ жеке ерекшелiктерiн сипаттау - белек та^ырып.

Бiз зерттеген гимарат^а бiршама ¥^сас деп Алтын Орданыц астанасы - Сарай ^аласында ^азылган гимаратты атауга болады. Б¥л гимаратты орналас^ан жерi мен жобасыныц ерекшелiгiне байланысты м¥сылман дiнiмен байланыстыруга болатын шыгар деген пiкiр бар. Ол ^аладагы Yлкен мешiтке ^арсы 5,5 м ^ашыщтыщта, кешенщ екiншi бетiнде орналас^ан. Fимараттьщ солтYCтiк белiгi ^ираган, сондыщтан оныц на^ты пiшiнi мен елшемдерш аныщтау мYмкiн болмады. Зерттелген белшнщ жобасы Г тэрiздес. Yй-жайлар ею перпендикуляр сызыщтыц бойына орналас^ан. СШ-ОБ багытындагы ¥зындыгы шамамен 20 м, СБ-ОШ багыты бойынша ¥зындыгы - 9,7 м. Fимарат енi 5,25 м [Зиливинская 2011: 137].

Fимараттьщ солтуспк-батыс ^анатындагы бес белме зерттелдт Олардыц тертеушщ келемi бiрдей, стандартты орналас^ан ^арапайым ^она^ белмелерi. Б¥л белмелерде т¥рмыстыщ зат-тар жовда тэн, белсендi емiрдщ iзi бшшбейдт Сондай-а^ оларда алтынордалыщ т¥ргын Yйлерге тэн ^айта жасаулар мен ^айта жобалау да жо^. Б¥л гимараттыц ^огамдыщ сипатын керсетедi, ол белмелердi Yй шаруашылыгымен айналыспаган, уа^ытша т¥ргындар жайлаган.

Г.А. Федоров-Давыдов б¥л гимаратты ^она^ ^абылдайтын YЙ - ханака деген болжам айтты. Б¥л болжам кещлге ^онымды, ейткенi жа^ын жерде тек мешгг ^ана емес, зиярат ету нысаны бо-луы мYмкiн кесенелер де бар.

Шыгыс елдершде кепшiлiкке белгiлi, саудагер керуендерiне арналып бiркелкi етiп салынган, жолаушылар то^тайтын орындар бар. Араб елдерiнде м¥ндай гимараттарды керуен-сарай дейдi, ягни, керуендерге арналган сарай гимараты, ал турю тiлдерi басым жерлерде оларга хан деген атау ^олданылган [Зиливинская 2018: 12].

Жол бойындагы ^онакуйлерден бас^а ^алаларга кiре берiсте жэне ^ала iшiнде де керуен-са-райлар болган. Калалыщ керуен-сарайларда ^онакуйлер гана емес, сонымен ^атар оларда ^оленер шеберханалары мен саудагерлер дYкендерi де болуы мYмкiн. Вакф (уа^ып) ретiнде ^алалыщ ке-руен-сарайлар ез иелерiне айтарлыщтай табыс экелдi (вакф - мусылман елдергнде мемлекет не-месе жеке тулга тарпынан дгни уйымдарга цайырымдылыц ретгнде бер1лген салыц салынбай-тын мYлiк) [Беленицкий жэне т.б. 1973: 139]. Ортагасырлыщ ^ала керуен-сарайлары аз зерттелген, ейткеш олар толыщ са^талмаган, бiрак жол бойындагы жолаушылар то^тайтын орындар барлыщ шыгыс елдерiнде кещнен танымал [Зиливинская 2018: 14].

Сарайшыщта 1996 жылдан бастап ^азылган «хан» типт сарай кешенiнде орналас^ан орта гасырлардагы саяхатшылар мен кепестер жатын орындарга жайгасып, жыл^ыларына ^ора тауып, тауарларын сатып, бас^а саудагерлермен жэне келушшермен аралас-^¥ралас болган.

Бул гимарат туралы «Сарайшыктыц кыш буйымдары» атты ецбекте былай сипатталган: «Оныц пiшiнi, негiзiнде архитектуралык "хан" типтес жобаланган сарай кешендi. "Ханалар" кадiрлi конактар, кепестер мен тэу етушiлер, саяхатшылар Yшiн тургызылатын. Ол XIV-XVII гасырларда шыгыстагы мусылман елдерiнде ете кец таралган едi. Курылыстыц келемi зэулiм 40^20 метрлiк. Бул жерде бурын болган курылыс нышандары кезiнде тегiстелiп, бiтелiп те тасталган» [Самашев жэне т.б. 2008: 19].

Fимараттьщ 20^20 метрлiк орталык белтнщ негiзгi кацкасы екi метрлiк куйылган платформаныц Yстiне мыктап шикi юршштен каланган. Кацканыц кабыргаларыныц iшi эртYрлi материалдармен толтырылып бекiтiлген. Fимаратта 25 белме тазартылды. Оныц оцтYCтiк жагындагы портал белiгi аркалы келген, юре-берюшдеп шыгыцкы тусында кец пандусы бар. Бурыш-бурышында сэл шыгыцкылау жасалган мунаралар орналастырылган. Портал кYЙдiрiлген кiрпiштен каланып, бедерлi панель жэне кестелi ернектер тYрiнде ак алебастрден жасалып, сэцщк элементтермен капталган.

Кiре берiсiнде кец алац бар. Бул гимаратты, болжам бойынша Жошыныц урпагы Орыс хан салдырган [Самашев жэне т.б. 2008: 19]. Ол 1370 жылдары Дешт>Кыпшактыц шыгысындагы ез иелiгiне еткен жерлерде билшн ныгайтып, кYЙреуге бет бурган империяны кайта калпына келтiруге тырысты. Сыганактагы резиденциясын устай отырып, Сарайжукты ез иелiгiнiц астана-сына айналдыргысы да келдi. «Кептеген медресе, ханака, мешгг жэне баска игiлiктi гимараттар салдырткан» атасы Еженнiц Yлгiсiне сай, Орыс хан да орталык калаларды гYлдендiрудi колга ала-ды [Кляшторный, Султанов 1992: 198].

Кеп узамай гимарат жан-жагына карай кецейе бастаган, оныц капталдарына симметриялык тYрде канат секiлдi белмелер жалганган. Арткы шыгыс жагы да кептеген жанама курылыс нысандарыныц есебiнен есе тYседi. Курылыс саны 40 шакты болып кебейдь Ансамбльдiц орта тусы жанамалап салынган тургынжай шатырларыныц Yстiнен биiк турды. Негiзiнен олардыц кебiсi тургылыкты белмелер болган [Самашев жэне т.б. 2008: 20].

Бул казба бiз карастырып отырган № 3 казбадан 30 м-дей жерде орналасканын ескерсек, каланыц осы гимараттар орналаскан ауданы керуеншшер, саяхатшылар, жолаушылар, зиярат етушiлердiц тYнеуi Yшiн салынган курылыстардан турган болса керек.

2021 жылы № 3 казбадан узын дэлiздердiц бойында катар-катар орналаскан бес белменщ ашылуына байланысты бул нысанды да когамдык гимарат - конак кабылдайтын орын деп болжаган болатынбыз [Жумабаев, Турарулы 2021: 165].

4 Зерттеу нэтижелерi (Муцтар д., Ахметова У., Турарулы А., Жумабаев А., Байгалиев Ж.)

Fимараттыц орталык белт бурын ашылгандыктан, солтYCтiк жэне оцтYCтiк белiгiнде казбаны кецейту аркылы жYргiзу жоспарланды. Осы максатта 2021 жылы казбаныц солтYCтiк-шыгыс бурышы солтYCтiкке карай 3 м-ге кецейтшш казылса, 2022 жылы сол аумак C0лтYCтiкке карай 7 м-ге дешн, шыгыс багытка 4 м-ге кецейтшш казылды. Осы белiктен гимараттыц солтYCтiк шетi айкындалды. Fимараттыц солтYCтiк кабыргасыныц калыцдыгы 85 см, бшктт 80 см. Осы C0лтYCтiк кабырга мен казбада ашылган № 1 белме арасында енi 70 см, узындыгы 400 см болатын дэлiз ашылды. Кейiннен гимарат кайта салынган кезшде бул дэлiздi калыцдыгы 5-6 см бiрнеше кабат балшык ертндюш кую аркылы бiтеп тастаган. Дэлiздiц шыгыс жак шетiнде тандыр пеш орналаскан. Пештщ диаметрi 38 см, терецщп 15 см. Ауызы батыска караган. Дэлiздiц оцтYCтiгiндегi № 1 белменщ кабыргасы 2021 жылы ашылган болатын, ол агаш кацкалы кабырга тYрiнде жасалган. Агаш сырыктарды прек етiп жасаган кабырганыц калындыгы 25 см, сырыктардыц арасы 30 см.

2021 жылгы маусымда ашылган батыс кабырганыц бойындагы еш 75-100 см болатын дэлiздщ шетшде гимараттыц солтYCтiк кабыргасынан шыгатын eciri болган. Ол кейiн квлемi 42^21x8 см шию кiрпiштермен каланып бггелген, саланган кiрпiштер iшкi жагында 35 см-дей кабыргадан шыгып тур.

СолтYCтiк кабырга Yстiне шыгыс жагында тагы 6ip кYлгiн тYCтi пахса кабырга каланып биiктетiлген. СолтYCтiк-батыс бурышта солтYCтiкке 73 см шыгыцкы кабырга жалгаскан. Оныц калыцдыгы 36 см. Бул гимараттыц батыс кабыргасымен байланысты болса керек. Ал осы солтустш-батыс бурышта батыс кабырганыц сырткы жагынан такап тагы бiр кабырга саланган, ол кейiнгi курылыс кабатында салынганы байкалады. Жер бетiнен 55 см терецщктен каланып басталган, одан твмен ^л аралас топырак кабаты жатыр. Бул кабырга узындыгы ощуспк багытка карай 320 см, калыцдыгы 60-70 см. Кабырга сыртынан катар орналаскан екi тандыр пеш ашылды. Бул тандыр пештердщ квлемi Yлкен. Тандырлардыц диаметрi 60 см, биiктiгi де 60 см, кабыргасыньщ калыцдыгы 5 см. Ею пештiц аралыгы 20 см. Тандыр пештердщ солтYCтiк жэне батыс жагында онша айкын емес кабырга сулбалары байкалады. Ягни, тандыр пештер бвлме iшiнде орналаскан болуы мYмкiн.

Казбаныц солтYCтiк-шыFыс тусынан, гимарат сыртынан Yш жеке жерлеу шуцкыры жэне шаруашылык максатта казылган шуцкыр аныкталды. Шаруашылык шуцкыры iшiнен кыш ыдыс сыныктары, мал CYЙектерi жэне ерекше айта кетер нэрсе, двцгелек ойыктар ойылган койдыц жауырын CYЙектерi табылды. Эцделген жауырын CYЙектерiнiц саны - 9. Сондай-ак казбаныц шыгыс жиегшен кыш кiрпiштен салынган кврхана гимаратыныц бiр бвлiгi ашылды. Бул адам кабiрiнiц бiз зерттеп жаткан гимаратка катысы жок, кейiнгi кезенде пайда болган нысандар болгандыктан, казбадагы жумыс кYшi гимараттыц топырактан ашылмай жаткан оцтYCтiк бвлiгiне жумылдырылды.

Казбаныц ощустш шетiндегi бвлменiц кабыргалары 2021 жылгы маусымда жартылай казылгандыктан оны толыктай ашу максатындагы жумыстар 2022 жылы жYргiзiлдi. Бул бвлме шартты тYрде № 7 бвлме деп белгшендт 2021 жылы ашылган алты бвлменiц сипаттамасы будан бурын жарияланган болатын [Ахметова жэне т.б. 2022].

№ 7 бвлме. № 5 бвлменщ ощусттнде орналаскан. Бвлме квлемi 5,10x3,75 м. Кабыргалардыц биiктiгi 1,80-1,88 м, калыцдыгы 75-50 см. Шыгыс кабырганыц каландыларына карасак, оныц бiрнеше курылыс кезецдерiнен туратыны, кабыргага жвндеу жумыстары жYргiзiлгенiн байкаймыз. Эсiресе, бiрнеше кабат етiп кара сур туст балшыктан куйылган бвлiгi айкын квршш тур. № 5 бвлменiц батыс жагында орналаскан дэлiз осы бвлмеге шыгатын болган. Солтустш кабыргасына такалган жерге шикi кiрпiштен аласа келген тугыр багана каланган. Оныц квлемi 1,1x0,5 м, биiктiгi 45 см. № 5 бвлменщ ест осы бвлмеге карай шыгатын болган, бiрак кешннен бггелш, орнын сылакпен сылап тастаган. Бвлменiц iшкi кврiнiсiнде баска ешкандай курылыс элементтерi жок. Едеш саз балшыкпен сыланган. Бвлменi тазалау барысында кыш ыдыс сыныктары, мал CYЙектерi табылды.

№ 8 бвлме. № 7 бвлменщ ощуспк жагынан ашылды. ECiri солтYCтiгiнде, № 7 бвлме жакка караган. № 8 бвлменщ батыс жагында дэлiз орналаскан. Бвлме квлемi 3,1x4 м (ШБ-СО багытында). Кабыргаларыныц биiктiгi 65 см-ден 148 см-ге дешнп аралыкта, калындыгы 50-70 см шамасында. Кабыргалар шю жагынан саз балшыкпен сыланган. Сылактыц калындыгы 2 см. Бвлменiц шыгыс, ощустш жэне батыс кабыргалары бойында П тэрiздес сыпа салынган, сыпаныц кецдiгi шыгыс бвлiкте 80 см, ощустш бвлiкте 178 см, батыс бвлште 50 см. Биiктiгi 30-40 см шамасында. Бвлменщ баска аумагы тугелдей саз балшыкпен сыланган еденнен турады (1-сур.). Нивелирмен влшегенде

еден казбаныц бетю децгешнен 250 см терецдштен аныкталды. Шыгыс сыпада тандыр пеш орналаскан. Сыпа iшiмен тандырдан екi арналы кан ощустш багытка карай жYргiзiлген. Канныц узындыгы 240 см, эрбiр арнасыныц енi 10 см, екi арнаныц арасындагы кабырганыц калыцдыгы 25 см. Кан бeлменiц оцтYCтiк-шыFыс бурышында кабырга шше жYргiзiлген муржамен жалгасады. Бeлмедегi тандыр пештiц диаметрi 40 см, кабыргасыныц биiктiгi 35 см. Пештщ ауыз куысы батыс жакка караган, оныц енi 20 см, бшктш 30 см. Тандырдыц ауыз куысы алдында оттык шуцкыры бар, оныц кeлемi 35^30 см, терендiгi 10 см. Тандыр пештщ солтYCтiк жагында, бeлменiц солтYCтiк-шыгыс бурышында шаруашылык максатта казылган шуцкыр еден децгешнен аныкталды. Шуцкыр диаметрi 50 см, терецщп 60 см, кабыргасы тш, тYбi тегiс келген. Iшiнен мал CYЙектерi, кыш ыдыс сыныктары, тандыр пеш кабыргасыныц сыныктары шыкты, шуцкыр саз топыракпен аралас толтырылган. Шыгыс сыпаныц шетiнен бeлменiц батыс кабыргага дейiн еденнен казылган ордыц орны аныкталды. Ордыц узындыгы 210 см, еш 10 см, терендiгi 10-20 см. Ор шшщ топырагын тазалау барысында жука агаш тактай калдыктары, агаш Yгiндiлерi шыкты. Шамасы, ордыц шше агаштан жасалган жука кабырганыц тYбi бекiтiлiп, калка (ширма) немесе шымылдык тэрiздi YЙ жабдыгы болганга уксайды. Сыпадан орга дейiнгi еденнщ кeлемi 1,80x1,35 м болса, ордан C0лтYCтiк кабыргага дейiнгi еденнiц кeлемi 2,40x0,75 м. Бeлме есiгiн солтYCтiк кабырганыц батыс

1-сур. Сарайшык. Гимараттагы № 8 белме. Фотосурет: ЖYнiс Байгалиев Fig. 1. Saraishyq. Room № 8 of the building. Photo: Zhunis Baigaliev Рис. 1. Сарайшык. Комната № 8 в здании. Фото: Жунис Байгалиев

жак шетше орнаткан. Есштщ енi 70 см. Саман юршштен табалдырык салынган, биiктiгi 5 см, калыцдыгы 30 см. Бвлмеш топырактан ашу барысында мыс тиындар, жылкы бейнесiндегi кола кулып, кола коцырау, екi кыш шырагдан жэне кыш ыдыстардыц сыныктары табылган.

Дэлiздер. № 8 бвлменiц батыс кабыргасыныц сыртында С-О багытта салынган дэлiз бар. Ол № 7 бвлменщ оцтYCтiк шетiнен басталып 6,20 м узындыкка дейiн созылган, енi 1 м бола-ды. Дэлiздiц батыс кабыргасыныц бшкпп 140 см, калыцдыгы 60 см. Бул кабырга батыска карай кисайып тур.

№ 8 бвлменщ шетшен гимараттыц шыгыс кабыргасындагы есiктiц орны ашылды. Есiктiц еш 1,40 м. Бул жерде узындыгы 5,30 м, енi 1,40 м болатын куыс - кiреберiс дэлiз пайда болган. Дэлiз кабыргаларыныц бшкпп 84-90 см шамасында. Бул дэлiз № 8 бвлменiц батыс жагындагы дэлiзге дейiн созылган. Ол ею дэлiздiц арасы шикi кiрпiштi кабыргамен бвлiнiп тур. Осы дэлiздердiц ощуспк жагынан № 9 бвлме ашылды.

№ 9 бвлме. Бул бвлме гимараттыц алдыцгы ашылган бвлмелерiнен жогаргы мэдени кабаттан аныкталды. Сондыктан уакыты бойынша кейiнгi кезецдегi тургынжай деп есептелшдт Бул бвлменiц есiгi солтуспк кабыргасыныц шыгыс жак шетiнде орналаскан, кiреберiс дэлiзге шыгатын болган. Есштщ енi 98 см, табалдырыгыныц бшкпп 7 см, калыцдыгы 23 см. Есштщ батыс жагында солтYCтiк кабыргага такала тандыр пеш салынган. Тандырдыц диаметрi 47 см, биiктiгi 37 см, кабыргасыныц калыцдыгы 3 см болды. Кабыргасыныц шю жагына тарак тiсiмен салынган врнектер жYргiзiлген. Пештщ ауыз куысы оцтYCтiкке караган, квлемi 20x15 см. Ауыз куысы алдында пеш шуцкыры аныкталды, оныц квлемi 35x25 см, терецдiгi 5 см. Тандыр пештен батыс багытка карай узындыгы 180 см ею кан арнасы созылган, арналардыц енi 16 см, аралык кабыргасыныц енi 16 см. Кан арналары солтYCтiк кабырганыц бойына ойып жасалган тiк муржага жалгаскан. Тандырдыц аузынан оцтYCтiк багытка карай 2,65 м-ге дешн сыпаныц кабыргасы созылган. Кабырганыц биiктiгi 38 см, еш 20 см. Сыпаныц еш 2 м шамасында. tai топыракпен толтырылган.

Бвлменiц жалпы квлемi 5,75x4,75 м. Бвлменiц шыгыс кабыргасыныц бшкпп 100 см, калыцдыгы 60 см, саргылт тYCтi шикi юршштен каланган. СолтYCтiк кабыргасыныц биiктiгi 84 см, калыцдыгы 45 см. Ол кабырга Yш курылыс кабатынан турады. ОцтYCтiк кабыргадан екi курылыс кезещ байкалды. Твменгi кабаттагы кабырга кара-сур тусп блоктан согылган, ал жогаргы кабаттыц саргылт тYCтi кiрпiш каландылары бар. Кабырганыц жалпы биiктiгi 1,4 м. Бвлменщ батыс кабыргасы айкын емес. Еден децгешнде аныкталган кабырганыц сулбасы 20 см терецщкте казылды.

ОцтYCтiк кабыргадан 2,25 м, шыгыс кабыргадан 1,60 м сыпага дешнп бвлiктiц бэрiн еден алып жатыр. Еден саз балшыкпен сыланган. Еденде оцтYCтiк кабыргадан солтYCтiкке карай 1,20 м жерде батыс-шыгыс багытында казылган ор аныкталды. Ордыц шеи шыгыс кабыргага енш кет-кен. Ор шыгыс кабыргадан есептегенде 160 см узындыкта казылган, оныц еш 20 см, терецдiгi 7 см. Бул жерде агаштан курылган калка кабырга - шымылдык секiлдi интерьер бвлшеп орналаскан болуы мYмкiн.

2022 жылгы казба жумыстарыныц нэтижесi гимараттыц ею параллель кабыргасы бойын-да катарласа орналаскан бвлмелерi мен дэлiздерiн ашып кврсеттi [Ахметова жэне т.б. 2023: 39] (2-сур.). Одан баска, гимараттыц солтуспк шегарасы аныкталды. Fимараттыц узын келген шыгыс кабыргасы № 8 бвлменщ ощуспк шетiнен Yзiлiп, iшке кiретiн есiк орны, одан эрi дэлiз пайда болды. Fимарат эр кезецде жацартылып, курылысына взгерiстер енгiзiлiп отырган. Казбада бвлмелердщ интерьерi орта гасырлык калалар бвлмелершщ классикалык Yлгiсiнде салынганы

2-сур. Сарайшык,. Гимараттыц 2022 жылы ашылган оф^спк белт. Фотосурет: ЖYнiс Байгалиев Fig. 2. Saraishyq. The southern part of the building excavated in 2022. Photo: Zhunis Baigaliev Рис. 2. Сарайшык. Южная часть здания, исследованная раскопками в 2022 г. Фото: Жунис Байгалиев

байкалады. Ягни, белменщ 6ipa3 белтн сыпа альт жатыр. 1шше тандыр пеш салынып, сыпа iшiмен кан арналары жYргiзiлген. Сонымен катар белмелердщ 6ip белiгiн керме - шымылдыкпен белгенiн дэлелдейтiн еденнен казылган орлардыц орны табылуы да мацызды. Тек, № 7 белме шше еш курылыс салынбаган, бос кещстж болды. Ол заттарын уакытша сактауга коятын койма ретiнде колданылган болуы мYмкiн. Кiреберiс дэлiз бен № 9 белме гимараттыц баска белмелерi децгешнен 50-60 см-дей жогары орналаскан. Олар мерзiмдеу бойынша кейiнгi уакытка жатады деп есептелгендiктен, бул белмелердi тагы да терендетiп казуды кажет етедь

5 Корытынды (Муцтар д., Турарулы А.)

Келемше, iшкi курылымына караганда бул конак кабылдау кызметiн аткарган когамдык гимарат деп корытындылауымызга болады. Табылган жэдiгерлер iшiнде жылкы бейнешндеп кола кулып фрагментi, тацба салынган шырагдан, шецберлер ойылып алынган кой жауырын-дары кызыгушылык тудырады. 2021 жылгы казба кезвде № 4 белмеден кола коцырау табылса, 2022 жылы № 8 белмеден дэл осындай коцырау табылып отыр. Бул керуеншшердщ немесе хабар-шы атшабарлардыц коцырауы болса керек. Дэлiздердiц бiрiнен коладан жасалган шагын кiр тасы табылды. Бул жэдiгердiц саудагерлердiц тауары елшемiне катысты болганы анык. Сонымен катар бзбек, Жэнiбек, Хызыр хандардыц пулдары бар, екi дана дирхем мен 28 пулдан туратын тиын-дар жиынтыгы казылган нысанды мерзiмдеу, акша катынасы бойынша жаксы акпараттар берерi сезсiз. Fимараттыц курылысын ашу болашакта оцтYCтiк багытта жалгасады. Корыта айтканда, макала жазу барысында 2022 жылгы № 3 казба орнынан когамдык гимарат - ханныц жалгасын каздык деген ой тYЙiндедiк.

ЭДЕБИЕТ

1 Арзютов Н. Отчет о раскопках, произведенных в 1937 г. на месте развалин Золотоординского города

Сарайчика // Известия АН КазССР. Сер. археол. 1949. Вып. 2. С. 126-134.

2 Ахметова У.Т., Турарулы А., Жумабаев А.Ж. 2021 ж. ортагасырлык Сарайшык каласында жYргiзiлген

археологиялык казба жумыстары // Казахстан археологиясы. 2022. № 2 (16). 111-120-бб.

3Ахметова У.Т., Муцтар Э.Ц., КасеновМ.С., ТурарулыА., ЖумабаевА.Ж. Жайык бойы Алтынорда цалалары (XIII-XVI гг.). Алматы: Болат Медиа, 2023. 148 б.

4 Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л.: Наука, 1973.

393 с.

5 Жумабаев А.Ж., Турарулы А. Ортагасырлык Сарайшыктагы 2021 жылгы археологиялык жумыстар //

Вестник Атырауского университета. 2021. № 3 (62). 18-27-бб.

6 Зиливинская Э.Д. Медресе и ханака в Золотой Орде (по письменным источникам и археологическим данным)

// Проблемы истории, филологии и культуры. 2011. № 2. С. 129-151.

7 Зиливинская Э.Д. Архитектура Золотой Орды. Ч. II. Гражданское зодчество. Казань: Отечество, 2018. 353 с.

8 Маргулан АХ. Тезисы доклада «Раскопки Сарайчика» на Всесоюзном археологическом совещании 1951 года

(24.04.1951 г.) // НА ИА КН МНВО РК. Д. 219.

9 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. Алма-Ата: Рауан, 1992. 378 с.

10 Петров П.Н., Муктар А.К., Биккиняев Н.Х., Жумабаев А.Ж. Нумизматические находки в средневековом

городе Сарайчук по результатам археологических исследований. Ч. I // МАИАСП. 2022. № 14. С. 382404.

11 Петров П.Н., Ахметова У.Т., Жумабаев А.Ж. Нумизматические находки в средневековом городе Сарайчук

по результатам археологических исследований. Клады. Ч. II // МАИАСП. 2023. № 15. С. 857-872.

12 Самашев З. Отчет о работах ЗКАЭ в Атырауской и Мангыстауской областях 1996 году // НА ИА КН МНВО

РК. Д. 2463.

13 Самашев З. Отчет о работах ЗКАЭ на городище Сарайчик в 1998 г. // НА ИА КН МНВО РК. Д. 2500.

14 Самашев З. Отчет об аварийно-спасательных археологических работах на городище Сарайчик в 2003 году

// Фонд Государственного историко-культурного музея-заповедника «Сарайшык». 189 с.

15 Самашев З. Отчет о работах ЗКАЭ ИА МОН РК в 2005 г. // НА ИА КН МНВО РК. Д. 2748.

16 Самашев З., Кузнецова О., Плахов В. Сарайшыктыц кыш буйымдары. Алматы: Археология, 2008. 264 б.

REFERENCES

1 Arzyutov, N. 1949. In: Izvestiya AN KazSSR. Ser. arheol. (News of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser.

archaeol.), 2, 126-134 (in Russian).

2 Akhmetova, U., Turaruly, А., Zhumabayev, А. 2022. In: Kazakstan arheologiyasy (Kazakhstan Archeology), 2 (16),

111-120 (in Kazakh).

3 Akhmetova, U. T., Muktar, A. K., Kasenov, M. S., Turaruly, A., Zhumabayev, A. Z. 2023. Zhaiyк boyy Altynorda

kalalary (XIII-XVIgg.) (Golden Horde cities at the Zhaiyк river region (13th-16thcenturies). Almaty: "Bolat Media" Publ. (in Kazakh).

4 Belenitskiy, A. M., Bentovich, I. B., Bolshakov, O. G. 1973. Srednevekovyy gorodSredney Azii (A medieval city of

Central Asia). Leningrad: "Nauka" Publ. (in Russian).

5 Zhumabayev, A. Z., Turaruly, A. 2021. In: VestnikAtyrauskogo universiteta (Bulletin of Atyrau University), 3 (62),

18-27 (in Kazakh).

6 Zilivinskaya, E. 2011. In: Problemy istorii, filologii i kul 'tury (Problems of History, Philology and Culture, Journal

of Historical, Philological and Cultural Studies), 2, 129-151 (in Russian).

7 Zilivinskaya, E. 2018. Arhitektura Zolotoy Ordy. Ch. II. Grazhdanskoe zodchestvo (Architecture of the Golden

Horde. Part II. Civil architecture). Kazan: "Otechestvo" Publ. (in Russian).

8 Margulan, A. 1951. In: Scientific Archive of the Margulan Institute of Archaeology. D. 219 (in Russian).

9 Klyashtornyy, S. G., Sultanov, T. I. 1992. Kazakhstan: letopis trekh tysyacheletiy (Kazakhstan: the chronicle of

three millennia). Alma-Ata: "Rauan" Publ. (in Russian).

10 Petrov, P. N. Akhmetova, U. T. Zhumabayev A. Zh. 2023. In: Materialy po Arkheologii i Istorii Antichnogo i

Srednevekovogo Prichernomor 'ya (Proceedings in Archaeology and History of Ancient and Medieval Black Sea Region), 15, 857-872 (in Russian).

11 Petrov, P. N. Muktar, A. K. Bikkinyev, N. H., Zhumabayev, A. Zh. 2022. In: Materialy po Arkheologii i Istorii

Antichnogo i Srednevekovogo Prichernomor 'ya (Proceedings in Archaeology and History of Ancient and Medieval Black Sea Region), 14, 382-404 (in Russian).

12 Samashev, Z. 1996. In: Nauchnyj arhiv Instituta arheologii Komiteta nauki MNVO RK (Scientific Archive of the

Margulan Institute of Archaeology). D. 2463 (in Russian).

13 Samashev, Z. 1998. In: Nauchnyj arhiv Instituta arheologii Komiteta nauki MNVO (Scientific Archive of the

Margulan Institute of Archaeology). D. 2500 (in Russian).

14 Samashev, Z. 2003. In: Fond Gosudarstvennogo istoriko-kul'turnogo muzeya-zapovednika «Sarajshyk» (Scientific

Archive of the Saraishyk state historical and cultural museum-reserve) (in Russian).

15 Samashev, Z. 2005. In: Nauchnyj arhiv Instituta arheologii Komiteta nauki MNVO (Scientific Archive of the

Margulan Institute of Archaeology). D. 2748 (in Russian).

16 Samashev, Z., Kuznetsova, O., Plakhov, V 2008. Sarayshyqtyn qysh buiymdary (Ceramics of Saraichik hillfort).

Almaty: "Archaeology". Publ. (in Kazakh, Russian, English).

Муцделер к,ак,тыгысы туралы ак,паратты ашу. Авторлар м^дделер к,ак,тыгысыныц жок,тыгын м^мдейдк /

Раскрытие информации о конфликте интересов. Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов. /

Disclosure of conflict of interest information. The authors claim no conflict of interest.

Мак,ала туралы аппарат / Информация о статье / Information about the article.

Редакцияга тYстi / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 24.12.2023.

Рецензенттер мак,улдаган / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 24.09.2024.

Жариялауга к,абылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 24.09.2024.