ORGANIK KIMYO FANINI O’QITISHDA MIS VA KUMUSH BIRIKMASINI KIMYOVIY REAKSIYALARINI KLASTER USULIDA OLIB BORISH Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

ORGANIK KIMYO FANINI O'QITISHDA MIS VA KUMUSH BIRIKMASINI KIMYOVIY REAKSIYALARINI KLASTER USULIDA OLIB BORISH

Habiba Toshboboyevna To'rayeva

Chirchiq davlat pedagogika unversitet katta o' qituvchisi [email protected]

Imomjon Ikrom o'g'li Sharipov

Chirchiq davlat pedagogika unversitet o' qituvchisi [email protected]

ANNOTATSIYA

Ushbu maqolada organik kimyo fanini klaster tizim yordamida mis va kumush birikmalarini o'zaro ta' sirini talabalarga samarali usul yordamida o'rgatishdan iboratdir.

Kalit so'zlar: klaster, asetilen, Mis glitserat, chumoli aldegid, kumush nitrat, mis (Il)-gidroksid, aminokislota, glyukoza

KIRISH

Klaster (g'uncha, bog'lam) metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan shakli bo'lib, u o'quvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida erkin, ochiq o'ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g'oyalar o'rtasidagi aloqalar to'g'risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. "Klaster" metodi aniq ob'ektga yo'naltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog'liq ravishda amalga oshadi. Ushbu metod muayyan mavzuning o'quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o'zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo'lishini taminlashga xizmat qiladi. Organik kimyo fani laboratoriya ishlarida kumush va mis birikmalarini o'zaro ta'sirini klaster usuli yordamida olib boramiz.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

l.Asetilen metallar bilan o'rin almashinib, asetilenidlar hosil qiladi. Ular tuz holidagi moddalar bo'lib, rangli va portlovchi moddalardir.

CH = CH + Ag2O ^ Ag - C = C - Ag + H2O

ok nyKMa

CH = CH + 2CuCl ^ Cu - C = C - Cu + 2HCl

KU3UR HyKMÜ

December, 2022

281

2. Mis glitseratning olinishi.

Probirkaga 5 % li mis sulfat eritmasidan 1 ml va 1 n o'yuvchi natriy eritmasidan 1 ml solib aralashtiring, bunda mis(II)-gidroksid cho'kmasi hosil bo'ladi. Aralashma ustiga 1 ml glitserin qo'shib chayqating. Cho'kma erib, to'q-ko'k rangdagi mis glitserat hosil bo'ladi. CuSO4 + 2NaOH ^ Cu(OH)2 + Na2SO4

CH2 CH Cli

OH HO

C

oh + ho

OH

Cu

CHrov

i Cu CH O + 2HO

Cht oh

3. Chumoli aldegidning hosil bo 'lishi.

Pipetka bilan quruq probirkaga 1 ml metil spirt soling. Uchi spiralsimon mis simni gaz alangasida qip-qizil chog' holiga kelguncha qattiq qizdiring va yuzasi qoramtir oksid bilan qoplanguncha kuting. So'ngra u sovib qolmasdan, tezda spirtli probirkaga tushiring. Mis oksid qoramtir rangining o'zgarishi, yani qaytarilishi kuzatiladi va chumoli aldegidning o'tkir hidi keladi (ehtiyot bo'lib hidlang). Probirkaga bir necha tomchi fuksinsulfat kislota eritmasidan tomizing. Aralashmada formaldegid bo'lsa, u qizgish binafsha rangga bo'yaladi.

O

CHr OH+ CUO-+ Cu +HO

H

4. Kumush oksid ta^sirida oksidlanishi - «Kumush ko 'zgu» reaksiyasi. Toza va quruq reaksion probirkaga pipetka bilan 1 ml 1% li kumush nitrat eritmasidan quying, uning ustiga avval hosil bo'lgan oq cho'kma erib ketguncha, oz-ozdan ammoniy gidroksid eritmasidan qo'shing. Shu eritmaga 5-6 tomchi sirka aldegid tomizing. Aralashmani ohista qizdiring. Probirka tubida kumush jilo (kumush kuzgu) hosil bo'ladi.

AgNÜ3 + NH4OH ^ AgOH| + NH4NO3 AgOH + 2NH4OH ^ [Ag(NH3)2]OH + 2H2O

2[Ag(NH3)2]OH O

CH3

H

+Ag2O

Ag2O + 4NH3| + H2O

^CHrC + Agi . \ OH 1

Kumush nitratning gidroksidga aylanishi, mo'l ammiak bilan kompleks hosil qilishi va qizdirilgan kumush oksid hosil bo'lishi, kumush oksidning esa aldegid bilan qaytarilishi reaksiyalari tenglamasi «kumush ko'zgu» hosil bo'lishidan dalolat beradi.

5. Aldegid guruhiga sifat reaksiyalar. Ikkinchi probirkaga NaOH ning 10%li eritmasidan 1 ml soling va unga zangori rangli

December, 2022

282

cho'kma hosil bo'lguncha mis kuporosining 5%li eritmasidan tomchilab qo'shing. Aralashmani ehtiyotlik bilan qizdiring. Cho'kmaning dastlab sariq, keyin qizil rangga o'tishiga e'tibor bering:

CuSÜ4 + 2NaOH ^ i Cu(OH)2 + Na2SÜ4

zangori

O /O

H3C-^ + 2 Cu(OH)2-^ Hb^^ + 2CuOHi +H2O

H OH sariq

2CuOH ^ i Cu2Ü + H2O qizil

6. Aminokislotalarni kumush nitrat va mis (Il)-gidroksid bilan reaksiyasi. Aminokislotalar kumush nitrat bilan reaksiyaga kirishib, qiyin eriydigan kumushli tuzlarini hosil qiladi.

Probirkaga glikokolning 5%li eritmasidan 1-2 ml quying va unga kumush nitratning 1%li eritmasidan tomchilab qo'shing. Bunda kumushli glikokol tuzining cho'kmasi hosil bo'ladi:

H2N-CH2-COOH + AgNOs ^ H2N-CH2-COOAg + HNO3 2) Aminokislotalar mis tuzlari bilan reaksiyaga kirishib, suvda eriydigan ko'k rangli juda barqaror ichki kompleks tuzlar hosil qiladi:

nh3 nh2 o

2 h2/ cu(°h)2 h2/ ^ \

2 a -h2o 2| c

/ \ o=c o nh2-ch2

5

Bu ichki kompleks tuzda azot atomlari o'zining erkin elektron juftlari hisobiga mis atomi bilan koordinatsion bog' orqali bog'lanadi. Shuning uchun ham kompleksdagi metilen guruhlarining vodorod atomlari harakatchan bo'lib qoladi.

Probirkaga glikokolning 5%li eritmasidan 2 ml quying va unga mis sulfatning 5%li eritmasidan tomchilatib qo'shing. Misning eruvchan kompleks tuzi hosil bo'lganligidan suyuqlik ochiq ko'k rangga bo'yaladi.

Eritmadan tuzni cho'ktirish uchun unga 4 ml 96%li etil spirt qo'shing. Ba'zan cho'kma bir necha soatdan so'ng hosil bo'ladi.

7. Glyukozaning kumush oksidning ammiakdagi eritmasi ta'sirida oksidlanishi (kumush-ko'zgu reaksiyasi). Dastlab, qaynoq ishqor eritmasi bilan, so'ngra suv bilan yaxshilab yuvilgan probirkaga kumush oksidning 0,2 n. eritmasidan 1 ml va o'yuvchi natriyning 2 n. eritmasidan 2 ml soling. Hosil bo'lgan kumush gidroksid cho'kmasi erib ketguncha ammiakning 2 n. eritmasidan tomchilatib qo'shing. Probirkadagi aralashmaga glyukozaning 70-80oCgacha isitilgan suv hammomiga bir necha daqiqa botirib

December, 2022

283

qo'ying. Agar probirka toza bo'lsa reaksiyada ajralgan kumush uning devorlarida yaltiroq ko'zgu qavatini hosil qiladi. Aks holda qora cho'kma hosil bo'ladi: Äg2Ü + 4NH3 + H2O ^ 2[Ag(NH3)2]+OH-

//

O

//

O

H-HO-H-H-

H OH

H

OH

OH

+ 2[Ag(NH3)2]+OH-

H HO H H

OH OH

"H + 2Ag+4NH3+H2O OH OH

CH2OH CH2OH

8. Glyukozaning mis(II)-gidroksid ta'sirida oksidlanishi. Glyukoza ishqoriy muhitda mis(II)-gidroksid ta'sirida ham glyukon kislotagacha oksidlanadi.

Probirkaga glyukozaning 3%li eritmasidan 2 ml quyib, ustiga uyuvchi natriyning 10%li eritmasidan 1 ml qo'shing. So'ngra probirkadagi aralashmani chayqatib turgan holda unga mis sulfatning 5%li eritmasidan mis(II)-gidroksidning ko'k rangli cho'kmasi hosil bo'lgunicha tomchilatib qo'shing. Probirkani qiya holda ushlab turing va aralashmaning yuqori qismini ochiq alangada ehtiyotlik bilan qizdiring. Bunda, avval sariq rangli mis (I)-gidroksid hosil bo'ladi. Qizdirish davom ettirilsa, u qizil rangli mis (I)-oksidga aylanadi:

2NaOH + CuSÜ4 ^ i Cu(OH)2 + Na2SÜ4 ko'k cho'kma

H-HO-H-H-

H -OH

-H + 2Cu(OH)2 ■ OH OH

H HO H H

CH2OH

2 CuOH

OH OH

-H + i 2CuOH +H2O

-oh sariq

OH

cho'kma

CH2OH

i Cu2Ü qizil cho'kma

+ H2O

Glyukozaning ishqoriy muhitda oksidlanishi murakkab jarayondir. Bunda glyukoza molekulasi parchalanib formaldegid, atsetaldegid va chumoli kislota kabi birikmalar ham hosil bo'ladi.

C

XULOSA

Yangi pedagogik texnologiyaning afzalligi zamon sinovidan o'tib, interfaol darsning sifat va samaradorligini oshirishda muhim omil ekanligi o'z isbotini topmoqda. Bu borada tajribaga ega tadqiqotchilar pedagogik texnologiya darsining muvaffaqiyatlarini kafalotlovchi omil ekanligini takidlab, pedagogik jarayonlarni ilmiy lohihalashtirish,

December, 2022

284

uni amalga oshirish, loyihalashtirilgan ta'lim tarbiya jarayonini amaliyotga aniq va ketma-ket tatbiq qilish xususida o'z fikr-mulohazalarini ommaning diqqat-e'tiboriga havola etmoqda.

Kumush (l)-oksidini kimyoviy reaksiyalari

Mis va kumush birikmalarini organiK oddalar bilan kimyoviy reaksiyalari

Mis (II) gidroksidini kimyoviy

roakciyalari

Kumush asetilenid oksidlovchi, sifat reaksiyalari

Mis asetilend, mis glesirati, oksidlovchi, sifat reaksiyalari

REFERENCES

1. Abdullaeva N. Kimyo fanini o'qitishda ilg'or pedagogik texnologiyalardan foydalanishni turli shakl va usullari. - Urganch, 2011.

2. Abdullaev Sh.V., Muxitdinova D.X. «Kimyo o'qitish metodikasi»dan uslubiy qo'llanma. Namangan, 2003.

3. Алимова Ф.А. Современные технологии при обучении химии. Учебник. -Ташкент: Идтисодиёт дунёси, 2020 г. - с. 307.

4. Тураева Х.Т. ПРОВЕДЕНИЕ ЗАДАНИЯ РЕАКЦИИ ПОЛИКОНДЕНСАЦИИ КЛАСТЕРНЫМ МЕТОДОМ. Редакция журнала ««Universum: психология и образование»» сообщает ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ ОБЩАЯ ПЕДАГОГИКА, ИСТОРИЯ ПЕДАГОГИКИ И ОБРАЗОВАНИЯ № 7 (97) июль, 2022 г.

5. S.Y.Khushvaktov S.X. Mullaboyeva. D.A. Shayzakova. D.S. Murodullayeva. Explain the topic of hybridization to schoolchildren in a systematic way. Journal Academicia Globe: Inderscience Research: 2022. № Vol. 3 No. 04 (2022): https://doi.org/10.17605/0SF.I0/EA3Y6

6. Shirinova Dilshoda Ortiq qizi. Международный научно-образовательный электронный журнал «ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ» Выпуск № 25 (том 2) (апрел 2022) стр 666-668 betlar. Kimyo fanidan suv mavzusini o'qitishda barqaror taraqqiyot ta'limi tushunchalarining tatbiqi

December, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

285