Научная статья на тему 'ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН ФОСФОРИТЛАРИ ВА ГЛАУКОНИТЛАРИ ТАВСИФИ ҲАМДА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН ФОСФОРИТЛАРИ ВА ГЛАУКОНИТЛАРИ ТАВСИФИ ҲАМДА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CC BY
61
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Глауконит / фосфорит / мураккаб / ўғитлар / фаоллик / қайта ишлаш / заҳира / азот / сульфат / фосфор / калий / ассимиляция / донадор / ҳосилдорлик. / Glauconite / phosphorite / complex / fertilizers / activity / processing / reserve / nitrogen / sulfate / phosphorus / potassium / assimilation / granular / productivity.

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Нажимова, Н. Б., Бектуров, Р., Абдураманова, З. У., Жапаков, Т.

Қишлоқ хўжалиги екинларининг ҳосилдорлигини турли хил озуқавий компонентларни (азот, фосфор ва калий) ўз ичига олган минерал ўғитлардан фойдаланмасдан тасаввур қилиб бўлмайди. Ушбу мақолада глауконит ва фосфорит хомашёларини қишлоқ хўжалиги учун мураккаб ўғитларни ишлаб чиқаришда кенг қўллашга доир қилинган ишлар ва олиб борилаётган тадқиқотларга бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Сельскохозяйственные науки , автор научной работы — Нажимова, Н. Б., Бектуров, Р., Абдураманова, З. У., Жапаков, Т.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PHOSPHORITES OF KARAKALPOGIST AND DESCRIPTION OF GLAUCONITES AND THEIR PROPERTIES

The productivity of agricultural crops cannot be imagined without the use of mineral fertilizers containing various nutritional components (nitrogen, phosphorus and potassium). This article deals with the work and ongoing research on the widespread use of glauconite and phosphorite raw materials in the production of complex fertilizers for agriculture.

Текст научной работы на тему «ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН ФОСФОРИТЛАРИ ВА ГЛАУКОНИТЛАРИ ТАВСИФИ ҲАМДА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

КРРАЦАЛПОГИСТОН ФОСФОРИТЛАРИ ВА ГЛАУКОНИТЛАРИ ТАВСИФИ ХДМДА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

*Нажимова Н.Б., *Бектуров Р., 1Абдураманова З.У., 2Жапаков Т.

1Навоий кончилик ва технологиялар университети хузуридаги

Цишлоц хужалиги екинларининг уосилдорлигини турли хил озуцавий компонентларни (азот, фосфор ва калий) уз ичига олган минерал угитлардан фойдаланмасдан тасаввур цилиб булмайди. Ушбу мацолада глауконит ва фосфорит хомашёларини цишлоц хужалиги учун мураккаб угитларни ишлаб чицаришда кенг цуллашга доир цилинган ишлар ва олиб борилаётган тадцицотларга багишланган.

Калит сузлар. Глауконит, фосфорит, мураккаб, угитлар, фаоллик, цайта ишлаш, задира, азот, сульфат, фосфор, калий, ассимиляция, донадор, уосилдорлик.

ОПИСАНИЕ ФОСФОРИТОВ И ГЛАУКОНИТОВ КАРАКАЛПАКСТАНА

Урожайность сельскохозяйственных культур невозможно представить без применения минеральных удобрений, содержащих различные питательные компоненты (азот, фосфор и калий). В данной статье рассматриваются работы и проводимые исследования по широкому использованию глауконитового и фосфоритного сырья в производстве комплексных удобрений для сельского хозяйства.

Ключевые слова. Глауконит, фосфорит, комплекс, удобрения, активность, переработка, запас, азот, сульфат, фосфор, калий, усвоение, гранулированный, продуктивность.

PHOSPHORITES OF KARAKALPOGIST AND DESCRIPTION OF GLAUCONITES AND THEIR PROPERTIES

ABSTRACT

The productivity of agricultural crops cannot be imagined without the use of mineral fertilizers containing various nutritional components (nitrogen, phosphorus

2-

Нукус кончилик институти Крракалпок давлат университети

АННОТАЦИЯ

И ИХ СВОЙСТВА

АННОТАЦИЯ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

and potassium). This article deals with the work and ongoing research on the widespread use of glauconite and phosphorite raw materials in the production of complex fertilizers for agriculture.

Keywords. Glauconite, phosphorite, complex, fertilizers, activity, processing, reserve, nitrogen, sulfate, phosphorus, potassium, assimilation, granular, productivity.

Сунгги пайтларда фосфат хом ашёсини казиб олишда усиш тенденцияси кузатилди ва шунинг учун дунёда фосфат рудаси ишлаб чикариш йилига 200 миллион тоннани ташкил етиши кузда тутилган. Глауконит-куп максадли вазифаларда кулланадиган хомашё хисобланади. Глауконит (грекчадан «glaucos» - хаворанг-яшил) - катламли силикатлар синфининг гидрослюдалар гурухи минералидир. Калий, магний ва темирнинг сувли алюмосиликатларидан иборат. Улар фосфоритли рудаларда, кумларда ва гилларда майда думалок яшил доналар куринишида учрайди. Глауконитнинг аасосий дунё захиралари куйидагиларда жойлашган: Шимолий Американинг Нью Джерси штатида, Буюк Британиянинг Devon районида Австралияда -Dandaragan-Gingin кони, Россияда - Саратов ва Челябинск вилоятларидаги конларда.

Глауконитли кумлар таркибида факат калий, фосфор, магний ва микроэлементлар: марганец, мис, рух, мавжуд. Бундан ташкари, глауконитлар кучишга, тупрок ва усимликлар уртасида захарли элементлар таксимланишига таъсир курсатади, бу билан уларнинг озикланиш махсулотларидаги концентрациясини сезиларли камайтиради.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Коракалпогистон фосфоритларининг умумий прогнозли захиралари 70-80 млн. т. бахоланади [http://old.uzgeolcom.uz]. Коракалпогистон Республикасидаги фосфоритлар намуналарида Р2О5 микдори нисбатан паст даражада ва 6,19-22,84% ораликларда булади. Хожакул, Борлитов ва Султануиздаг конлари рудаларида, айникса, 3 мм дан кичикларида Р2О5нинг куп микдори мавжуддир. Умумий микдордан 2,5-5,5% га якин фосфор беш оксиди (Р2О5) цитратли-эрувчан бирикма билан богликдир. Султан-Уиздаг фосфоритларида 16-19,9% Р2О5, 15,5-21% СаО, 10-11% н.о. ва 7,70% гача СО2 мавжуд, рудадаги карбонатли минераллар кальцитга кайта хисоблашда 2645% га етади. Нисбат Fe2Ü3:Al2Ü3<2. Бештюбе, Уштаган, Борлитов намуналари

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Р2О5 микдори буйича жуда камкиймат, бу уларда 5,8 дан 7,78% гача ораликларда узгаради. Уларда кальцит руда массасининг 55-58% га етади. Барча намуналарда натрийнинг микдори калийникига Караганда икки ва ундан ортик мартага юкори; намуналарда F:Р2О5 нинг уртача ш узаро нисбати 0,0250,049 ораликларда булади [1].

Узбекистан худудида глауконит кидируви буйича геология кидирув ишлари 50-йилларда бошланган. Коракалпогистон худуди ораликларида глауконитнинг 7 та истикболли конлари аникланган: Кызылжар, Крантов, Ходжейли, Кетменчи, Чукайтугай, Бештюба ва Ходжакуль. Улардан энг истикболлиси Крантов хисобланади, унинг таркалган умумий майдони 4,5 км2, уртача калинлиги 4,7м, глауконитнинг уртача микдори 37%.

[ http://old.uzgeolcom.uz].

Глауконит жуда узгарувчан кимёвий таркибга эга, одатда, унинг таркибида калий оксиди (К2О) 4,4-9,4%, натрий оксиди 0-3,5%, алюминий оксиди

^^3) 5,5-22,6%, темир оксиди (Fe2Oз) 6,1-27,9%, темир чала оксиди ^еО) 0,88,6%, магний оксиди (MgO) 2,4-4,5%, кремний икки оксиди ^Ю2) 47,6-52,9%, сув (Н^) 4,9-13,5% булади. Глауконит намликни ютиш ва катион алмашинув хоссасига эга, тупрок тузилишини яхшилайди, сувнинг каттиклигини камайтиради, унда калий ва магний камлиги боис, биологик актив микроэлементлар мавжуддир[2-4].

АКШда глауконитлар бевосита йилига 2600 минг тонна хажмда калий угитларини ишлаб чикариш учун кулланилади, шунингдек, Канада, Голландия, Италия, Исроил каби купгина хориж давлатларида хам. Глауконитдан калий угитларини олиш усули охирги сундирилган охак ва сув билан аралашмага белгиланган шароитларда ва босим остида ишлов беришга асосланган; хосил булган уювчи калийдан калийнинг хлорли, сульфат кислотали ва бошка тузлари олинади. Глауконитдан хлорсиз угит сифатида фойдаланиш тупрок унумдорлигини белгиловчи микрофлора купайиши жадаллигини оширади, хосилдорликни кутаради. Ем-хашак остига глауконитни киритиш усимликларнинг юкорилаб усишига ёрдам беради, усимликларнинг курук моддаларни туплашига, оксил, ёг, "хом" протеин, кулли элементларнинг ортишига ижобий таъсир курсатади. Глауконит билан адсорбцияланган угитларнинг кузгалувчан шакллари ювилишдан сакланади; нитрификация ва учувчанлик хисобидан аммонийли азот талафоти камаяди.

Табиий фосфатларга кимёвий ишлов бериш учта асосий усул билан амалга оширилади. Сувда эрийдиган P2O5 нинг мумкин булган энг юкори микдорили

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

угит олиш билан минерал кислоталар ёрдамида фосфатларни ажратиш энг куп таркалган услуб хисобланади. Элементар (оддий) фосфор ажратиб олиш ва уни кейинчалик фосфор кислотага ва унинг тузларига кайта ишлаш билан кремний икки оксиди иштирокида углерод ёрдамида фосфатларни тиклаш кайта ишлашнинг иккинчи услуби хисобланади. Учинчи усул - фосфоритларга термик ишлов бериш.

Коракалпогистон кони фосфоритларини азот кислотали ажратиш асосида суюк азотли-фосфорли угитлар олиш жараёни урганилган.

Коракалпогистон фосфоритларини азот-сульфат кислотали кайта ишлаш билан комплекс угит (нитроаммофос) олиш масалалари урганилган.

Утган аср бошида академик Д.Н.Прянишников фосфоритларга юкори даражали агрокимёвий самарадорлик бериш учун уларни янчишни таклиф килди. Фосфатли хом ашё канчалик жадал янчилса, унинг заррралари шунча кичик, унинг солиштирма юзаси шунча катта булади, фосфатли минералнинг тузилишида катта узгаришлар содир булади ва ундан фосфор таркибли угит сифатида бевосита фойдаланиш шунчалик мумкин булади.

Механокимёвий фаоллаштириш - бу хам фосфатли хом ашёни ута майдалаб янчишдир, лекин кандайдир кимёвий реагент иштирокида. Фосфоритга кушимча модда сифатида утувчан металлар, купрок, NiO, Мп02, СиО, Си20 оксидлари, аммоний сульфат, икки ёки уч алмаштирилган ортофосфатлар К, Na, Са, Мп, Си, Со, 7п, Fe, А1, хлорид ва аммоний нитрат, гидролизли лигнин, карбамид (мочевина) нитрати, лигнит, азот таркибли эритма, аммоний ва олтингугурт бисульфати эритмаси, суперфосфат тавсия этилган.

УзФА Коракалпогистон булими ходимлари глауконит кумларининг шоли хосилдорлигига таъсирини урганишган. Куйидаги минерал угитлар: аммоний сулфат куринишидаги азот, фосфат - суперфосфат, калий - калий хлорид (назорат) ва глауконит турли дозаларда кулланилган.

Коракалпогистон глауконити, фосфорити ва угитли тузлар асосида глауконитли мураккаб угитлар олиш жараёни тадкик этилган. Ишлаб чикилган угитлар орасида озука компонентлари йигиндиси буйича энг концентрланган угит аммоний сульфати иштирокидаги махсулот хисобланади. Таъкидлаш лозимки, физиологик нордон тузлар фосфат хом ашёсини фаоллаштиради, яъни ундаги усимлик узлаштира олмайдиган фосфор узлаштира оладиган шаклга утади.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Тадкикот шуни курсатадики, фосфоритларнинг тизимга киритилиши тайёр махсулотнинг гранулометрик таркиби ва сифатини яхшилайди. Глауконитни 30-60% нитрат кислотаси билан кайта ишлашда 68-86% дан орти; Р2О5 ассимиляция килинадиган шаклда булган донадор бирикма угит олинади [5-9].

REFERENCES

1. Ф.И. Худойбердиев, Н.Б. Тахирова и др./ Изучение основных химических свойств некоторых минералов Каракалпакстана/ 2020 / Вопросы науки и образования/ 30 (114)/ с.13-19

2. Ф.И. Худойбердиев, Н.Б. Тахирова, К.М. Джаксымуратов, А.Асанов Результаты Исследований По Получению Сложных Удобрений На Основе Местного Сырья 2021/12/8 CENTRAL ASIAN JOURNAL OF THEORETICAL & APPLIED SCIENCES Номер 12 с. 10.

3. Ф.И.Худойбердиев, Н.Б.Тахирова, Л.С.Андрийко и др/ Изучение основных химических свойств некоторых минералов Каракалпакстана/ 2021, Журнал Universum: химия и биология/ Номер 1-1 (79), с. 42-46.

4. Ф.И.Худойбердиев, Н.Б.Тахирова и др/ Характеристики фосфоритов и глауконитов Каракалпакстана и способы их переработки/ 2020, Журнал

5. Вопросы науки и образования, Номер 30 (114), с. 13-19.

6. Худойбердиев, Ф. И., & Умиров, Ф. Э. (2018). Растворимость в системе хлорат-хлорид магния-3-оксипиридазонат-6 моноэтаноламмония-вода. Universum: химия и биология, (8 (50)), 33-35.

7. Умиров, Ф. Э., Худойбердиев, Ф. И., Тухтаев, С. Т., & Муродова, С. Д. (2018). Получение дефолиантов на основе 4-амино-1, 2, 4-триазола с хлоратами натрия и магния. Вестник науки и образования, 2(3 (39)), 14-16.

8. Худойбердиев, Ф. И., Умиров, Ф. Э., Хамидова, Г. О., & Мажидов, Х. Б. (2022). РЕЗУЛЬТАТЫ ИССЛЕДОВАНИЙ ПО ПОЛУЧЕНИЮ ГИПОХЛОРИТА И ХЛОРАТА КАЛЬЦИЯ НА ОСНОВЕ ОТХОДОВ СОДОВЫХ ПРОИЗВОДСТВ. Ta'lim fidoyilari, 24(17), 2-265.

9. Худойбердиев, Ф. И. (2018). Изучение растворимости в системе NaClO3 ■ 3СО (NH2) 2-n (с2Мо^) 3- c4h4o2n2-H2O. Universum: химия и биология, (9 (51)), 36-38.

10. Umirov, F. E., Khudoyberdiev, F. I., Nomozova, G. R., & Zakirov, B. S. (2019). INVESTIGATION OF THE PROCESS OF OBTAINING A DIFFOLANT OF SODIUM TRICARBAMIDOCHLORATE CONTAINING SURFACE-ACTIVE SUBSTANCES. Scientific Bulletin of Namangan State University, 1(12), 303-307.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.