Научная статья на тему 'ОНТОГЕНЕТИК РИВОЖЛАНИШДА ФАОЛЛИК – БОЛА ТАРАҚҚИЁТИНИ БЕЛГИЛОВЧИ ОМИЛ СИФАТИДА'

ОНТОГЕНЕТИК РИВОЖЛАНИШДА ФАОЛЛИК – БОЛА ТАРАҚҚИЁТИНИ БЕЛГИЛОВЧИ ОМИЛ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

5
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Таълим / билим / кўникма / малакалар / ўйин / меҳнат / Образование / знания / умения / навыки / игра / труд

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Г Қ. Тўлаганова

Бола психик ривожланиши ўйин, ўқиш, ўрганиш, меҳнат ва ижтимоий фаолият жараёнида тараққий этади. Ҳар бир фаолият боланинг ҳаётини ўзгариши билан турлича характер касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Психическое развитие ребенка прогрессирует во время игры, чтения, обучения, работы и общественной деятельности. Каждое занятие приобретает разный характер, меняя жизнь ребенка.

Текст научной работы на тему «ОНТОГЕНЕТИК РИВОЖЛАНИШДА ФАОЛЛИК – БОЛА ТАРАҚҚИЁТИНИ БЕЛГИЛОВЧИ ОМИЛ СИФАТИДА»

O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar

^ationalUniversity^fUzbekista^^^^^^^^^MediaedUCS

ОНТОГЕНЕТИК РИВОЖЛАНИШДА ФАОЛЛИК -БОЛА ТАРАККИЁТИНИ БЕЛГИЛОВЧИ ОМИЛ СИФАТИДА

Г. Тулаганова

УзМУ, Умумий педагогика ва психология кафедраси доценти

АННОТАЦИЯ:

Бола психик ривожланиши уйин, укиш, урганиш, мехнат ва ижтимоий фаолият жараёнида тараккий этади. Х,ар бир фаолият боланинг хаётини узгариши билан турлича характер касб этади.

Калит сузлар: Таълим, билим, куникма, малакалар, уйин, мехнат.

АННОТАЦИЯ:

Психическое развитие ребенка прогрессирует во время игры, чтения, обучения, работы и общественной деятельности. Каждое занятие приобретает разный характер, меняя жизнь ребенка.

Ключевые слова: Образование, знания, умения, навыки, игра, труд.

ABSTRACT:

A child's mental development progresses during play, reading, learning, work and social activities. Each activity takes on a different character as it changes the child's life.

Keywords: Education, knowledge, skills, skills, play, work.

Бугун Узбекистонда олиб борилаётган таълимни

ривожлантиришнинг 2030 йилгача мулжалланган Концепцияси Президентимиз Ш.М.Мирзиёев томонидан ёшларни хар томонлама ривожлантириш учун йулга куйилган беш ташаббус, умумий урта таълим мактабларидаги таълимда буладиган ислохотлар стратегияси, кадрлар тайёрлаш миллий дастури ишимизнинг асосий максадини белгилайди.

Зеро, боланинг психик тараккиётида биологик ва ижтимоий омиллардан ташкари унинг фаоллиги хам мухим ахамиятга эгадир. Ривожланиш психологияси нуктаи назаридан болага тарбиянинг пассив "объекти" сифатида карамай, балки бола психикасининг тараккиётида у хар хил турларида намоён булиб, унинг хам психологик хам физиологик нуктаи назардан мувоффакиятли булишини таъминлайди.

176

May 2024

O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar

^ationalUniversity^fUzbekista^^^^^^^^^MedaeiHiSH

Бола психик ривожланиши уйин, укиш, урганиш, мехнат ва ижтимоий фаолият жараёнида тараккий этади. Х,ар бир фаолият боланинг хаётини узгариши билан турлича характер касб этади. Агар богчагача ва богча ёши давридаги болаларнинг етакчи фаолияти уйин булса, мактаб ёшидаги болалар фаолияти укиш, урганишдан иборатдир. Уйин ёки укиш, урганиш, мехнат ёки ижтимоий фаолият турлари орасида кескин чегара булиши мумкин эмас. Мактаб ёши даврида уйин хам сакланади, у хатто катта ёшли кишилар хаётида хам мухим ахамият касб этади. Зеро, мехнат фаолиятига биз болаларни жуда ёшлигиданок жалб килишимиз, уз мазмуни билан боланинг хам жисмоний, хам психологик томондан ривожланиш имкониятларини кенгайтиради.

Бола психикасининг тараккий этишда уйиннинг роли бекиёсдир. Биз боланинг психик тараккиётини уйинсиз тасаввур килишимиз кийин. Чунки, уйин оркали бола факат жисмоний томондан эмас, балки психологик томондан хам ривожланади. Уйин - етакчи фаолият тури сифатида бола оламини, ундаги нарса ходисаларни, уларга хос хусусиятларни урганибгина колмай, балки уни нутк оркали ифодалашга, мустакил фикрлашга, хаёл килишга, ижод килишга, муомала маданиятига ургатади. Рус педагоги А.С. Макаренко "Бола уйинда кандай булса, усиб улгайгач ишда хам купинча, куп жихатдан шундай булади" -деб тугри айтган эди. А.М. Горький "Уйин болалар яшаётган ва узгартириши иш лозим булган дунёни билиш йулидир"-деб бежиз айтмаган. Х,акикатдан хам уйин хар бир ёш боскичда боланинг теварак атрофдаги хаётни ва кишилар уртасидаги турли муносабатларни хар томонлама билиб олишга каратилган фаолиятидир. Боланинг уйин фаолияти мазмун жихатдан хар кунги вазиятга караб узгариб туради. Уйин доимо узгариб турганлиги туфайли бола уйнаб чарчамайди, зерикмайди. Боланинг атроф мухитга кишиларга, нарсаларга ва узига булган турли муносабатлари мазмун хамда шакл жихатдан хар доим узгариб турадиган уйин жараёнида намоён булади. Болаларнинг турли эхтиёжлари, истак ва кизикишлари, кобилиятлари хамда бир канча шахсий фазилатлари уйин жараёнида бевосита ривожланади.

Уйин жараёнидаги болалар фаол фаолиятининг психик тараккиёт учун ахамияти шундаки, уларнинг турли сифат ва фазилатлари уйин жараёнида факат намоён булибгина колмасдан, балки мавжуд сифат ва фазилатлар мустахкамланади, узлаштирилади. Шунинг учун психология нуктаи назардан окилона яъни тугри ташкил килинган уйин бола шахсини хар томонлама устиради ва шунинг билан бирга боланинг бутун психик

177

May 2024

жараёнларида -сезиш, идрок, диккат, хотира, тафаккур, хаёл ва иродани илдам ривожланишига ёрдам беради. Уйин уз мохияти жихатидан катта кишиларнинг хатти -харакатлари ва хулк-атворларига фаол таклид килишдан иборат булиши туфайли болаларда маънавий сифатларнинг мустахкамланиши, одоб - ахлок коидаларини билиб олишлари учун кенг имкониятлар беради. Бола уйин жараёнида табиблик ёки муаллимлик ролини бажараётган булса, шу касбга тегишли барча сифатларни намоён килишга интилади. Улар уйинга жуда берилиб кетсалар, бажараётган ролларига хос сифатлар шунчалик самимий, ижодий тарзда намоён булади. Болалар учун уйин мазмунининг хеч бир чегараси йук. Болалар катталар хаётини хамма томонларини уз уйинларида акс эттира оладилар. Уйиннинг ахамияти бола шахсининг усиб камолотга етишига таъсир курсатишдин иборатдир. Уйин хар бир ёш боскичда боланинг теварак атрофдаги дунёни ва кишилар уртасидаги муносабатларни билиб олишни ифодалайди. Боланинг моддий дунёга, кишиларга уз-узига муносабати узгараётган уйинда намоён булади. Болаларнинг эхтиёжлари, истак, кизикиш (хавас) лари бевосита уйинда ифодаланади. Уйин болаларнинг хаёлпарастлиги туфайди нарсалар ва кишилар дунёсини улар учун маъкул томонга "узгартириш" имкониятини берадиган фаолиятдир.

Богча ёши даврида бола уйин фаолияти билан бирга таълимий машгулотларда хам иштирок этадилар. Мактабгача тарбия ёши давридаги таълимий машгулотнинг асосий мазмуни болани атроф хаётдаги нарса ва ходисаларнинг асосий хусусиятлари билан таништириш, огзаки нуткни лугат бойлиги, товушларни тугри талаффуз килиш, грамматик томондан тугри сузлашликка ургатиш, богланишли нуткни шакллантиришдан иборат, элементар мавхум тушунчаларга эга булиш, жисмоний тарбия, тасвирий санъат киркиб ёпиштириш, расм, лой ёки пластилиндан турли буюмлар ясаш, курилиши материаллар билан ишлаш, музика ва бошка мазмундаги машгулотлар болани аклий жихатдан мактаб таълимини эгаллашга тайёрлаш имконини беради. Кейинчалик боланинг хаётига алохида фаолият тури кириб келади. Бу фаолиятни шундай турики унинг бевосита максади янги-янги информациялар, харакатлар ва иш-харакатлари шаклларини узгартиришдан иборатдир. Субъектнинг уз максади урганишдан иборат булган мана шундай махсус фаолият таълим жараёнидир.

Таълим мактабда етакчи фаолият булиб у куйидаги таркибий кисмларни уз ичига олади:

178

May 2024

а) маълум бир фаолият турини мувафаккият билан ташкил килиш учун оламнинг зарур хусусиятлари хакидаги маълумотларни узлаштириш (бу жараённинг махсулоти билимдир);

б) мана шу фаолият турларини юзага келтирадиган усул турли харакатларни узлаштириши (бу жараённинг махсулоти куникмадир);

в) кузланган максад ва берилган масала шартига мос равишда тугри йул ва харакатни танлаш хамда назорат килиш учун курсатилган маълумотлардан фойдаланиш усулларини эгаллаш (бу жараённинг махсулоти малакадир).

Инсоннинг билим, куникма ва малакаларни узлаштиришда онгли максад билан бошкариладиган барча характерлар таълим билан боглик булади.

Болаларнинг кизикиш ва кобилиятлари укиш-урганиш жараёнида намоён булади ва мустахкамланади. Билиш, ирода ва хиссиёт жараёнлари таълим жараёнида юзага чикади ва тараккий этади . Болалар аклий жихатдан анча ривожланибгина колмай, укувчиларнинг характер хислатлари хам узгаради, ахлокий жихатдан шаклланади. Таълим-таърбия жараёнида психиканинг канчалик тез ва самарали тараккий этиши укитувчиларнинг диккат -эътиборига ва уйлаб иш тутишига куп жихатдан богликдир.

Бола шахсининг таркиб топишига уйин ва укиш - урганиш хар канча таъсир этмасин, бола шахси ижтимоий фойдали мехнат жараёнида такомиллашади. Мехнат маълум ижтимоий фойдали моддий ёки маънавий ишлаб чикаришга каратилган фаолиятдир. Мехнат фаолияти инсоннинг асосий фаолиятидир. Агар катта кишилар мехнат килишдан тухтаб коладиган булса, инсоният зоти уз хаётини тугатган булар эди.

Ёш бола хам том маъносида мехнат килмайди. Унинг мехнат жараёни аввало уйин кейинчалик укиш-урганиш жараёни билан боглик холда ривожланади. Агар ёш болага "ана уни менга олиб келиб бер" - десангиз уни сизга кийналиб олиб келади. Бола бунда харакат килади ва уни уйнаб бажариши мумкин, лекин у уз харакатида мехнат элементларини бажаради.

Мехнат ижобий, онгли муносабатни тарбиялаши лозим. Чунки бола мехнат килиб, аввало кийинчиликларга бардош беришга, уз -узини бошкаришга, сабр токатли булишга урганади. Кейинчалик кишиларнинг мехнатини кадрлашга, уни мохиятини англашга, ундан завкланишга, жиддий мехнатга мухаббат билан карашига, мехнатсиз бахтли булиш

179

May 2024

мумкин эмаслигини англашга урганади. Х,аммадан хам мухими у мехнат килиб, ундан завкланади ва мехнатни кадрига етадиган булиб колади.

К.Д. Ушинский (1860 йилда) "Мехнатнинг психологик ва тарбиявий ахамияти" деган маколасида бундай деб ёзган эди, мехнатнинг моддий самаралари одамзод мулкидир; лекин мехнатнинг ички, маънавий, хаётбахш кучи одамзод кадр-кимматининг манбаи булиб хизмат килади, шу билан бирга одоб-ахлок ва бахт-саодат манбаи булиб хам хизмат килади. Ишлаётган киши учун килинадиган шахсий мехнатгина ана шундай хаётбахш таъсир курсатади. Мехнатнинг моддий самараларини тортиб олиш, мерос колдириш, сотиб олиш мумкин, лекин мехнатнинг ички, маънавий, хаётбахш кучини тортиб олиш хам, мерос колдириш хам, Калифорниянинг жами тилласини бериб сотиб олиш хам мумкин эмас; бу куч мехнат килган кишида колади."

Дархакикат, бундай завк факат мехнат килган кишининг кучига куч, гайратига гайрат кушилади. Биз ёшарда болалигиданок мехнатга мухаббатини уйготишимиз, уларни мумкин кадар мехнатга эртарок жалб килишамиз, ахлокий ва иродавий сифатларни шаклланириб беришимиз, комил инсонни тарбиялашимиз хозирги замон талабидир.

Мактабгача тарбия ёшидаги болалар мехнат тарбияси билан бирга ижтимоий ишларда катнашиши хам мухимдир, чунки у хам бола учун мехнатдир. Богчада турли -туман ишларга катнашиши, жумладан, гурухларда навбатчилик килиш, гулларни сугориш, пластилин ва лойдан буюмлар ясашда, киркиб ёпиштириш, курилиш материаллари билан ишлаш машгулотларида тарбиячига ёрдам бериш, мехнат анжомларини, уйинчокларни жой-жойига куйиш кабилар хам болани масъулиятни хис килишга, уз бурчини англашга, уни садокат билан бажаришга ургатиб боради.

Болалар психологияси тараккиёт омилларини таълим-тарбия жараёнида хисобга олиш билан бирга, кайси омил кайси фаолиятда фаоллик даражасида эканлигидан катъий назар тарбияда уларнинг ахамиятига, кудратига асосланади. Шунингдек, болалар психологиясида тарбия боланинг ички томондан фаоллигини хисобга олишга асослансагина, тарбиявий таъсир натижалари кандай булишини психик хусусиятларига ва фаол фаолиятига караб айтиб бергандагина тарбия тараккиётининг кудрати ва хал килувчи фактори булади деб хисоблайди.

REFERENCES:

Мау 2024

180

O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar

NatjonalUniversity^fUzbekjsjan^^^^^^^^^MlllilililSä

1.Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб - интизом ва шахсий жавобгарлик хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. Тошкент. Узбекистон. 2017. -104 б.

2. О мерах по коренному совершенствованию системы подготовки востребованных квалифицированных кадров и развитию научного потенциала в Национальном университете Узбекистана имени Мирзо Улугбека в 2019-2023 годах. Постановление Президента Республики Узбекистан № 1111- 4358 от 17 июня 2019 г.

3. Азимова, З. Э., & Муллаахунова, Н. М. (2023). РАЗВИТИЕ РЕЧИ УЧАЩИХСЯ 6 КЛАССА УЗБЕКСКИХ ШКОЛ СРЕДСТВАМИ ПРОИЗВЕДЕНИЙ ИСКУССТВА НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА КАК ИНОСТРАННОГО. Science and innovation, 2(Special Issue 5), 638-641.

4. Sagatova, S., Yaxshiboyeva, N. S. Q., & Rasulberdiyeva, Z. D. Q. (2024). QOBILIYATNING SHAXS SHAKLLANISHIDAGI O 'RNI. Academic research in educational sciences, 5(NUU Conference 1), 219-222.

5. SAGATOVA, S. (2022, April). CHARACTERISTICS OF INTERPERSONAL RELATIONS IN A FAMILY OF CHILDREN WITH DISABILITIES. In E Conference Zone (pp. 78-79).

181

May 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.