ONA TILI DARSLARINI INTEGRATSIYA USULLARIDA TASHKIL QILISH Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

JffiTALQINVA 1

\-/TADQIQOTLAR No4 2022

ilmiy-uslubiy jumaU

niVA TTT T TÏARST ART1VT TTVTFYTR ATSTVA TTSTTT T ARTTÏA

M*

ONA TILI DARSLARINI INTEGRATSIYA USULLARIDA

TASHKIL QILISH

»

Bazarova Dilnoza Bazarovna

J > I > ;

Jizzax viloyati Forish tumani

Forish tumani Kasb-hunar maktabi O'IBDO'

O'zbek tili va adabiyoti fani o'qituvchisi

https://doi.org/10.5281/zenodo.7257276

£>h> h> :> Annotatsiya: Hozirgi globallashuv sharoitda mamlakat iqtisodiyotini

rivojlantirish, jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvini ta'minlashda har tomonlama

kamol topgan yuksak ma'naviyatli, zamonaviy boshqaruv mexanizmlarini chuqur

egallagan shaxsni tarbiyalab yetishtirish, uning ilmiy dunyo qarashini shakllantirish

muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqolada ona tili darslarini samaradorligini

Afinirifih n rrr\ alz Ann -fill norrilnnm A^mlion i o rn xiAnirln i nia rrrn IOITÎO I non rr o n

oshirish, shuningdek, ona tili darslarini o'qitish jarayonida integratsiyalashgan

>

*

darslarda fanlararo aloqadorlikni ta'minlash masalalari yoritib berilgan.

Kalit so'zlari: integratsiya, ona tili, innovatsiya, fanlararo aloqadorlik, adabiyot, matematika, integratsion ta'lim.

Annotatsion: In the current context of globalization, it is important to develop the country's economy, to bring up a person with a high level of spirituality, modern management mechanisms, to form his scientific worldview, to ensure its integration into the world community. This article discusses the issues of increasing the effectiveness of mother tongue lessons, as well as ensuring interdisciplinary links in

integrated lessons in the process of teaching mother tongue lessons.

Keywords: integration, mother tongue, innovation, interdisciplinary, literature, mathematics, integrated education.

Bugungi kunda ta'lim sohasida olib borilayotgan islohotlarning asosiy mohiyati

ta'lim mazmuni va shaklini takomillashtirishga qaratilgan. Fan-texnika taraqqiyoti,

jamiyatimizning demokratlashuvi, axborot maydonining kengayib borishi kabi

omillar o'quvchilarning shaxsiy xususiyatlariga, jumladan, idrok eta olish, tasavvur

va fikrlash, aqliy qobiliyatlarining rivojlanishiga olib keldi. O'quv jarayonida

fanlararo aloqadorlikning amalga oshirilishi ta'lim sifatining oshirilishiga jiddiy ta'sir

ko'rsatib, ta'limni modernizatsiyalash, innovatsion o'qitish imkoniyatlarini <i "i > ¿M? \ 1 >

kengaytiradi. Hozirgi kunda ta'lim tizimiga kiritilayotgan pedagogik texnologiya

jarayonida ham innovatsiyalar va integratsiyalarning yorqin misolidir. So'nggi

yillarda respublikada integratsion ta'limni rivojlantirishga katta e'tibor qaratilmoqda.

O'zbekiston ResPnblikasining "Ta'lim to'g'risiHa OrmiirT'i "Kadrlar tayyorlash

>

O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida Qonun"i, "Kadrlar tayyorlash

m ..............:

milliy dasturi"da [1] ta'lim mazmuni bilan shaklini bosqichma bosqich

c o g Q li„l, > ,

H* M

JffiTALQINVA 1

%#TADQIQOTLAR No4 2022

^^ ¡ImlyuHuOiy jumali i»--r «-W"

' 1 J E" I |

takomillashtirish ko'zda tutilgan. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarning 70

_ _ -

foizi ta'lim tizimida integrativ xarakterdagi o'quv dasturlar va darsliklar bilan

1M Z1^ j ^ j

ishlamoqdalar. Umumta'lim fanlarini o'qitishga zamon talablari asosida yondashish, ta'limda eng ilg'or texnologiyalarni qo'llash davr talabiga aylandi. Ta'lim jarayonini yangi mazmun va yangi shaklda yo'lga qo'yishda integrativ yondashuv talab etiladi. "Integratsiya" so'zi lotincha integration - tiklash, to'ldirish, "integer" butun so'zidan kelib chiqqan.[2.:21] Integratsiya g'oyasi XVIII asrning yigirmanchi yillarida ingliz olimi G. Spenser tomonidan fanga kiritilgan[2.:32]. Integratsiya muammosini hal

r ° ° L J ° J

etish borasida olimlar birmuncha ishlarni amalga oshirganlar. Rivojlangan davlatlarda ta'lim mazmunini integratsiyalash borasida muhim va dolzarb ishlar amalga oshirilgan. Angliya, Yaponiya, Vengriya, Gong Kong davlatlarda ta'lim mazmunini integratsiyalashga erishilgan.[2.:32] Shaxs dunyoqarashining shakllanishida ma'naviy-axloqiy tarbiya ham muhim o'ringa ega bo'lib, uni samarali tashkil etish o'quvchida ma'naviy-axloqiy ongni shakllantirishga yordam beradi.

Fanlararo aloqa va integratsiyaning maktablarda o'qitish va tarbiyalashdagi

ahamiyati juda ko'p pedagog olimlar tomonidan ko'rib chiqilgan. Ta'lim integratsiyasi o'quvchi faoliyatiga, bu faoliyatning samaradorlik ko'rsatkichi muntazam ortib borishiga yo'naltirilgan, uning bosh maqsadi bilimlarni samarali

o'zlashtirishdangina iborat emas, aksincha, bilimlarni o'quvchi eng qulay, oddiy tushuncha va tasavvurlardan murakkabga tomon boruvchi izlanish-intilishlari asosida uzluksiz o'zlashtirilishini ko'zda tutadi. Oddiy mavzular asta-sekin murakkablashib, ma'lumot, tushuncha, tasavvurlar shaklidan yaxlit, mujassam bilim va malakaga

aylanib boradi. Bu bilim hamda malakalardan o'quvchilar zarur vaziyatlarda

......... , , „.....

muayyan hayotiy muammoni hal qilishda bemalol foydalanish layoqati tarkib

frvn+in Inrli r A • 0^71 T-n+artrn+ciT rntiir» rr ' 11 m m rla m o 01 rl n mi 1U1 ml 1 m n 1 KirmnlTi1nt*/4or»

toptiriladi.[4.:87] Integratsiyaning ta'lim sistemasida muhimligini birinchilardan bo'lib mashhur pedagog - I.F. Gerbart tushuntirib bergan. U ta'limda integratsiyani qo'llashning to'rtta yo'nalishini sanab bergan. Bular quyidagilar: [2.:49] Aniqlilik; Asotsiatsiyaviylik; Tizim; Metod.

I 11 1 n rr 11 1 11 r> 1l 1 T rr> 1 I 7~l 7"1 11 1l 1 Trrv'unlirilll r>1*1 Ul1l1Y\ M n /"«- il T T r» ' il 1

Integratsiyaning birinchi va ikkinchi yo'nalishlari bilim olishga yo'naltirilgan

bo'lib, ikkinchi va uchinchi yo'nalishlari eski bilimlar va yangi bilimlarni bir- biri

bilan uzviy bog'lash demakir. I.F Gerbart bu yo'nalishlar orqali integratsiyalashuv

\ 1 > ^^ i 1 > jarayoni mukammal ravishda sodir bo'ladi deb aytib o'tgan[2.:53].

Bilamizki, uzluksiz ta'lim tizimida ona tilini o'qitish asosiy o'rin egallaydi. XXI

asr - axborot texnologiyalari asri. Ona tili darslariga noan'anaviy darslarni olib kirish

va uni ta'lim mazmuniga singdirish, dars o'tishning yangi-yangi usullarini topish

DTS talablarini bajarishga zamin yaratadi[5.:21]. Shu jihatdan olib qaraganimizda

J^^i^ï^ 96

M *-jJ>

JffiTALQINVA 1

\-#TADOIOOTLAR Nod 2022

№4 2022

ilmlyuslubly jurnali

»

Miiiif-iwuuif juiiian

1 liML 'm 's

ham ta'lim tizimida ona tili darslarini boshqa fanlar bilan bog'lab o'rgatish darsning

_

samarali bo'lishini ta'minlaydi. Ona tili darslari boshqa o'quv predmetlaridan alohida, mustaqil yashay olmaydi. Aksincha u ta'lim bosqichlarida o'rganiladigan

xilma-xil o'quv predmetlari, xususan, adabiyot, matematika, fizika, informatika,

аи j

texnologiya, geografiya, xorijiy tillar bilan o'zaro aloqadorlikda o'rganilsa, o'z samarasini beradi. Chunki ta'lim tizimida fanlararo aloqadorlik - integratsiya darslarini tashkil etish o'quvchilarning mavzuni tez va oson anglashiga olib keladi.

J»

!

Birinchi navbatda, ona tili adabiyot fani bilan bog'lab o'rgatiladi. Ona tili va adabiyot darslarini bir o'qituvchi olib borishi ularni o'zaro bog'lab aloqada o'rgatishga katta imkoniyat yaratadi. Adabiyot so'z san'ati bo'lganligi tufayli, ona tilini asosli ravishda anglamasdan turib, o'quvchilar oldida adabiyotning go'zalligi va qudratli tarbiya vositasi ekanligini namoyish qilish mumkin emas. Yuqori sinfda badiiy asarning tili o'rganilayotganda stilistik tahlil mashg'ulotlari o'tkaziladi. Stilistik tahlilda asarning g'oyaviy mazmunini ifodalovchi til vositalari aniqlanadi, muallifning so'z tanlash,

rrnn +1Т71Г n то1ллгп+1 1л а'^Ноп nni Л /То о о 1 nn inrv "Г^и+liirr' л rv-n" mm nm

gap tuzish mahorati ko'zdan kechiriladi. Masalan, Oybekning "Qutlug' qon" romani

bo'yicha mustaqil mashg'ulot olib borilar ekan, o'quvchilarda yozuvchining so'z tanlash va so'zlarni o'zaro bog'lash usullari, shuningdek tinish belgilarining ishlatilishi aniqlanadi. Ona tili darslarini adabiyot bilan uyg'unlikda olib borish,

o'quvchilarning badiiy-estetik dunyoqarashlarini yanada boyishiga olib keladi. Aynan ona tilida biron bir nazariy ma'lumot o'rganilayotgan bir paytda o'quvchilarga aynan shu damda adabiyotdan o'tilayotgan hikoya, asardan parchalardan misollar topib kelish, ruboiy, g'azallardagi so'zlarni til nuqtayi nazaridan tahlil qilishga

o'rgatib borilsa maqsadga muvofiq bo'ladi.

, ., , ........... ......

Davlat ta'lim standartlarida o'quv fanlari orasidagi aloqadorlik, ona tili fanining

Клгппп A nilTi rnnl nt*11Л1

boshqa o'quv fanlarini o'rganishga ta'siri qayd etilib, "Ona tili o'qitishda o'quvchilarning mantiqiy tafakkurlarini rivojlantirishda aniq fanlar yo'nalishdagi fanlarni o'rganishga ijobiy ta'sir" ko'rsatishi uqtirilgan[5.:35].

Integratsiyalashtirish natijasida tejab qolingan vaqt mobaynida darslikdan tashqari ma'lumotlar berishimiz mumkin bo'ladi [2.:85]. Masalan ona tili darsi bilan bilan adabiyot darsini integtasiyalashtirish jarayonida har ikkala fanga tegishli bo'lgan savol bilan murojaat qilamiz, natijada o'quvchi ikkala fandan ham J-jt o'tganlarini takrorlab oladi va qo'shimcha o'zi bilganlarini ham ifoda etadi. Bunday maqsadni amalga oshirihda bizga interaktiv metodlarimiz yordam beradi. Qo'yilayotgan muammo har ikkala darsga taaluqli bo'lishi lozim. Darsda integratsion texnologiyani qo'llash jarayonida foydalaniladigan metod va vositalarning xilma-xil bo'lishini ta'minlash integratsiyalashgan darslarni yanada qiziqarli bo'lishini ta'minlaydi. Darslarning sifat samaradorligi oshadi.

Maktabda ona tili va matematika darslari o'rtasidagi predmetlararo aloqani

,____u .....• , ______ : J г^ т

o'rnatish uchun potensial imkoniyatlar mavjud [5.:63]. Jumladan, ona tili darslarida

Ы> 3 ]> <}>

97

ш ^ j

JffiTALQINVA 1

%#TADQIQOTLAR No4 2022

^^ ¡ImlyuHuOiy jumali i»--r

matematik mavzulardagi mashqlarga o'rin berilishi, matematika darslarida

o'quvchilarning til madaniyatini oshirishga doir ishlar amalga oshirilishi fanlararo uzviylikni ta'minlashda katta imkoniyatlar yaratadi. Masalan, matematika darslarida "Agar....bo'lsa, u xolda...." shaklidagi jumlalarni quyi sinflardayoq qo'llay boshlanadi va uni mantiqiy hosil bo'lishlik simvoli bilan belgilab ko'rsatiladi. Ona tili darslarida ham qo'shma gap mavzusida gapning ko'rinishi yuqoridagi shaklda bo'lishi uqtirib o'tiladi. Shu mavzuni o'qitishda "Agar uchburchakda tomonlaridan birining kvadrati uning qolgan ikki tomoni kvadratlarining yig'indisiga teng bo'lsa, u

o OlO o^ooo,

holda uchubrchak to'g'ri burchakli bo'ladi" yoki "Agar burchaklar vertikal bo'lsa, u holda ular teng bo'ladi" shaklidagi matematik jumlalarni tahlil qilish mumkin. Bu esa ona tili o'qitish sifatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.

Shu bilan birga ona tili fanini texnologiya fani bilan ham bog'lab o'qitish mumkin. Ona tili darslarida ayrim mavzularni o'rgatish jarayonda kasb-hunarga oid misollarni qo'llash orqali ham ona tili va texnologiya fanlarini bir-biriga bog'lash

mi îmVi n Tnmlonnti flirrirvrn rv+lnr mnimifii A'mamlmrAlrrnnnn rl i i ro rl ivrv rl 11 ^ fi Viit 7Ani1i Ir

mumkin. Jumladan, turdosh otlar mavzusi o'rganilayotganda duradgorlik, tikuvchilik,

pazandachilik va boshqa kasblarga doir atama va so'zlardan keng foydalanish, ularni o'quvchilarning o'zlariga topshirish, uydan yozib kelish uchun vazifa qilib berish mumkin. Bunday ishlar orqali o'quvchilar har xil kasb-hunarlar bilan tanishadilar,

ulardan shu kasb-hunarga ma'lum darajada qiziqish va ishtiyoq uyg'onadi. Bundan tashqari ona tili fanining tarix, geografiya, botanika, fizika fanlari bilan ham bog'lab o'rgatish ta'lim tizimida fanlararo bog'lanishning samarali foyda beradi.

Ma'lumki, darsni o'tishda, ayniqsa, unga ijodiy yondashishda ta'limiy, tarbiyaviy axborotli rivojlantiruvchi maqsadlar amalga oshiriladi. Har bir o'qituvchi dars mashg'ulotlarini olib borishda o'z faoliyatini tahlil qila bilish va shu asosida

п1л! 1 il ГЧОП л1л1ПАГП Г\1 1 п1л АП АГ1 п1л1 п1л Irûfolr Л АП tri О Г\'г(1+ПТ 7а1л1 Гу'+I/A ГГ\+ГГПП

tegishli xulosa chiqara olishga erishish kerak. Agarda o'qituvchi o'zi o'tkazayotgan mashg'ulotlarning samaradorligini baholay olmasa, u holda yo'l qo'ygan kamchiliklarini ham sezmaydi va uning faoliyatida ijodiy yondashuv amalga oshmaydi. Zamonaviy o'qituvchi uchun yangi texnologiyaga asoslangan integratsion dars o'tish, ijodiy faoliyat sari qadam qo'yilganligini ifoda etadi. Shu bilan birga ta'lim sifati va mo'ljallangan natijalarga erishish uchun integratsiyalangan texnologiyalar orqali quyidagi vazifalarni bajarish majburiyati turadi. J-jt

ryitYM rin r»'r«nT 111 m n n 1 VM M nKi V\r>m-fr> rvl 1 nln T rr> it

- ta'lim tizimida o'quvchi nimani bilishi, bajara olishi va u qanday shaxsiy

ш

xususiyatlarga ega bo'lishi zarur ekanligi haqida axborot mavjud bo'lshi zarur.

- o'quvchi o'quv fanlari bo'yicha berilayotgan bilimlarni xotirasida saqlabgina qolmay, balki shu asosda o'z tafakkurini tizimli ravishda rivojlantirib borishi zarur;

- ijodiy o'quv faoliyati muhitini yaratish lozim: ushbu faoliyatga faqat ma'ruza asosida emas, balki harakat maqsadli yo'naltirilgan jarayon va ularning natijasida olinadigan mahsulotga ega bo'lish orqali erishiladi;

♦ ¡>

>q ] q ]> >

98

L> * jJ ■

Шу

1 Ч>

. vjTALOIN VA • ^TADOIOOTLAR

ilmiy-uslubiy jumaH

№4 2022

>>

Ы J> 1 >J>

b>4r> >>

Ы >

j

ЩУ )>j*

+Й )>

>j*

Ы>

! >5>

J 1>^<_>: )

J>

Ы >

\ Й:> Щ

Ш>

< j>j:>

Ы >

i >j>

* - i>

>

Ы>

- ta'lim tizimi ishonchli tashxis, o'quvchining bilimini ob'yektiv nazorat qilish va baholash mezonlariga ega bo'lishi kerak[4.:48].

Yuqorida ko'rsatilgan ishlarni amalga oshirish, o'z navbatida, bir qator tashkiliy chora-tadbirlarni amalga oshirilishini taqozo etadi. O'qituvchi darsga puxta tayyorgarlik ko'rishi bilan birgalikda, uni amalga oshirish uchun qanday dars turi va uslublardan foydalanishini aniq bilish lozim. Integratsion darslarda dars turlari va uslublar:[2.:96]

Dars jarayonida ishlatish uchun ko'rgazmali qurollarni, o'quv materiallarini to'g'ri tanlash va undan samarali foydalana olish kerak; Sinfjamoasi va har bir o'quvchiga uning o'ziga xos harakter xususiyatidan kelib chiqqan holda yondashish darkor;

Sinf o'quvchilarining faolligini oshirishga qaratilgan tadbirlarni to'g'ri belgilash, ayniqsa ularning mustaqil fikr yuritishlari uchun sharoit yaratish lozim. Yuqoridagilarga asoslanib, xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, O'quv jarayonida fanlararo aloqadorlikning amalga oshirilishi ta'lim sifatiga kuchli ta'sir ko'rsatib:

ta'limning modernizatsiyalash, innovatsion o'qitish imkoniyatlarini kengaytirish imkonini beradi;

umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'limda uzviylik va uzluksizlikning ta'minlanishida muhim omil vazifasini bajaradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Mirziyoyev Sh.M. Mamlakatimizda o'zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida // PF-6084-son. - T., 2020

2.Mavlonova R. Boshlang'ich ta'lim integrasiyasi. -T.:,2009.

3.Djurayev R. H. Ta'limda interfaol texnologiyalar. - T.: 2010

4.Xoliqov A. Pedagogik mahorat. - T.: 2011

5.To'xliyev B., Shamsiyeva M., Ziyodova T. O'zbek tili o'qitish metodikasi. -T.: 2010.

6.Aripov M. va boshq. Axborot texnologiyalari: - T.: 2003

99

*

J> * >

шъ

U8»

1 J>

Ц >>

V>^ *ф>

щ >

ы >

ЗМ > ЗИ >

UГЖ

ц >Р g >: >

Ы >

q

Щ >