CC BY
24
Ю.02.22.ЗАБОНХДИ МАРДУМИ КИШВАР^ОИ ХОРИ^ИИ АВРУПО, ОСИЁ,АФРИКр, БУМИЁНИ АМРИКО ВА АВСТРАЛИЯ 10.02.22.ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ,
АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ 10.02.22.LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 81.2точ А. АБДУЩДИРОВ
ББК 98 Н. А. ВОХДДОВА
ОМИЛХРИ ТАШАККУЛИ СИЁСАТИ ЗАБОН ДАР ТОЧИКИСТОН
Аз тачлили чашни 25-солагии Истиклолияти Чумхурии Точикистон як сол сипарй шуд. Ин муддат имкон дод, ки ба дастовардхои давлати тозабунёд назар андозем, то бубинем, ки дар ин мухлати таърихй чй гуна комёбихо ба даст омаданд. Тахлилот собит намуданд, ки дар ин давра халку давлати мо дар хамаи сохахои зиндагй - сиёсат, иктисод, илм, фарханг, маориф ва гайра ба таври назаррас комёб гардиданд. Алхол вазифаи мухим аз он иборат аст, ки мохияту мазмуни комёбихои бадастомадаро тахлил намуда, омилхоеро, ки онхоро таъмин карданд, муайян кунем, то ки минбаъд пояхои дастовард мустахкам, роху усулхои расидан ба он равшан гардад.
Яке аз хамин гуна комёбихои тозаю нодир дар Точикистон ташаккул ёфтани сиёсати забон аст. Дар бораи накши бузург доштани забон дар хаёти шахс ва чамъият мутафаккирон аз даврахои кадим изхори андеша кардаанд. Ба хотир овардан кифоя аст, ки яке аз се унсури меъёри зиндагии шоиста, ки дар сарчашмаи кадимаи мардуми эронитабор "Авасто" омадааст, ба забон (гуфтор) марбут аст: пиндори нек, гуфтори нек, рафтори нек.
Минбаъд аз ибтидои давраи нави таърихи забони форсй-точикй (асри Х) сар карда, мутафаккирон дар бораи макоми забон дар хаёти инсон чи ба наср ва чи ба назм андешахои муфассалу мураттаб баён кардаанд, ки намунахои бехтарини онхоро мо дар намунахо чун "Крбуснома"-и Унсурулмаолии Кайковус, "Футувватномаи султонй"-и Хусайн Воизи Кошифй, порахои мураттаби бадеии Абушакури Балхй, Низомии Ганчавй, Ч,алолиддини Румй, Хусрави Дехлавй, Бадриддини Хдголй ва дигарон мебинем. Андешаву андарзхо рочеъ ба накши забон дар зиндагй ба андозае маъруфият ёфтанд, ки вирди забонхо гашта, чун кисми чудонопазири зиндагй, ахлок ва меъёри муошират аз чониби умум пазируфта шуданд. Маком ёфтани забони форсй-точикиро ба сифати забони байналмилалй дар даврахои гуногуни таърихй далели дигари мартабаи забони точикй, ба истилох сиёсати забон метавон шуморид, ки ба ин масъала дар китоби пурмухтавои Президенти кишвар Эмомалй Рахмон "Забони миллат-хастии миллат" тахти унвони "Густариши забони точикй ба сифати забони байналмилалй" боби алохида бахшида шудааст. (1, 361-445)
Аз хамон давра сар карда мафхуми забон бо вожахои "гуфтор", "сухан"ва дертар "калом" кадршиносй шудаанд. Чунончи, дар "Авасто" омадааст: "Нидойи Вахума дар чахони хастй баланд мешавад, ки нахустин касе, ки барангехтаи Худованд аст, Зардушти Ситома мебошад, ки ба у забон ва баёне ширин чихати расонидани паёмхо ва дин дода шуд. Фираствийа... андешаи неку гуфтори нек... -ро фаро меситоям. Аз он чи дар андешидану гуфтан... аст, андешаи нек ва гуфтори нек...-ро мепазирам. Ман хамаи андешаи баду гуфтори бадро... фуру мегузорам". (4, 10)
Дар садсолахои баъдй бо гаравидан ба дини ислом макоми волои забон тавассути мафхумоти мукаддаси дин, ислом, Худо, пайгамбар арзёбй мегардад, ки онро дар мисоли аходиси Мухаммад (с) нишон кардан мумкин аст, амсоли: "Яке пурсид: Ислом чист? Пайгамбар фармуд: Покии калом"; "Дини инсон покии гуфтори уст"; "Худо назди забони хар гуяндаест"; "Бехтарин садакахо садакаи забон аст", 'Туш кардан ба сухани доно бехтар аз фароизи кифои динй аст" ва гайра.
Андешахои бузуругон дар васфи забон махзани пурбахои миллии точикон аст, ки дар мураттабсозии он донишмандони точик Шахбози Кабир, Давлатбеки Хоча ва Сулаймон Анварй хидмати шоиста карданд. (4)
Даврони шуравй бо вучуди нисбати таърихи мокаблй тулонй набуданаш дар ташаккули сиёсати забон зарурати вокей би миён овард. Аз нуктаи назари сиёсй дар муайян намудани низоми давлатдорй зарурате пайдо гардид, ки хукумати навбунёди "коргару дехкон" муносибати сиёсии худро нисбат ба забони халку миллатхои маскуни Иттиход муайян намояд. Чунонки имруз мусаллам аст, асоси сиёсати забонро дар он замон баробархукукии забонхои халкият ва миллатхо ташкил мекард. "Имтиёз
надодан ба ягон забон" (В.И.Ленин)чун шиори асосй дар сиёсати забон аз нахустин хуччатхои расмии давлатию хизбй сар карда таллии карда мешуд. Масалан, дар карори Анчумани дахуми РКП (б) (соли 1920) чунин омадааст: "Хозир вазифаи партия иборат аз он аст, ки ба оммахои мехнаткаши халкхои гайривеликорус... ёрй расонад, ки онхо...; б) дар кишвари худ бо забони модарй суд, маъмурият, органхои хочагй, органхои хокимиятро тараккй диханд ва мустахкам кунанд...; в) дар кишвари худ матбуот, мактаб, театр, кори клуб ва умуман муассисахои маданй - равшаннамоиро ба забони модарй тараккй диханд, барои ба тезй тайёр карда баровардани кадрхои партиявй барои хамаи сохахои идора ва, пеш аз хама, дар сохаи маориф ба забони модарй ба андозаи васеъ курсхо ва мактабхои чи маълумоти умумидиханда ва чи касбию техникй ташкил карда тараккй диханд ( дар навбати аввал киргизхо, бошкирд, туркманхо, узбекхо, точикхо, озорбойчонихо, тоторхо, догистонихо)". Чунонки мебинем аз саргахи хукуматдории шуравй хуччатхо далели эътирофи забони точикй, - эътирофи миллати точик буданд, вале дере нагузашта душманони халки точик ба мукобили он забон ва калам тез карданд. Бахсхо, мунозирахо, маколахо, китобхо, ки минбаъд дар ин бобат руикор омаданд, ба хар навъ сиёсати забонро дар мухити собик Иттиходи шуравй муайян мекарданд. Пас аз ташкили Республикаи Советии Сотсиалистии Точикистон хар чй дар бораи мавкеи забони точикй вобаста ба чойгохи он дар чамъият ва давлатдорй ироа мегашт, дар мачмуъ сиёсати забонро ташкил мекард. Вале шуруъ аз солхои 40-уми асри гузашта ибораи "сиёсати забон" ("языковая политика") хамчун масъалаи сиёсй камистеъмол гашт, харчанд он дар корбурд забонхо ба тахаввулоти тадричй ба самти махдудшавии забонхои халкияту миллатхои хурд ва нуфузи бештар пайдо кардани забони русй амал мекард.
Дар Точикистон сиёсати забон хамчун категорияи забоншиносй дар давраи Истикдолият хамачониба вусъат гирифт.
Вожаи арабиасли "сиёсат" дар забони точикй ба маънову вазифахои мухталиф серистеъмол аст. Пеш аз хама, он аз лихози мавкеи истеъмол ё услуб тафовут дошта, вобаста ба хосияти истеъмолй, аз як тараф, калимаи истилохй (сохаи хукук ва сиёсат) ба шумор равад, аз чониби дигар, хоси шохахои услуби илмй (сиёсй) ва гуфтугуй махсуб меёбад. Мавкеи истеъмолй ё услубии калимаро матн муайян менамояд. Чунончи, "сиёсат" дар матни илмй хосияти услуби адабии китобй пайдо мекунад, дар услуби шифохй ("сиёсат кардан") он мансуб ба лугати халкии гуфтугуист.
Хусусиятхои маъноиву услубии вожаи "сиёсат" дар фархангномахои тафсирй ва тарчумавй возех баён гаштаанд. Чунончи, дар "Фарханги тафсирии забони точикй" омадааст: "сиёсат а.1. фаъолияти давлат, ягон хизб ё гурухи чамъиятй дар корхои дохилй ё муносибатхои хоричй: сиёсати дохилй, сиёсати нави ицтисоди, сиёсати милли, сиёсати хорици. 2. идора кардани халк ва мамлакат, тарзи идоракунй. 3. дугу пуписа, тарсонидан ва сахтгирй-сиёсат кардан (5, 340) Вале дар фархангномаи мазкур маънои пештараи вожа -сахт чазо додан, куштан тазаккур наёфтааст, ки он дар матни классикй, хусусан насри ривоятй хеле серистеъмол аст. Ин маъно дар "Фарханги точикй ба русй" кайд гардидааст: "сиёсат-1. политика. 2. ин. публичное наказание, казнить; б) запугивание. (6)
Дар забони точикй ифодахои навъи "сиёсати дохилй", "сиёсати хоричй", "сиёсати иктисодй", "сиёсати мустамликадорй", "сиёсати чавонон", "сиёсати забон" ва гайра аз иборахои истилохии нав ба шумор мераванд, ки баъзе аз онхо дар адабиёти илмй хануз ба таври мукаммал шарху эзох дода нашудаанд. Истилохи "сиёсати забон" ("языковая политика" дар фархангномахои истилохоти забоншиносии русй (3) ва точикй (7) шарх дода нашудаанд. Вале дар сарчашмахои илмии солхои охир аз чониби забоншиносони точик кушиши шарху эзохи истилохи мазкур ба назар мерасад. Чунончи, профессор F. Чураев чунин кайд менамояд: "Сиёсати забон, ё ба кавли дигар, сохтмони забон ба чумлаи сиёсати дохилии давлат мансуб аст.
Сиёсати забон мачмуи чорабинихоест, ки давлат дар бобати хифз ва рушди забон ба амал мебарорад. Вале чорасозй ва гамхорй нисбат ба забон ба он вобаста аст, ки назари аркони давлат ва махсусан сарвари он ба масъалаи забон чй гуна аст, забон дар назари онхо хамчун сарвати бебахои миллат ва аломати мухими давлатдорй эътибор дорад ё не". (2, 185-186)
Дар чойи дигари маколаи F. Чураев омадааст: "Истилохи "сиёсати забон" ба ду маънй фахмида мешавад: 1) кисми таркибии сиёсати умумие, ки давлат ё азхоби сиёсй пеш гирифтаанд; 2) мачмуи чорабиниву тадбирхое, ки бо максади танзими масъалаи забон аз тарафи давлат ва сохторхои дахлдори он ба амал бароварда мешавад." (2, 195) Мазмуни комили истилохи "сиёсати забон" аз ягонагй ё хамбастагии ин ду маънй бармеояд. Яъне, нуцтаи назари сарвар ва ходимони баландпояи давлати ба мацами забон дар цамъият, тадбируои давлати оид ба амали забощо ва роууу усущои татбици он^о сиёсати забонро дар мамлакат ба вуцуд меоранд. Нуцтаи назари давлати дар ууццатуои расми -Конститутсия, Цонуни забони давлати, тадбиру барномах;ои уукуматй тазаккур ёфтаанд.
Дар як сарзамин дарчанд халкият ва миллатдои гуногун зиндагй мекунанд, сиёсати давлатй асосан дар сатди чадонбинии ичттимоию сиёсй, маданият, маънавият ва суннатдои миллате сурат мегирад, ки аз халккияту миллатдои дигар ба маротиб сернуфус аст. Дар навбати худ он давлат сиёсати забонро муайян ва дар каламрави худ чорй менамояд. Ин нуктаро тачрибаи таърихии Точикистони тозаистиклол собит кард, зиёда аз он бо далелдои тозаи вокей ганитар намуд.
Роди расидан ба сиёсати устувори забон дар кишвари мо нотакрор аст. Ходем, ки аз ин дастоварди нодир манфиатдо бардошта бошем, аз чониби дигар, онро чун падидаи арзишманд ба халкият ва миллатдои кишвардои истиклолход манзур намоем, роди тайкардаи Точикистонро тадкик бояд кард.
Боло гирифтани ифтихори миллй, бархурди андешадои зиёиёни пешкадам, коркарди тадбирдои стратегии давлатй, ташкили силсилаи чорабинидои давлат оид ба тадкими поядои ичтимой ва рушди забон, дамчунин роду василадои гуногуни ба амал баровардани ин тадбирдо заминадои бунёдии роди ташаккули сиёсати забон мебошад.
Дар Точикистон ташаббускори ин раванди сиёсию фардангй Президенти кишвар Эмомалй Радмон дастанд. Модият ва мудимтарин масъаладои сиёсати забон дар гузориш ва баромаддои Ч,аноби Олй иброз гаштаанд.
Андешадои сарвари давлат аз амалияи зиндагиву фаъолияти халкки точик бармеояд, ки ин падидаи серчабдаро дар таърихи забон бояд аз дастоварддои пурарзиши илми забоншиносии ичтимой (сотсиолингвистика) шуморид. Алдол метавон гуфт, ки дар Точикистон ба туфайли ташаббус ва кушишдои пайгиронаи Пешвои миллат дар як муддати кутоди таърих дар фадмиши модият ва корбурди забони миллй нуктаи назар ва тачрибаи ганоманди амалй ба даст омад, ки аз он дар мачмуъ сиёсати забон пайдо мегардад. Тачрибаи Чумдурии Точикистон собит кард, ки сиёсати забон аз се масъалаи ба дам марбут фародам меояд:
1.Нуктаи назари давлатй ба макоми забон дар чамъият.Чумдурии Точикистон забони точикиро забони ягонаи давлатии худ эълом дошт. Дар Конститутсияи Ч,Т омадааст: «Забони давлатии Точикистон забони точикй аст».
Дар вокеъ, чаро забони точикй ба макоми давлатй бардошта шуд? Он дар ккисмати халки точик чй накши боризе дорад? Чанд масъалаи мудими чавоби ин суолро номбар мекунем:
-забон ва таърихи халк бо дам алокаи ногусастанй доранд, бахусус таърихи кадимаи халки мо аз руйи далелдои забонй маънидод шудаанд;
-забони точикй василаи мадфуз доштани мероси гаронбадои маънавии беш аз дазорсолаи халки точик аст;
-забони модарй дар таърихи тулонй дар муборизадо бо ачнабиён дамеша муттадидгари халки точик буд;
-дар забони модарй дофизаи халк, чадони маънавй, меъёрдои ахлокии халки точик нигод дошта шудааст;
-забони модарй яке аз чадор аломати шинохти миллати точик мебошад.
2. Масъалаи дигаре, ки ба фадмиши модияти сиёсати забон марбут
аст, андешидани тадбирдои давлатй оид ба амали забондо дар мамлакат мебошад. Мудимтарин дуччате, ки дар асоси он фаъолияти забон ба род монда шуд, Крнуни Чумдурии Точикистон дар бораи забон мебошад, ки онро Ичлосияи дадуми Шурои Олии Точикистон 22 июли соли 1989 кабул карда буд.
Дар Крнуни забон дар 8 бобу 37 модда мавкеи забони точикй ва забондои дигар, ки дар каламрави Точикистон амал мекунанд, муайян карда шудааст. Крнун як забон - точикиро забони давлатй эълон дошт. Чунончи, дар моддаи 1 омадааст: «Забони давлатии Республикаи Советии Сотсиалистии Точикистон забони точикй (форсй) мебошад».
Аввалин талаби Конун ин буд, ки коргузории макомоти докимият, идорадои давлатй, корхонадо, муассисадо, ташкилотдои чамъиятй ба забони давлатй сурат бигирад.
Кабули Конуни забон дануз як тарафи казия аст, вале татбикки он тарафи дуюм ва ба карат душвори масъала ба шумор меравад. Аз ин чост, ки Хукумати Чумдурии Точикистон дере нагузашта 11 августи соли 1989 тадти №142 «Тадбирдо оид ба ичрои Конуни забони РСС Точикистон» интишор карда, барои татбики он дар амал комиссиядои чамъиятй таъсис дод. Дар «Тадбирдо» вазифадои комичроиядои вилоятй, шадрй, нодиявй, вазоратдои маориф, маданият, хидмати маишй, Госплан, Госснаб, кумитадои давлатй оид ба нашриёт ва савдои китоб, сарварони корхонаву муассисадо бо зикри мудлати ичро гузориш дошт.
«Тадбирдо» дастури барномавй буд, вале дере нагузашта дар кишварамон чанги шадрвандй сар зада имкон надод, ки барнома пурра амалй гардад.
Бо рафъи бухрони ичтимой дар кишвар ва фарохам омадани шароити мусоиди кору зиндагй хукумати чумхурй бо максади суръат бахшидан ба раванди татбики Крнуни забон соли 1996 бо сарварии муовини Сарвазири мамлакат комиссияи нав таъсис дод. Бо назардошти бурду бохт дар ичрои «Тадбирхо»-и соли 1991 бо карори хукумати Чумхурии Точикистон аз 21 октябри соли 1997 тахти №459 «Барномаи хукумати Чумхурии Точикистон доир ба тавсиа ва рушди забони давлатй ва забонхои дигари каламрави Чумхурии Точикистон» кабул карда шуд.
Бо ин максад хукумати Чумхурии Точикистон дар карори худ аз 31 октябри соли 1995 №662 хайати комиссияи татбики Крнуни забони назди хукумати Чумхурии Точикистонро тачдид ва тасдик карда, дастгохи корие таъсис дод, ки ба зиммаи он назорати татбикки Крнуни забон ва тартиб додану амалй намудани барномаи тавсиа ва рушди забони давлатй ва забонхои дигари Чумхурии Точикистонро то соли 1999-ум ва баъди он вогузор гардид.
Азбаски чумхурии мо давлати демократии хукукбунёд аст, дар Конститутсияи Чумхурии Точикистон ба рушди хамачониба ва истифодаи озодонаи забони модарии хамаи бошандагон эътибор дода шудааст. Вале дар шароити давлатдории миллй зарурияте ба миён меояд, ки хамаи сокинони чумхурй забони халкеро, ки номи чумхурй ба он алокаманд асту макоми давлатй гирифтааст, аз худ кунанд. Максади «Барномаи» аз он иборат аст, ки моддахои Крнуни забони чумхурй пайгирона дар амал татбикк гардида, тавассути тадбирхои мушаххас дар тахкими муносибатхои миллй, пеш аз хама, муносибатхои забонй шароити мусоид фарохам оварда шавад.
Тадбирхое, ки дар Барномаи хукумат пешбинй шудаанд, шароит ва тахкики хамачонибаи забони давлатй, муайян намудани асосхои илмию усулии омузиши он дар хама навъи мактабхо, муассисахои томактабй, тадвину танзим ва нашри китобхои дарсй ва дастурхои таълим, табъу нашри адабиёт ба забонхое, ки дар чумхурй амал мекунанд, тайёр кардан ва такмили ихтисоси кадрхои педагогй ва сохахои дигар, бехтар кардани иштироки воситахои ахбори умум дар бобати тараккй ва омузиши забони давлатй, боло бурдани сатхи маданияти нутк ва гайраро дарбар мегиранд.
Забон хамчун ходисаи чамъиятй хамеша хамкадами замон буда, дар баробари чамъият дар тахаввулоти доимй карор дорад. Сиёсати забон дар чумхурии мо дигаргунихои вокеиро зуд дар худ инъикос менамояд. Чунончи, пас аз чордах соли кабули Крнуни забон хаёт зарурати бехтар донистани забони русй ва англисиро ба миён овард ва ин такозои айём накши худро дар сиёсати забон ёфт. Ба ин муносибат фармони Президенти мамлакатамон «Дар бораи такмили таълим ва омузиши забонхои русй ва англисй дар Чумхурии Точикистон барои солхои 2004-2014» аз 4 апрели соли 2003 интишор ёфт, ки зарурати тасвиби он чунин арзёбй гаштааст: «Чихати рушди робитахои байналмилалй, ганй гардонидани дастовардхои фархангй ва арзишхои маънавии халкхо, фарохам овардани шароит барои суръатбахшии пешрафти илму техника, аз худ намудани технологияхои муосири иттилоотй, такмили хамачонибаи таълим ва омузиши забонхои русй ва англисй дар Чумхурии Точикистон мувофики максад дониста шавад».
3. Масъалаи дигари сиёсати забонро усулхои ба амал баровардани накшаву тадбирхои давлатй ташкил менамоянд. Бо ин максад як силсила корхои ташкилй андешида шудаанд, аз чумла:
-таъсиси комиссияхои хукуматй оид ба татбики Крнуни забон дар вилоятхо, шахрхо, нохдяхо; -таъсиси комиссияхои корй дар идора, корхона ва муассисахои илмй, таълимй, тарбиявй ва гайра; -танзими накшахои корй (аз макомоти давлатй то муассисахо) бахри татбики К^нуни забон; -тархрезии барномахои нави таълимй ва китобхои дарсй аз фанни забон барои мактабхои миёна ва олй;
-ташкили дарсхои забономузй дар корхонаву муассисот ва гайра.
Х,аёт муттасил пеш меравад. Он дар назди чомеаву давлат ва рукнхои он вазифахои нав ба нав мегузорад. Ин буд, ки сарвари давлат зарурати кабули конуни нави забонро ба миён гузоштанд, ки он таълиф гашт ва пас аз мухокимаву тахрир 5 октябри соли 2009 дар Мачлиси миллии Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон ба тасвиб расид. Ин хуччати мухими давлатиро, ки «Крнуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи забони давлатии Чумхурии Точикистон» ном дорад, бояд конуни комилан нав хисобид. Крнуни мазкур ба мисли пештара на ба хамаи забонхои роичи Чумхурии Точикистон дахл дорад, балки он вазъи хукуккй ва истифодаи танхо забони точикй (давлатй)-ро дар Чумхурии Точикистон таъин менамояд.
Крнуни нав ба рушди забони давлатй дар каламрави Точикистон нигаронида шудааст. Он вазифахои навбатии давлат ва чомеаро муайян месозад. Истифодаи васеи забони давлатй дар сохаи технология, компутеркунонй, интернет, такмили таълими забони давлатй дар гуруххои точикию гайриточикии мактабхои миёнаву олй, тарбияи ифтихори миллй аз забони модарй, баланд бардоштани фарханги суханварй, тахккщи харчонибаи коидаву конунхои забони давлатй аз чумлаи
вазифадои мудими навбатй мадсуб меёбад. Президенти кишвар андешадои худро дар бораи густариши минбаъдаи забони давлатй ба таври мухтасар ва чамъбастй чунин баён кардаанд: «Мо барои равнаки забони модарии худ боз дам бештар гамхорй ходем кард, онро дамчун гавдараки кимматбадои миллй дифз ходем кард».
Аз ин чост, ки барои татбики конуни нав аз макомоти давлатй сар карда то муассисадои давлатию гайридавлатй тадбирдои мушаххас андешида шуданд ва дар садади ичро карор доранд. Таъсиси Кумитаи забон ва истилодот дар назди Хукумати Точикистон бо водиддои корй аз далелдои равшани гамхории сарвари давлат дар рушду нумуи забони точикй ба шумор меравад.
Заминаи объективии тадаввулоти забону забоншиносй, ки руикор омад, Истиклолияти милливу давлатист. Истиклолият ба забон робитаи бевосита дорад, - гуфтаанд. Президенти кишвар Эмомалй Радмон дар суханронии худ дар мачлиси тантанавй бахшида ба Соли бузургдошти тамаддуни ориёй 8 сентябри соли 2006.- Инкишофу рушди забон нишондидандаи пешрафт ва комёбидои миллат ва давлат аст. Забони точикй, ки аз шевотарин, ганитарин ва кадимтарин забондост, моро на тандо ба кишвардои дамзабон ва дамфарданг мепайвандад, балки оинаи таърих ва давлатдории мо мебошад." Мадз Истиклолият метавонад ба тадаввули объективии забони адабии миллат роди калон боз намояд. Истиклолият ба забон асолат бахшид, имконият фародам овард, ки он дар заминаи конуниятдои дохилии худ инкишоф ёбад.
Истиклолият забони адабии точикро ба роди сифатан нави инкишоф андохт. Вазифа он аст, ки конуниятдои онро омузем ва дар рушди, ин неъмати бебадои маънавии халкамон мусоидат намоем.
Як чашмандози ичмолй ба комёбй ва тачрибаи таърихии Конуни забони чумдурй басанда аст, ки чанд нуктаи мудими илмй аз натичаи амали он дар Точикистон ба назар расад ва минбаъд барои халкдое, ки ба роди истиклолият ворид мешаванд, ибратомуз бошад.
1. Забони давлатй бояд заминаи ачдодй дошта бошад. Он дар амикбурди таърихи миллат мусоидат ва чун яке аз аломатдои шинохти миллат хидмат намояд. Тачрибаи таърихи ташкили чумдурии мустакили Точикистон дар солдои 20-уми асри гузашта низ зарурати ин омилро собит намуд.
2. Забони давлатй бояд забони модарии бузургони миллат: олимон, шоирон, нависандагон, санъаткорон, сиёсатмадорон бошад. Ондо содибу бонии забони халку миллати худ мебошанд. Бахусус адибон, ки устоди сухан ба шумор меоянд, забони халкро меомузанд, онро софкоридо карда, ба меъёр дароварда, дар ташаккул ва ганомадии забони адабии миллати худ пайваста дар хидматанд.
3. Дар забони давлатй бояд руди миллй эдсос гардад. Дар истифодаи рамздо, мачоздо, ташбеддо, истиорадо, дар калимасозй, калимабандй ва оданги гуфтор табиати хоси забони миллй риоя шавад.
4. Забони давлатй бояд дорои шохадои услубии халкиасос бошад, ки мудимтаринаш услубдои адабии китобй, халкии гуфтугуй ва шевагй ба шумор меравад. Модияти услуби адабии китобиро забони адабиёти классикй ташкил менамояд, асоси услуби гуфтугуйй ва шевагй бар забони халк аст. Забони давлатй аз ин ду сарчашма дамеша шодоб гардида меистад. Fановати забон ба манбаъдои дигар низ алокаманд аст, вале сарчашмадои мазкур чанбаи миллии забони адабиро фародам меоранд.
5. Забони давлатй воситаи инкишофи шуур ва тафаккури миллй мебошад. Ин аз нахустин вазифаи забони модарй мадсуб меёбад. Шуур ва тафаккури инсон тавассути забон шакл мегирад ва вусъат мепазирад. Ба ибораи дигар, забон аломатдои зодирй, чидати моддии шуур ва тафаккур ба шумор меравад.
Точикистони тозаистиклол дар сари роди бузурги тараккиёт карор дорад. Албатта, дар дар сода норасоидо дастанд, дар масъалаи татбики Конуни забон ва рушди забони давлатй низ кордои задматталаби зиёд дар пешанд, аз он чумла, сифати таълими забондо дар мактабдои миёнаву олй бедбудй меходад, дануз ба дарачаи кофй китобдои дарсиву дастурдои таълимии хуб надорем, коидадои имло ва истилодоти содавй ба тачдиди назар ниёз доранд, дар баъзе идора ва корхонаву муассисадо дафтардорй бо забони давлатй дар сатди матлуб нест ва монанди индо. Шубдае нест, ки чунин норасоидо тадричан бартараф ходанд гашт.
Таъкид бояд кард, ки садми Пешвои миллат Эмомалй Радмон дар ташаккули сиёсати забон нидоят бузург аст. Зикри макоми бузурги забон дар таърихи халки точик, конуниятдои умумии инкишофи забон дар мардалаи дозира, тадбирдои бедтар кардани таълими забондо ва бисёр масъаладои дигар дар гуфтаи зерини Сарвари давлат, Пешвои миллат равшан ифода ёфтааст: «Истиклолият бо забон робитаи бевосита дорад. Инкишофу рушди забон нишондидандаи пешрафт ва комёбидои миллат ва давлат аст. Забони точикй, ки аз шевотарин, ганитарин ва кадимтарин забондост, моро на тандо бо кишвардои дамзабон ва дамфарданг мепайвандад, балки оинаи таърих ва давлатдории мо мебошад".
ПАЙНАВИШТ:
1. Рахмон, Эмомалй. Забони миллат - хастии миллат. / Эмомалй Рахмон.-Китоби 1. - Душанбе: Эр -граф, 2016.- 360с.
2. Пешвои миллат ва сиёсати забон. - Хучанд: Ношир, 2017.- 359с.
3. Розенталь, Д.Э., Теленкова М.А. Словарь - справочник лингвистических терминов/ Розенталь Д.Э. - М.: Просвещение, 1985. 399с.
4. Сухан бифканад минбару дорро... Тахиягарон Шахбози Кабир, Давлатбеки Хоча, Сулаймон Анварй. -Душанбе, 2008. - 175с.
5. Фарханги тафсирии забони точикй. Чивди 2. - Душанбе, 2008. - 944с.
6. Фарханги точикй ба русй. Нашри дувум. - Душанбе, 2006. - 784с.
7. Хусейнов, Х., Шукурова К. Лугати терминхои забоншиносй/ Х.Хусейнов. - Душанбе: Маориф, 1983. -255с.
REFERENCES:
1. Rahmon, Emomali. National Language - as a Pledge of Nation" s Existence. / Emomali Rahmon. - Book 1. - Dushanbe: Er-Graph, 2016. - 360 p.
2. The Leader of Nation and Language Policy. - Khujand: Publisher, 2017. - 359 p.
3. Rozental, D.E., Telenkova M.A. Reference Dictionary of Linguistic Terms/ D.E.Rozental. - M.: Enlightenment, 1985. - 399 p.
4. The Gist of the Word Pronounced from the Tribune.... Compilers: Shahbozi Kabir, Davlatbeki Khoja, Sulaymon Anvari. - Dushanbe, 2008. - 175 p.
5. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. Volume 2. - Dushanbe, 2008. - 944 p.
6. Tajik-Russian Dictionary. The second edition. - Dushanbe, 2006. - 784 p.
7. Huseynov, Kh., Shukurova K. the Dictionary of Linguistic Terms/ Kh.Huseynov. - Dushanbe: Enlightenment, 1983. - 255 p.
Омилхри ташаккули сиёсати забон дар Тоцикистон»
Вожахри калиди: забон, сиёсат, заботмузй, сиёсати забон, забони давлати, забони милли, сохтмони забон, цонуни забон, рушди забон, истицлолияти забон.
Мацола ба яке аз масъалауои мууими социолингвистикаи тоцик-ташаккули сиёсати забон дар Тоцикистон бахшида шудааст. Дар он бори аввал мщфуми истилохи «сиёсати забон» шару; дода мешавад. Мазмуни асосии мацоларо баррасии се омили ташаккули сиёсати забон, аз он цумла, нуцтаи назари роубари давлат муутарам Эмомали Раумон ба мацоми забон дар цамъият, нацшаву тадбируои давлати оид ба цори кардани сиёсати забон дар кишвар, инчунин мавцеи Цонуни Цущурии Тоцикистон ««Дар бораи забони давлатии Цущурии Тоцикистон» ташкил менамояд. Дар ин замина тацрибаи нодири Тоцикистон оид ба мавцеи ицтимоии сиёси ва ууцуции забони давлати нишон дода шудааст. Дар Тоцикистон тануо як забон -тоцики мацоми давлати дорад, ки дар мацола асосуои сиёсй ва ууцуции цонуни мазкур маънидод гаштааст.
О факторах формирования языковой политики в Таджикистане
Ключевые слова: язык, политика, обучение языку, языковая политика, государственный язык, закон о языке, развитие языка, независимость языка. Статья посвящена одному из актуальных вопросов таджикской социолингвистики - формированию языковой политики в Таджикистане. В ней впервые всесторонне комментируется понятие «языковая политика» как лингвистический термин. Статья направлена, главным образом, на анализ трёх факторов формирования языковой политики, в том числе оценку роли и места национального (таджикского) языка Президентом Республики Таджикистан Эмомали Рахмоном, комплекс мероприятий по реализации языковой политики Республики Таджикистан. Уделено особое внимание правовым факторам Закона Республики Таджикистан о ««О государственном языке Республики Таджикистан», принятого Маджлисом милли Маджлиси Оли Республики Таджикистан 5 октября 2009 года, где дан статус государственного языка одному языку - таджикскому
Статья основана на практической работе Республики Таджикистан по достижению языковой политики в годы независимости.
On the Factors Targeted at a Formation of Language Policy in Tajikistan
Keywords: language, policy, language teaching, language policy, state language, law on language, language development, language independence.
The article dwells on one of the actual issues concerned with Tajik socio-linguistics - a formation of language policy in Tajikistan. In his article the author comments comprehensively the notion "language policy "as a linguistic term, for the first time. Essentially, the objective of the article is to analyze three factors targeted at a formation of language policy: role and place of the national (Tajik) language assessed by Tajikistan Republic President Emomali Rahmon, a set of activities aimed at implementation of language policy of the Republic of Tajikistan outlined by the state.
Particular attention is paid to the legal factors of Tajikistan Republic Law "On the State Language of Tajikistan Republic ", adopted by the Majlisi Milli and Majlisi Oli of Tajikistan Republic on October 5, 2009, where the status of state language is given to one language, that of Tajik.
The article is based on the practical work of Tajikistan Republic on an achievement of language policy in the years of state independence. Маълумот дар бораи муаллифон:
Абдукрдиров Абдусаттор, профессори кафедрам Методикаи таълими Забон ва ададбиёти точики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров, (Цущурии Тоцикистон, ш. Хуцанд) E- mail: uchzaphgu@mail.ru
Во^идова Надира Абдусатторовна, омузгори кафедраи умумидонишгоуии забощои хориции Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров E - mail:uchzaphgu@mail. ru Сведения об авторах:
Абдукодиров Абдусаттор, профессор кафедры методики преподования таджикского языка и литературы Худжандского государственного университета имени академика Б..Гафурова (Республика Таджикистан,г.Худжанд), E- mail: uchzaphgu@mail.ru
Вохидова Нодира Абдусатторовна, соискатель общеуниверситетской кафедры иностранных языков Худжандского государственного университета имени академика Б..Гафурова (Республика Таджикистан,г.Худжанд), E- mail: uchzaphgu@mail.ru Information about the authors:
Abdukodirov Abdusattor, Professor of the department of Tajik language and literature methods of teaching under Khujand State University named after academician Bobojohn Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E- mail: uchzaphgu@mail.ru
Vohidova Nodira Abdusattorovna, claimant for candidate degree of the all- University chair of the foreign language under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E- mail: uchzaphgu@mail.ru
