CC BY
236
С. Хоркашев
ВОХИДХОИ ЛУГАВИИ ХЕШУТАБОРЙ ДАР ШЕВА^ОИ ЧАНУБЙ ВА ЧАНУБИ ШАРКЙ
Вожатой калидй: лексика, калимасозй, детерминатив, шевауои забони тоцикй
Калима ва истилохоти хешутаборй як чузъи лексикаи шеваи чанубй ва чануби шаркиро ташкил дода, аз кадим ба унвони вожахои зарурии хаёги мардуми эронитабор ва бархе аз онхо чун унсурхои муштараки оилаи забонхои хиндуаврупой дар тулитаърих хамвора такмилу ташаккул ёфта, бо роху воситахои гуногун сохта шудаанд. Ташаккули ин кабати лугавй бо ду рох сурат гирифтааст. Аввалан, ин вохидхои лугавй, бунёдан, идомаи таърихии гуфтори мардуми хавзаи оилаи хиндуаврупой буда, тадричан дар хамнишинй бо дигар кавму миллатхо ва хаводиси сиёсию ичтимой такмил ёфта, синонимхо пайдо кардаанд ва барои ифодаи як мафхум чандин вожа дар истифода карор гирифтааст. Рохи дигари такомули лексикаи хешутаборй тарики роху василахои вожасозй ва истилохсозии забои сурат гирифтааст, ки хам колибхои сермахсул ва хам каммахсул дорад. Силсилаи калимаву истилохоти хешутабории забони точикй умуман ва калимаву истилохоти хешутабории шеваи чанубй хусусан то андозае мавриди чашмандози мухаккикон карор гирифтааст (9; 4; 10; 15; 2;7). Калима ва истилохоти хешутаборй дар шевахои чанубй ва чануби шаркй аз чихати сохт дар чор намуд зохир шудаанд: сода, сохта, мураккаб ва ибора. Бо пасвандхо сохтани истилохоти хешутаборй яке аз роххои мухими калимасозии ин гурух мебошад. Дар ин чо пасвандхои -а, -ак//ък, -акй, -й//-гй, -вара, -зо//-зода, -гарй, -ина, -вор, -чй, -ча, -чак -ро ном бурдан мумкин аст, ки чинсиятхои гуногуни хешутаборй сохтаанд. Дар баробари ин, бо колибхои вожахои мураккаб в а ибора-терминхо ба вучуд омадани
истилохоти хешу таборй аз роххои фаъоли истилохсозй дар шеваи чанубй ва чануби шаркни забони точикй мебошад, ки шархаш дар поён сурат гирифтааст.
Аз чумла, муаллифони китоби «Шеваи чанубии забони точикй" Р.Л. Неменова, Б. Ч,ураев (7,193-194) истилохоти хешутабориро ба ду гурухи калон хамхун ва гайрихамхун таксим карда, хусусиятхои лексикию этникй ва тафовутхои фонетикию интишори локалии онхоро баррасй намудаанд. Ин гуна табакабандй дар тахкики номхои хешовандии забони форсии миёна низ сурат гирифтааст (11,84-86). Ба назари мо, зимни тахлили калимасозй барои ниш он додани самаранокии вожасозии истилохоти мазкур, аз руйи чинсияти лексикиашон ба се гурух таксим кардан, мувофики максад мебошад, ки тачрибаи аввал аст:
1. Калимахои хешутабории мансуб ба чинси мардона.
2. Калимахои хешутабории мансуб ба чинси занона.
3. Калимахои хешутабории умумичинс.
Бо вучуди ин, хамхун (хамхуни пурраю хамхуни нопурра) ва гайрихамхунии вожахои муштаки гурухи якум ва дуюмро зимни тахлилхо нишон додан ба максад мувофик донистем.
1. Калимахои хешутабории мансуб ба чинси мардона. Сарсилсилаи калимахои хешутабории мансуб ба чинси мардона бешубха вожаи мард мебошад, ки дар шевахои тахкикшаванда сермаъно буда, дар таркибхои фразеологй низ истифода мешавад: мард (Шк.) мард, мухолифи семантикии зан. Дар таркиби вохидхои фразеологии марди лата (Вк.) заиф, камкувват; сустирода; ноухдабаро: йа марди лата бъдай, зан-ъш писан намена (Мт.) ва марди сари бор (К.) марде, ки бори туйи арусиро барад, истифода мешавад.
Вожаи мазкур бо пасванди шаклсози дар шакли мардак, маак (Вк., Шк.), марак (1) (Вк., Ванч) мустаъмал буда, маънохои гуногун дорад: 1. Бо вучуди кабули пасванди -¿ц< калимаи мард хамон маънои аслии худро ифода мекунад: мард: дъ мардак бъд, хар дъ-ш чангкардан (Хов.); 2. (Шк.) кас, шахе; одами калонсол: ов-амайда бъкъне, мардак мехнат карда овардай (Ст.); 3. (Ч,к-) мац. шавхар: мардаки мо кушо-ай (Ёл); 4. (Ч,к) сухани мурочиатии зан ба шавхар: мардак, ай бозор чи овардй? (Пор.) (Махмудов, Чураев, 1997, 234). Бо пасванди -ака ва -ина низ шакл мегирад ва пасвандхо хусусияти шаклеозй зохир менамоянд: мардака (Шк.): у мардака-ра гав зане.
бийойа (Хов.); мардина: кади хаф мардина кор мекардъм (Лак,.); овоз-ъш мардина вори бъд (Хов.).
Дар сохтани вожахои нави сифатй калимаи мард бо пасвандхои калимасози -акй ва -гй омада калимахои мардаки? (Шк.) //мараки? мардона: думай занаки-ра дахан-ъш лоп мийойа, ай мардаки? танг (Нз.) ва мардинаги? (Вк.) мардона сохтааст, ки нисбат доштанро далолат мекунанд. Калимаи мардинагй ду зинаи калимасозиро гузаштааст. Аввал бо пасванди -ина лексемаи мардина (чинси мард) ва баъдан аз асоси мардина вожаи мардинагй ба вудуд омадааст. Ин холат бо пасванди -вор дар калимаи мардунавор (синонимаш ранги мард) мушохида шуд.
Дар шевахои данубй ва дануби шаркй дар баробари мард калимахои аслии содаи бово//бова. боба, буво II бъбо//бъво, бобй, бовй, бобо, бо, дада, дад, ата, во, аво, ака, додар, бача, вача (Шк., Вк. .к.. Ванд) дар ин гурух роид мебошанд, ки дар асл хамхуни пурра мебошанд. Бо истифода аз ин калимахо дар колибхои мухталиф дигар вожахое ба вудуд омадаанд, ки барои бароварди ниёзхои оиладорию хешутабории мардум кумак намуданд ва дар ин замина таркиби лугавии шеваро такмил додаанд. Худуди интишори гунахои бобо дар шева гуногун аст. Масалан, дар гурухи лахдахои каротегинй шакли бово II бова //бъво; дар гурухи гарбии Кулоб боба/ /бова; дар гурухи шимолии Кулоб бобо II боби? II бови?; дар дануби Кулоб бобо, бо; дар Ванду Дарвоз боба дар гурухи вахиёй -каротегинй буво// бъбо//бъво мустаъмал мебошанд.
Аз дузъи боби? ва бови? ва вохиди лугавии калун бо рохи факки изофат ба вудуд омадани калимахои мураккаби бобикалун// бовикалун (Вк., К.) ба маънои "бобокалон, падари бобо" ба назар мерасад (во-ву бовикалун-ъм ай хамида-ай (Хум.). Аммо ин хусусияти умумй надорад. Маънои ин калимахо дар худуди интишори лахдахои мавриди тахкик фахмо аст, зеро тафовути фонетикии калимаи умумиистеъмолии бобокалон аз онхо чандон зиёд нест. Бо решай мазкур вожаи бобохун ба маънии "падархонд" ба вудуд омадааст, ки на ахамияти шевагй, балки хусусияти лахчавй дорад; у мън-а бовохун гирифтод (Дтх.). Аз решай "бобо" ё "бово" бо иловаи пасванди -гй сифати нисбй сохта мешавад, ки ба маънои "бобой" ё "падарй"мансубиятро далолат менамояд, ки аввалй бо тафовути савтиаш мохияти шевагй касб намудааст: да хаминда карив бис бъна да богой бобоги-му хона рос кааги-йай (Мс.). Бо
асосхои бобо ва ота калимаи отабово сохта шудааст, дар крлаби маъмули калимасозии забони точикй (исм+исм) буда, маънои "саромад. гузаштагон, ниёгон"-ро дорад: отабово-мун ай Вахийо-ай(Х,о.). Вожаибобобатанхой чун исми шахе ва дар хайати номхои чинси мардона (Хусейнбово, Шарифбово, Каримбобо) истифода шавад хам, ба чумлаи вохидхои хешутаборй дохил намешавад. Чун ифодаи эхтиром дар таркибхои бобои Бобойуф, бобой Суфй, бобой Файзалй, бобой Шариф ва гайра низ истифода мешавад: бобои Бобойуф ни дандункъни? раф (Хов.); бобой Суфй хамича-йй? бъгу-ш бийа (Хов.); бобой Файзалй? бедарак накьлгар-ай-да (Кд.). Дар шеваи чануби шаркй барои ифодаи бобо вожаи бобй маъмул аст.
Калимахое, ки барои ифодаи мафхуми "падар" истифода мешаванд, вожахои хамхуни пурраи ота, бово// бова, боба, буво// бъбоII бъво, аво//во, да, дъда, дада, дад, адо, дадо буда, аз чихати сохт сода мебошанд: бово-м доЪойи захр-ъм кад, ки ба чи-ра дъет хуч кайи? (Ках.).
Тавре ки муаллифони китоби «Шеваи чанубии забони точикй» (7,199) зикр намудаанд, вожаи ота дар лахчахои Кулоб ва кулобии Х,исор (гайр аз Реш, Ховалинг, Доробй, Балчувон, ки ата мегуянд) ва муродифи он бово бо гунахои мазкураш дар лахчахои Кароте1 ин ва вахиёй-каротегинй ва бадахшонй (Ророн) истифода мешаванд. Шаклхои да, дъда, дада, дад, адо, дадо бошад, асосан дар Рог ва Бадахшон (Ророн) мустаъмал аст. Барои баёни падари чураи падар истилохи айшата мавчуд аст, ки хоси нохияи Чиргатол мебошад: мън бачахой тъ-нда айшата мешам (Пд.).
Бо чузъи аво//во истилохоти хешутабории тарзи иборавии авойи калун, авойи ката, войи ката (Куш.) (нисбат ба амак, бародари калонии падар, акои падар), авойи бачоо, войи кудако, войи бачоо, войи кудако (шавхар, шуй); авойи угай (падарандар) сохта шудааст: авойи ката меган ай руй хурмат кардан (Пд.); акай калон-мун-а авойи калун мегем (Сб.); амаки-ра мо вой ката мегуйем (Вк.).
Каринахои во (Вк., К.) // ва (К-)- ки шакли ихтисоршудаи аво мебошанд, барои ташкили ифодахои вомуна вош (бобо), ваву вови (бобо бобокалон) во-мун-а во-ш-а боби-ш (бобои бобо) заминасоз шудаанд, ки аз хусусиёти фарккунандаи лахчавй мебошанд: во-мун-а во-ш-а боби-ш ай Арзинг-ай (Сб.); ва-ву вови?-му хамуча хок шидас (Мс.). Калимаи во дар шеваи чанубй чун омоним истифода мешавад: во (Шх.) во, боз, куш ода: (Агар боди сабо
пайдо намешид, дахани гънчай гъл во намешид) ва во (Ч,к-) онхо: эшон: во-ра ай къшо увардан? (Хч.).
Бо асоси ата//ота дар маводи дастраси мо гайр аз вожаи отабово, ки дар боло зикраш рафт, калимаи сохта ё мураккаби дигаре дида нашуд, вале калимахои гайрихунии пийандар II пиандар (Шк)// пийандара (Вк.) (падари угай, падарандар) вохурдем, ки аз дузъи падар (вожаи умумихалкии хамхуни наздик) ва пасванди -андар сохта шудааст: да сагираги-м дасти пийандар-да калон шидаги? (Дах); йа пийандара дора (Яр.). Хдмчунин бо вожаи падар ва пасванди -вара калимаи сохтаи падарвара (Вк.. К.) ба маънии "падардор, сохиби падар" ба вучуд омадааст, ки бештар хоси лахдахои каротегинй ва вахиёию каротегинй мебошад: и бача падарвара-ай, акавара -ай (Лахш).
Лексемахои решагие, ки барои ифодаи бародар истифода мешаванд, калимахои бийор//бъйор//бийар бародар (Вк., К-- Шк., Ч,к., Дарв.), додар бародари хурдй, ака бародари калонй (Шк., Вк., К.) мебошанд ва чун асоси калимасозй дар бунёди вожахои зиёд хизмат намудаанд. Вожахои бълък (Ч,к.) ва каринаи савтии он балък (Ч^к., Рог) маънои "додар, бародари хурдй"-ро дорад: бълък-ъм ч ы еръко кати бози? кайестоас (Ел).
Дар колиби калимаи мураккаб вожаи бийоршир бародаршир (Вк., К-)- лексемахои бийорзо//бийорзода (Вк., К-, Чд-. Дарв.) бародарзода, додарзода, фарзанди бародар ва дар колиби вожахои сохта бо пасвандхои -гарй бийоригари? (К-.Вк) бародарй, дустй тавлид ёфтааст: мо бийорзо-ш мегуйем бачайи бийор-а (Сб.); у мардако бийоригарийи хув доран (Кн.).
Вожаи бийор дар таркиби йору бийор ба маънии "дуст, рафик" серистеъмол мебошад ва дар шакли йору бийоригари? (Шк., К.) бо пасванди -гарй такмил ёфта, барои ифодаи исми маънии дустй мустаъмал шудааст: ай авали дъйно йор-у бийор бъдем (Кн.); йору бийоригарй хами-йай йа пийола чой-а кати мехъри? (Хов.). Ин вожа пасванди -&к гирад хам (бийорак: Вк., Ванд) маъниаш хурдию навозиш бокй мемонад.
Вожаи ака ба маънои бародари калонй истифода шавад хам, баъзан падар ва падарандар (Вк.) гохо аз руйи хурмату эхтиром «амак»-ро (Вк., К-) ва барои муродиат ба хама гуна марди аз худ калон низ истифода мешавад. Бо ин калима дар маводи дастраси мо бо кумаки пасванди -вара вожаи акавара (Вк.Д-, Ванд)
пайдо намешид, дахани гънчай гъл во намешид) ва во (Ч,к-) онхо: эшон: во-ра ай къшо увардан? (Хч.).
Бо асоси ата//ота дар маводи дастраси мо гайр аз вожаи отабово, ки дар боло зикраш рафт, калимаи сохта ё мураккаби дигаре дида нашуд, вале калимахои гайрихунии пийандар II пиандар (Шк)// пийандара (Вк.) (падари угай, падарандар) вохурдем, ки аз чузъи падар (вожаи умумихалкии хамхуни наздик) ва пасванди -андар сохта шудааст: да сагираги-м дасти пийандар-да калон шидаги? (Дах); йа пийандара дора (Яр.). Хдмчунин бо вожаи падар ва пасванди -вара калимаи сохтаи падарвара (Вк.. К.) ба маънии "падардор, сохиби падар" ба вучуд омадааст, ки бештар хоси лахчахои каротегинй ва вахиёию каротегинй мебошад: и бача падарвара-ай, акавара -ай (Лахш).
Лексемахои решагие, ки барои ифодаи бародар истифода мешаванд, калимахои бийор//бъйор//бийар бародар (Вк., К-- Шк., Ч,к., Дарв.), додар бародари хурдй, ака бародари калонй (Шк., Вк., К.) мебошанд ва чун асоси калимасозй дар бунёди вожахои зиёд хизмат намудаанд. Вожахои бълък (Ч,к.) ва каринаи савтии он балък (Чк-- Рог) маънои "додар, бародари хурдй"-ро дорад: бълък-ъм ч ы еръко кати бози? кайестоас (Ел).
Дар колиби калимаи мураккаб вожаи бийоршир бародаршир (Вк., К-)- лексемахои бийорзо//бийорзода (Вк., К-, Дарв.) бародарзода, додарзода, фарзанди бародар ва дар колиби вожахои сохта бо пасвандхои -гарй бийоригари? (К-.Вк) бародарй, дустй тавлид ёфтааст: мо бийорзо-ш мегуйем бачайи бийор-а (Сб.); у мардако бийоригарийи хув доран (Кн.).
Вожаи бийор дар таркиби йору бийор ба маънии "дуст, рафик" серистеъмол мебошад ва дар шакли йору бийоригари? (Шк., К.) бо пасванди -гарй такмил ёфта, барои ифодаи исми маънии дустй мустаъмал шудааст: ай авали дъйно йор-у бийор бъдем (Кн.); йору бийоригарй хами-йай йа пийола чой-а кати мехъри? (Хов.). Ин вожа пасванди -&к гирад хам (бийорак: Вк., Ванч) маъниаш хурдию навозиш бокй мемонад.
Вожаи ака ба маънои бародари калонй истифода шавад хам, баъзан падар ва падарандар (Вк.) гохо аз руйи хурмату эхтиром «амак»-ро (Вк., К-) ва барои мурочиат ба хама гуна марди аз худ калон низ истифода мешавад. Бо ин калима дар маводи дастраси мо бо кумаки пасванди -вара вожаи акавара (Вк.Д-, Ванч)
— 48 "С НОМАИ донишгох _)
акадор, сохиби ака ва дар шакли ибора-термин акайи варави? (Нуш.) акои хурдй ва акайи калуни? (К-) акои калонй ба вудуд омадааст: ай пъшти акайи калуни-ш мепара (Тег.).
Ба калимаи додар пасванди -ак илхок шавад хам: додарак (Шк.), боз хамон маънои додари аз хама хурдиро далолат мекунад. Дар шакли ибора-термини додари варави? (Шк., Дарв.) на танхо маънои бародари хурдй, балки барои ифодаи эхтиром дар муродиат ба хар мард ё давони аз худ хурд мустаъмал аст: Йохсу-ра бехи? найидем, додар (Хон.) Вожаи додар дар шакли ихтисории дод пасванди -ък кабул карда, дар шакли додък (Вк.) ба маънои муродиати навозишкоронаи падар ба писари хурдй истифода мешавад: пийолахо-ра бийор, додък (Хт.).
Дар ташаккули калимахои хешутаборй вохиди лугавии бача/ /вача (Вк..К;..Шк.,Чк..Кх.,Ванд) накшимухимдорад. Калимаи мазкур дар хайати ибора-терминхо ва иборахои фразеологй ба таври фаровон мустаъмал аст ва худудан тамоми шевахоро фаро гирифтаст. Ин вожа хамчун унсури умумихалкй барои тамоми шевахои чанубй ва чануби шаркй хос бошад хам, аз бобати ифодаи маъно дар махалхо якранг нест ва вобаста ба мавкеи истеъмол ба маънохои гуногун роид аст: 1. бача, писар (Гк.); 2. наврас, чавон, кудак (К-): у чы от бача бъдастам, ба дари калот-а хамбидам (Кд.); 3. фарзанд; ахли оила (Вк., К): хъсързода-м себачадошта бъд (Лахш); 4. хитоб ба рафик, дуст: бача, хо ма кати-т мерам уча (Лаг.); 5. оила, завча(Кпн.): майагдах-дувоздах сол шид, ки ай бачоо чидо шидам, истифода мешавад.
Ибора-терминхои бо вожаи мазкур сохташуда вобаста ба муайянкунандахо маънохои гуногунро ифода мекунанд, ки аксаран дар саросари шевахои тахкикшаванда муравваданд: бачайи батуй (писари ба воя расида); бачайи авали? // бачаи сарнъхсин (фарзанди аввалин, нахустин); бачайи ака (писари бародари калонй); бачайи ама II амма (бачаи амма, писарамма); бачайи амак II бачайи амаки?//Ъамаки (амакбача, писари амак); бачайи додар (писари додар); бачайи йана (писари хохаршуй); бачайи мохиндар (бародарандар, додарандар, фарзанди модарандар); бачайи тага//бачайи тагойи? (писари таго, тагобача); бачайи тирамохи? (Кн.) - писарандар: мохо мардъм бачай ай пъшти зан умада-ра бачайи тирамохи? мегем; бачайи хола (холабача, писархола); бачайи хорхунд (Лахш.) - бачаи
хохархонд: бачайи хъсърбурда (писари бародарарус); бачайи кайсънгъл (бачаи хохарарус): бачайи хевар (духтар ва писари бародари шавхар); бачайу реза(Хум.) хурду калонй оила: бача-йу резахако-т нагз-ай?.
Дар ташкили ифодахои бача йофтан II бача кардан II бача сохтан (таваллуд кардан, зоидан); бача мундан тухм мондан ва гайра сахм дорад: зогсарда хичай хар парънда, хичай сангодавак-ънда бача мемуна (Хдч.); бача канидап (хосил гирифтан, бар гирифтан: чавхари? бача капид (Пд.).
Дар шеваи чанубй ибора-истилохи мъбораки шикори? (Мт., Хт.) мавчуд аст, ки дар баробари маънои "шикор муборак шавад» барои ифодаи мафхуми бача низ истифода мегардад, ки дар шеваи чануби шаркй мавчуд нест: дъгонико йата-ш мъбораки шикори?, йата-ш мъбораки хавлопаз-ай (Мт.).
Дар махалхои алохидаи шеваи чанубй калимаи кавгак мачо-зан ба маънои бача истифода мешавад, ки бо асоси кавг (кабк) ва пасванди -ак сурат гирифтааст, вале ин вожа дар шеваи чануби шаркй ба маънои "пакши гул дар сутуни хона" фахмида мешавад: и-ра-м йа кавгак дора, солай мътасим кор намена-въ гам мета (Шм.).
Ба калимаи бача унсурхои ёридиханда ва вожахои мустакил-маънои решагй илхок гардида, калимахои сохтаю мураккаби гуногун сохта мешавад, ки маънихои навро эчод кардаанд. Хдмаи калимахои сохта маънии хешутаборй надошта бошанд хам, дар ганй гардидани лексикаи шева тавассути калимаи марбут ба хешутаборй сахмгузор мебошанд:
Бо пасванди -вара: бачавара (Вк., Дарв., К.) бачадор, сохиби бача; аёлманд, серфарзанд: бачавара мардако-ра туй мета (Ках.). Калимаи мураккаби бачадор дар колаби исму феъл пурра маънои бачавара-ро дода метавонад: ино бачадор шидан(Х,ич.).
Бо пасванди -гй: бачаги? (Шк.) овони чавонй, наврасй: бачаги-ра ки бъгуй, ина хами бачи? лулай сулама бъдем, мегаштем къх ба къх-ъ кул ба кул (Шх.).
Бо пасванди -гари?: бачагари? (Шк.) сабукфикрй, кутохандешй; камаклй: аганеука пире нестем, бачагари? каем (Хов.).
Бо пасванди -андар: бачандар (Шк.) писарандар, писари угай: бачандари Карим камбой хай кардестай (М^м.). Барои ифодаи маънии бачандар вожаи борсанги? (Дт.) мачозан истифода мешавад.
Инчунин, дар колабхои мухталифи вожахои мураккаб калимахои мабача// амабача (писари амма); бачахола// холабача// холавача// холазо (Вк.) (холабача, фарзанди хола, холазода), хохарбача// хуварбача// хухарбача (Шк.) писари хохари хурдй; тагойибача// тъгойивача (Fk.. Кх., К-. Вк.)-тагобача, писаритаго; фърбача (Шк.) -фарзандони амакбачаву тагобача нисбат ба хамдигар; хъсърбача (Fk.) // хъсърбърда (Вк. Д.) // хъсурвурда (Кх.) //хъсърбурда (Fk.. Шк.) -хусурбача, додарарус; писари додари завча (зан); хеварбача -фарзанди бародаршуй (Кп.); тарбача (Тс.) -наврас, бачаи навхат: тарбача бъдай, хаму умадаги; тарсобача (Вк.) -насронибача: тарсобачайе ба дъхтар ошик бъд (фолк.); мълобача (Вк., Дарв.); бачамард (Вк., Ванд) пахлавон, бакувват; пошобача (Fk.) писари подшох; бачахун (Ч,к.. Вк.) бачахонд, писархонд; бачахалок // бачамърда (Шк., К-) нобакор; бачамурда (дашном, дуои бад); бачахърак (К.) меваи нав ранг шрифта, меваи нимпаз; бачагар (К.) калимаи навозишй: бачагар, йа буг доштай, дайров-ът къна бехуш мена (Пп.) сохта шудааст. Тавре ки дида мешавад, аз калимахои мураккаби мазкур вожахои амабача, бачахола//холабача/ / холавача//холазо, бачахун, фърбача, хохарбача// хуварбача// хухарбача, тагойибача//тъгойивача, хъсърбача//хъсърбърда// хъсурвурда, хеварбача, хъсърбурда хешу таборро ифода карда, бокй ба маънохои гайрихешутаборй далолат мекунанд, ки аз серистеъмолию фаъолии вожаи хешутабории бача дар калимасозй гувохй медихад: и Hyp бачамард-ай, гул-а мефторуна (Куш.); хъдийо-му бачахун дорем, ай Мулийов-ай (Ёл); бачахалоко ма-ра Ъазоб додайсодан(Шх.);кавгизирак, бачамърда, хар хел-ай(Шх.); бачагар, йа буг доштай, дайров-ът къна, бехуш мена (Пб., Пп.). Вожахои бачахойтийи? (Вк.) II бачапартойи? (сакти данин) ва бачадун (Ч,ф.) бачадон низ кисман аз вожаи чинси мардона таркиб ёфта бошад хам, маънои чинси занонаро медихад. Барои ифодаи маънии бачапартойи? вохидхои лугавии гудакхойтийи?// гулакхойтийи? (Вк..К.. Дарв.) низ мустаъмал мебошад.
Вожаи мураккаби амакбача пасванди -гй ва -гарй кабул карда, мафхуми муносибатро ифода менамояд: амакбачагй II амакбачагарй. Хдмчунин ин вожа бо феъли кардан хамнишин гардида, маънои мадозй касб мекунад, яъне "душманй доштан", "хусумат кардан": хъд-ъм-ам кучида мерам, бъсйо амакбачагарй? мекънан (Сул.).
Бо асоси амак ва пасванди -й вожаи амаки? (амак, хама гуна марди калонсол) сохта шуда бошад хам, пасванд хусусияти шаклсозй зохир намудааст. Хдмчунин, калимаи амаксавоп (Дор.) ба маънии амакхонд мавриди истифода дорад. Кисми дуюми калима (савоп) дар дигар мавридхо ба мушохида нарасид ва маъниаш норавшан аст. Шояд ин калимаи савоб аст ва ин до маънии "савобдуй"-ро ифода мекунад: Кулов-да йа амаксавоп дорем, рафта бъдем хамуда.
Дар холатхои муайян, зимни сохтани вожахои мураккаби тобеъ ба чой и истилохи бача чун синоним калимаи писар. ки хоси забони адабй мебошад, истифода мешавад. Дар ин силсилаи синонимй факки изофат мавкеи мухим дорад. Ба ин маънй калимахои писарама (Шк., К-)- писарамак (К- Шк.), писартаго (К., Шк.), писархола (Вк., К-. Шк.) ба вудуд омадааст, ки онхо мутаносибан метавонанд синоними амабача//бачай ама, амакбача//бачай амак, тагойибача// бачайи таго, холабача//бачай хола, бачайи тирамохй// бачайи мохиндар бошанд ва дар мадмуъ силсилаи синонимиро ташкил намудаанд.
Лексемаи зода чун шакли сифати феълй бо -а дониста мешавад, дар вожахои хъсързода, тагойизода//тъгойизода, бийорзо// бийорзода, додарзо // додарзода ва гайра дойи калимаи хешутабории бача-ро пурра иваз карда метавонад. Аммо калимаи харомзода, ки дар забони меъёр маъмул аст, дар шевахои мавриди тахкик бо калимахои сънд (Бадахшон)// съндъкй ва валадзино (Вк., Ванд), валазано (Шк.) баён мегардад, ки аз хусусиёти фарккунанда аст.
Вожаи сагер//сагера//сагира//съгера//carpa (Шк.. Кх.. К.. Дарв.) маънии ятимро доро бошад хам, синоними калимаи бача мебошад: хаму съгерайе, ки лат-ъш кадъм, гърехт, бадо шид (Х,ид.) ва барои сохтани ибора-истилохот хизмат мекунад: съгерай телба (Вк) бачаи сергушт, фарбех: йа съгерай телба-ай, хаму ай хами занак шидаги?; съгерай хъдруйид (Вк.) бачаи бенизом (беинтизом): йа съгерай хъдруйиде, ки гапи во-ш-а на?мегира (Лахш). Вожаисуламача (Шк.) хам бар ивази "бачаи дах-дувоздахсола" истифода мешавад: се сулама ба зарби по гала-ра мешакан (Хов.). Вожаи чагерък (Ч,к..). чъгерък (Pof, Ч,к.) яке аз шаклхои саграчък буда, бо пасванди -ък ба вудуд омада, ба семантикаи бача синоним аст: чыерък да дъмби нъна-ш омъхта шидас (Xf.); и оли? чагерък-ай-ъ истаро ов мийора
(Пор.). Аз шакли чагерък бо хамрохгардидани асоси замони хозираи феъли "донпан" (дор) калимаи мураккаби чагеръкдор кудакдор тавлид шудааст: чагеркдоро дьрав-на (Рог).
Шаклхои сагеръ сугур (Вк., Ванд) ва саграчъко (Шк.) ба маънии дамъи бачахо низ истифода мешавад: бър-а сагеръ сугур дам кън-ъ бай бънг-а лой бъкаш (Вк.).
Барои ифодаи хамсари зан вожахои шахвар // шавхар // шахвар //шавар//шу истифода мешаванд, ки дар маводи дастраси мо факат бо морфемаи шу вожахои шудор (шавхардор) ва аз ин асос калимаи нави шудори? (шавхардорй) ба вудуд омадааст, ки бо пасванди -й сохта шудааст.
Дар баробари истилохоти умумиистеъмолии хонадомод ва каринахои савтии он хунадумод//хонадъмод вожаи дъсокрез СК-) мадозан ба хамин маънй маъмул аст: йа бача дорум дъсокрез мегъри? (Шм.).
Калимаи домод бошад бо вожаи йазна ва йазнаги? (Вк., Шк.) истифода шавад хам, дуюмй маъмулан ба маънии "язнашаванда, домодшаванда, поччошаванда" истифода мешавад: йазнаги? дорем авсона-ра бофт мекъна (Дах.).
Муносибати домодхо байни якдигар бо вожаи боча ифода ёфта, калимаи сохтаи бочаги? (Беш) семантикаи бодашавандаро дорад: и гуспандо ай йа бодаги-м-ай.
Ч^ихати ифодаи шахси солхурдаи динси мардона вожахои вариш (Вк., Шк., Ванд)// варъш (К ), мусъфед ва пир истифода мешавад. Вожаи вариш // варъш аз пешванди ва- (бо-) ва исми риш//ръш сохта шуда, калимаи мусъфед аз ду лексемаи маънодор му ва съфед дар колаби исм+сифат бунёд шуда, аслан дар шакли одами вариш ва шахси муйсафед хамчун муайянкунандаанд, вале бо мурури замон субстантиватсия шудаанд ва дар алохида1 й хамон маънии ибораро ифода карда метавонанд: бадав мерай, мусъфедо-ра мегуй мийой (Шх.); йа одами вариш фористаст-ъш (Кб.). Калимаи вариш // варъш гайр аз маънии мазкур дар хайати иборахо чун сифат мадозан ба маънии "пир, фартут, бардомонда" ва "шахси баобру" мустаъмал аст: у мардаки вариш-ай; уво йа мусъфеди вариш доран, менола, «не» намега (Куш.). Бо истифода аз пасванди -и? калимаи вариши?//бариши? (Ч,к.) ба маънии «аклакй» ба вудуд омадааст: вариши? накъ пеши калоно-да (Пор.).
Барои ифодаи калимахои хешутабории динси мардона вожахои ойилавара (Вк., Ванд); чахманд маъшуки зан (Вк., К., Шк.); ойиладор// ойладор (К-)- сагболиг - давони болиг (Б.) истифода мешаванд, ки сохта ва мураккаб мебошанд ва худуди интишори ягона надоранд: да вахти мактавхуни-ш ойладор кавдъм (Ках.); мън ойилавара нестъм (Ванд.); зан-ут дура дора, пой-ъш (Хон.).
Аз тахлилу баррасихо маълум гардид, ки дар ташаккули калимахои хешутабории динси мардона ба хайси вожахои асосй лексемахои мардак// маак// марак, бовоII бова, боба, буво// бъбо// бъво, боби?, бови?, бобо, бо, дада, дад, ата, во, аво, ака, додар, бача//вача, ата//ота, бийор// бъйор// бийар, додар, ака, бача// вача, писар, вариш// варъш, мусъфед, пир, сагер// сагера// сагира// съгера/ / carpa хизмат менамоянд ва дар сохтани вожахои нав, дихати такмили таркиби лугати шева кумак мекунанд.
Чун баёни муфассали мавзуъ дар ин макола намегундад, пиромуни калимахои хешутабории мансуб ба динси занона ва калимахои хешутабории умумидинс дар маколоти дигар бахс хохем кард.
Дар мадмуъ вохидхои лугавии хешутаборй як кабати мухими таркиби лугавии шевахои данубй ва дануби шаркии забони тодикиро ташкил дода, бо роххои гуногуни калимасозй ва корбурди воситахои грамматикии чи умумихалкиву чи хоси шевахо силсила бастаанд.
Тавзехот
* Дар забони авестой дар шакли «мираг- марди давон, шавхар» истифода мешудааст. Ниг.: Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форси миёна. Душанбе, 2001. Сах.87.
ПАЙНАВИШТ:
1. Гадоев, Н. Лексикаи лахдаи Тагнов / Н. Гадоев. - Душанбе, 2012. -208 с.
2. Зайниддинова, 3. Аз хусуси истилохи «палонд» ва синонимхои он /
3. Зайниддинова//Забоншиносии тодик.-Душанбе, 1980,- с.104-107.
3.Махмудов, М. Лугати мухтасари лахчахои Бухоро/ М. Махмудов, Б. Бердиев. - Душанбе: Дониш, 1989. - 278 с.
4.Махмудов, М. Лахчахои тодикони райони Китоб / М. Махмудов. - Душанбе: Ирфон, 1978. - 280 с.
— 54 -С НОМАИ донишгох
5.Махмудов, М. Лугати шевахои забони точикй / М. Махмудов, Е. Чураев. - Душанбе, 1997. - 288 с.
6.Махмудов, М. Фарханги гуишхои данубии забони точикй / М. Махмудов, Е. Чураев, Б. Бердиев. - Душанбе, 2012. - 946 с.
7.Неменова, Р. Л. Шеваи данубии забони точикй (фонетика, лексика) / Р.Л. Неменова, Е. Чураев . - Душанбе: Дониш, 1980. - д. 1, 328 с.
8.Персидско-русский словарь / под ред. Ю.А. Рубинчика. - М.: Сов. Энциклопедия. Т. 1.1983.-1632 с. Т. 2. 1983. -1632 с.
9.Писарчик, А. К. О некоторых терминах родства таджиков / А. К. Писарчик // Труды АН Тадж. ССР (Ин-тут истории, археологии и этнографии). Сб. статей по истории и филологии народов Средней Азии, посвященный 80-летию со дня рождения А. А. Семёнова. -Сталинабад, 1953. - т. XVII.
Ю.Розенфельд, А.З. К терминологии родства и свойства в таджикских говорах / А. 3. Розенфельд // Иранское языкознание. - М.,1976.
11. Саймиддинов, Д. Вожашиносии забони форси миёна / Д. Саймиддинов - Душанбе, 2001.
12. Фарханги забони точикй (аз асри X то ибтидори асри XX): - М.: Сов. энциклопедия, 1969. - Ч- 1. 951 с. Ч- 2. 1904 с.
13. Хоркашев, С. Русуми дашни арусй дар Ванду Дарвоз/ С. Хоркашев // Номаи пажухишгох. - Душанбе, 2006. - № 11-12. - С. 145-156.
14. Хоркашев, С. Вожаи дъхтар -вохиди этнолингвистй / С. Хоркашев // Фарханг: нашрияи Вазорати фарханги Тодикистон, бунёди фарханги Тодикистон. -Душанбе, 1995. - №3 с. 44-45.
15. Ч)Фаев- Е. Калимахои «падар, модар» ва намудхои гуфтугуии онхо / Е. Чураев, 3. Зайниддинова // Маориф ва маданият, 1970, 27 июн.
О терминах родства в южном и юго-восточном говорах таджикского языка
С. Хоркашев
Ключевые слова: лексика, словообразование, детерминатив, говоры таджикского языка
В данной статье автор анализирует термины родства в двух -южном и юго-восточном говорах таджикского языка. Наряду с лексическими значениями рассматриваются принципы образовании лексем. Автор проводит анализ терминов родства, разделив их на три группы: термины родства, относящиеся к мужскому роду;
с УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 55 ~
термины родства, относящиеся к женскому роду, термины родства общего рода.
On Terms of Relationship in Southern and Southern-Eastern Vernaculars of the Tajik Language
S. Khorkashev
Key words: vocabulary, word-building, determinative, vernaculars of the Tajik language
The author analyzes the terms of relationship in two vernaculars of the Tajik language - Southern and Southern-Eastern ones. Alongside with lexical meanings principles of word building are considered. The author divides the principles of relationship into three groups: those referring to masculine gender, to feminine gender and to common gender.
