CC BY
56Редактор алган 19.02.2020 ж.
ЕТАМБ 76.29.40
ЭеЖ 616-002.16-711.9-048
ОМЫРТЦАНЫЦ ДЕГЕНЕРАЦИЯЛЬЩ-ДИСТРОФИЯЛЬЩ
УДЕР1СТЕР1
К.А. Альмисаев, М.Р. Мадиева, Д.Т. Раисов, А.Г. Куанышева, Д.М. Шабдарбаева,
C.Е. Узбекова, Д.Е. Узбеков
«Семей медицина университет!» коммерциялык емес акционерл1к когамы, Семей, ^азакстан
Макалада омыртканыц дегенерациялык-дистрофиялык езгерютершщ мэселелерше арналган шетел эдебиетшщ талдауы келпршген. Эдеби дереккездерге сэйкес, дегенерациялык-дистрофиялык аурулардын рентгенодиагностикасы перпендикулярлы жазыктыктарда, сондай-ак кигаш проекцияларда жасалган рентгенограммаларды талдау жолымен омыртка баганасыныц жагдайын зерттеуге непзделген. Алайда, сэулелж диагностика тэж1рбиес1нде омыртканыц дегенерациялык-дистрофиялык закымдануыныц морфологиялык езгерютерш аныктаудагы даулы аспектшер кYнi бYгiнге дешн езекп болып отыр. Омыртканыц дегенерациялык-дистрофиялык Yдерiстерi агымыныц динамикасы туралы мэселелер эдебиетте жеткшказ камтылгандыктан, жумысымызда жогарыда керсетiлген патологиясы жYзiндегi клиникалык аспектiлерiн корытындылап, эрi карай терендеу талдау кажеттiлiгi дэлелденген.
ТYЙiндi сездер: омыртка, дистрофия, дегенерация, сэулелж диагностика, остеохондроз.
DEGENERATIVE-DISTROPHIC PROCESSES OF THE SPINE
K. Almisaev, M. Madieva, D. Raisov, A. Kuanysheva, D. Shabdarbayeva, S. Uzbekova,
D. Uzbekov
Non-profit incorporate institution «State Medical University», Semey city, Kazakhstan
The paper provides an analysis of foreign literature concerning to problem of spinal degenerative-dystrophic changes. According to literature, the X-ray diagnosis of degenerative-dystrophic diseases is based on the study of the spinal column condition by analyzing ray patterns made in perpendicular planes and oblique projections. However, aspects of revealing morphological changes of spinal degenerative-dystrophic lesions in the practice of radiation diagnostics remain controversial. Due to the fact that the question of the course dynamics of spinal degenerative-dystrophic processes are not adequately covered in the literature, in this work we have summarized and analyzed the clinical aspects of this above mentioned pathology.
Keywords: spine, dystrophy, degeneration, radwdiagnosis, osteochondrosis.
ДЕГЕНЕРАТИВНО-ДИСТРОФИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ ПОЗВОНОЧНИКА
Альмисаев К.А., Мадиева М.Р., Раисов Д.Т., Куанышева А.Г., Шабдарбаева Д.М., Узбекова С.Е., Узбеков Д.Е.
НАО «МУС», Семей, Казахстан
В статье приведены анализ зарубежной литературы, посвященной проблеме дегенеративно-дистрофических изменений позвоночника. Согласно литературным источникам, рентгенодиагностика дегенеративно-дистрофических заболеваний основывается на изучении состояния позвоночного столба путем анализа рентгенограмм, сделанных в перпендикулярных плоскостях и косых проекциях. Однако, до сих пор остаются спорными аспекты в выявлении морфологических изменений дегенеративно-дистрофических поражений позвоночника в практике лучевой диагностики. В связи с тем, что вопрос о динамике течения дегенеративно-дистрофических процессов позвоночника недостаточно освещен в литературе, в настоящей работе нами обобщены и проанализированы клинические аспекты с вышеуказанной патологией.
Ключевые слова: позвоночник, дистрофия, дегенерация, лучевая диагностика, остеохондроз.
К1р1спе
Еылыми мэл1меттерге CYЙенсек, омырткалардыц дегенерациялык-дистрофиялык езгерютер1 т1рек-кимыл аппаратыныц жш кездесетш патологиясына жатады, бул езгерютер эртYрлi дэрежел1 клиникалык езгерютермен сипатталады. Кейб1р наукастарда бел баганы омырткасындагы патологиялык езгерютер кандайда б1р клиникалык симптоматиканыц болмауымен жYредi жэне эр жас кезевдершде кездесед1, клиникалык айкындылыгы ауыспалы тYPде [1]. Дегенерациялык-дистрофиялык езгерютердщ Yлкен келемд1 болуы жас
адамдарда да кездеседь Б1ркдтар галымдардыц гылыми мэлiметтерi бойынша, омырткадагы дегенерациялык-дистрофиялык процестердщ айкын клиникалык KepiHiCTepi, адбше анатомиялык субстрат децгешне сэйкес келе бepмeйдi [2]. Омырткадагы айкын ^ршетш дегенерацияльщ-дистрофияльщ процесстердщ клиникалык кepiнiстepi минимальды болуы, ал кepiсiншe аздаган патологиялык езгерютердщ симптоматикасы ерекше айкын болуы кездеседь Осыган байланысты бел омыркасындагы дегенерациялык-дистрофиялык eзгepiстepдi, заманауи сэулeлi диагностика зерттемелерш колдану аркылы омыртканыц калыпты сау жагдайымен жэне патологиялык eзгepiстep айырмашылыгын аныктауга болады [3].
Дегенерациялык-дистрофиялык eзгepiстepдi дэстYpлi тYPдe аныктау тэсiлi рентгенологиялык зерттемелер CYЙeктepдeгi дегенерациялык-дистрофиялык eзгepiстepдщ непзп компонeнттepiн аныктауга мYмкiншiлiк бepeдi, атап eтсeк шeткi CYЙeктiк eсiндiлep, субхондральды склероз, жас улгайган сайын CYЙeк курамындагы заттарын жогалту -остеопения жэне остеопороз т.б. [4]. Заманауи зерттеу тэсiлi - магниттiк-peзонанстi томография омыртка аралык шeмipшeктщ, байлам аппараттарын жэне омыртка мацындагы булшык еттер жагдайын аныктауда кeп мэлiмeт береди Жогарыдагы аталган мэлiмeттepгe CYЙeнe отырып, омыртка патологиясын заманауи сэулeлi тэсiлдepдi колдана отырып, терец зерттеу кажеттшгше кeз жeткiзу еш кYмэн тудырмайды.
Зерттеу максаты
Гылыми эдебиеттердщ нэтижелерш пайдаланып, омырткада жYзeгe асатын дегенерациялык-дистрофиялык Yдepiстepдiц даму тeтiктepiн талдау аркылы болашакта осы мэселе бойынша eзeктi аспeктiлepдi ацгару.
Материалдар мен эдктер
Алга койылган максатты орындау Yшiн гылыми публикациялар ipiктeлiп, талкыга салынган. Эдеби шолуды iскe жYзeгe асыру Yшiн «омыртка», «дистрофия», «дегенация», «сэулелш диагностика», «остеохондроз» деген тYЙiндi элeмeнттepi колданылып, «Google Scholar» гылыми iздeу жYЙeсi аркылы PubMed, Medline, e-library, Cochrane базасында индекстелген ецбектер усынылган. Рылыми акпаратты тацдау алдында келес шарттар eскepiлгeн: 2010-2019 жылдар аралыгындагы клиникалык зерттеулер мен агылшын жэне орыс тiлдepiндeгi макалалардыц толык мэлiмeттepi колданылган (гылыми жэне тарихи тургыдан багалы публикацияларды зерттеу барысында ескшеу сiлтeмeлep де алынган). Жалпы алганда, 658 эдеби кайнар кeздepi табылып, талдауга олардыц 50 макаласы алынган. Автоматты тYPдe iздeу сатысы тэмамдалган соц бepiлгeн шолуга нeгiздeлгeн гылыми акпаратты сараптау жумыстары карапайым жолмен де жYзeгe асырылган.
Нэтижелер
Омыртка жасына байланысты кeйбip eзгepiстep неврологиялык бeлгiлepмeн бipгe жYpeдi, атап айтканда, ауырлык дэpeжeсi тYpлi ауырсыну синдромы. Айта кету керек, олар жас кезшде де кездесед^ кeбiнeсe ецбеккке жарамсыздыкка экeлeдi, кейде мYгeдeктiкпeн аякталады [5]. Жулынныц дегенерациялык закымдалуы туралы iлiм 19-шы гасырдан бастап дамып кeлeдi, жулын баганасыныц дегенерациялык-дистрофиялык закымдануларыныц алгашкы eгжeй-тeгжeйлi сипаттамалары галымдардыц ецбегшде кeздeсeдi. Жалпы медицинада омырткадагы дистрофиялык eзгepiстepдiц peнтгeндiк диагнозы туралы шм толык жYЙeлeндi жэне дамыды. Алайда, соцгы 10-15 жылда мундай eзгepiстep туралы кeзкаpастаp патогенез тургысынан да, клиника жэне диагноз тургысынан да айтарлыктай eзгepдi [6].
Авторлардыц пшршше, дегенерациялык eзгepiстepдiц сeбeптepi кeп балама болып табылады жэне тукым куалайтын туа бiткeн, сонымен катар жYpe пайда болган бipкатаp факторларды камтиды - статикалык-динамикалык, аутоиммундык, мeтаболиттiк жэне тагы баскалары [7]. Жаракат, омырткалардыц блогы мацызды peл аткарады, бул олардыц шамадан тыс жYктeлуiнe экeлeдi [8]. Эзгepiстepдiц нeгiзi, кeйбip авторлардыц пшршше, омыртка сeгмeнттiц аймагында кан агымыныц бузылуы дискiдe гана емес, сонымен катар 6y^ сегментте оттеп жeтiспeушiлiгiнe алып кeлeдi, бул оныц дегенерациялык-
дистрофиялык езгерютерш ынталандырады. CerMeHTTeri жетекшi закымдануга карамастан KepÏHÏCTep эр тYрлi каркындылык дэрeжeсiндeгi ауырсынумен бiрдeй жэне жш байкалуы мумкш [9].
Омырткадагы дегенерациялык езгерютердщ типтiк мысалы - бул нeгiзiндe омыртка аралы; дискшщ пульпозды ядросында патологиялык eзгeрiстeн, ягни остеохондроздан басталатыны, сондай-ак омыртка аралык дискщеге дегенерациялык закымдану ядро полисахаридтершщ деполимеризациясынан, талшыкты сакинаныц коллаген талшыктарыныц жойылуы мен миксоидты бузылуынан басталатыны гылыми деректерден мэлiм [10]. Тургордыц жогалуына жэне жeлатиндi ядроныц икeмдiлiгiнe байланысты омыртка сегменттщ тозу кызмeтi бузылып, козгалыс кeзiндe оныц тураксыздыгын тудырады. Эзгерген сегменттщ козгалгыштыгы жагдайында кeршi денелерде CYЙeктeрдiц eсуi жэне субхондральды склероз тYрiндe рeактивтi eзгeрiстeр болады [8, 11]. Эрi карай статодинамикалык жYктeмe пульпозды ядросыныц элсiрeгeн бeлiгiнe карай козгалуына экeлeдi, онда протрузия, экструзия немесе субтрансмегаломентпк жарыктар пайда болады [12]. Радиологтардыц айтуыеша, дегенерациялык закымданудыц соцгы кезещнде байламды аппараттыц гипертрофиясы (спондилоз) жэне догалы косылыстар буынныц кайталама дегенерациясы (спондилартроз) байкалады [13]. Дискшердщ остеохондрозы жэне спондилоартрозы, eз кeзeгiндe, омырткалардыц ыгыстыруымен (спондилолистез) жэне жулын каналыныц eкiншi омыртка стенозымен, омыртка аралык куыстардыц ыгысуымен аскынады. Кeбiнeсe патология eтпeлi аймактарда пайда болады: тeмeнгi мойын, жогаргы кеуде куысы, бел аймагында. Жогары аталган кeрiнiстeрдi клиникага дeйiнгi кезецде аныктауга болатынын eскeргeнiмiз абзал [4,14].
Галымдардыц ецбектершде гипотеза филогeнeздeгiдeй, омырткалылардыц дeнeсiнiц eсу шeктeрi аныкталды, ягни «алгашкы кацканыц», демек жулынныц eсу шeктeрi деп карастырылды. Миы бар бiртутас кeшeннiц бeлiгi рeтiндe жулын жYЙкeсiнiц тамырлары омырткалардыц шамадан тыс eсуiн тeжeйтiн «^йндер» рeлiн аткарады [15]. Эмбриогенез жэне босанганнан кешнп даму кeзeцдeрiндe гана емес, ересектерде де дене узындыгы жулынныц узындыгына бeйiмдeлeдi, бул жYЙкe закымдалмауы Yшiн кажeттi жэне жeткiлiктi жагдай екенш ескерген жeн [16]. ^азiрri уакытта омыртка аралык дискiлeрдeгi кец таралган eзгeрiс, авторлардыц пiкiрiншe, дистрофия сиякты патология емес, омыртка узындыгы кыскарып, омыртка узындыгына бeйiмдeлeтiн eзгeрiстeр [17]. Осылайша, омыртка деформациясы мен оныц дамуындагы «акаулар», мысалы Шейерман кифозы, идиопатиялык сколиоз аса багаланады. Муныц бэрi неврологиялык закымданумен, омыртканыц узындыгына кацкалык бeйiмдeлудiц кeрiнiстeрiмeн бiргe жYрмeйдi, баяу eсeдi [18]. ЖYЙкe жYЙeсiнiц бYтiн тутастыгын сактай отырып, омыртканыц узындыгын оныц узындыгына бeйiмдeу аркылы жулынныц созылып кeтуiнe жол бермеуге болады, буган сагиттальды немесе фронтальды жазыктыктагы кисыктык эсер eтeдi [11,19].
Kerneren радиологтардыц айтуынша, бел омырткасындагы дегенерациялык-дистрофиялык eзгeрiстeрдiц сэулeлiк диагностикасыныц баска эдiстeрi арасында магниттiк -резонанстык томографияныц рeлi зор екеш кYмэнсiз [20]. Бел омырткасындагы ауырсыну дегенерациялык-дистрофиялык eзгeрiстeр патологияныц жиi клиника жYзiндe мацызды кeрiнiстeрiнiц бiрi болып табылатыны шYбэсiз [21]. Бeлдiк омырткадагы дегенерациялык -дистрофиялык eзгeрiстeрдi адекватты визуализациялау инструменталды диагностикалык эдiстeрдiц Yнeмi жeтiлдiрiлуiнe байланысты eзeктi болып кала бермейтш рас. Визуализацияныц тиiмдi эдютерш колданбай, тиiстi eзгeрiстeрдiц патогeнeзiн тYсiну мYмкiн емес [8,13,22].
Омыртка-неврологиялык патологияны аныктаудагы басты рeлi неврологиялык тексерулерге тиесш, дегенмен клиникалык-топикалык диагноз закымданудыц накты кeзeцi мен дeцгeйiн аныктауга жеткшказ [23]. Сонымен катар, косымша зерттеу эдiстeрiнe, эсiрeсe сэулеленуге, аурудыц табигатын аныктайтын жэне емдеу тактикасы мэсeлeсiн шешуге ерекше мэн бершедь БYгiнгi тацда омыртканы рентгенологиялык тексеру дегенерациялык eзгeрiстeргe ушыраган наукастарды кeшeндi клиникалык жэне аспаптык зeрттeудiц мшдетп бeлiгi болып табылатыны еш ^мэн кeлтiрмeйдi [20,24].
Смыpткaны зepттeyдщ ец квне жэне кец тapaлFaн эдici - peнтгeнoгpaфия екеш бapmaмызFa мэлiм. Peнтгeнoгpaфияны клиникa жYзiндeгi тэжipибeдe кoлдaнFaннaн бepi б^л эдш oмыpткa мен ж^лынныц жaFдaйы lypanbi aкпapaт олудыщ жaлFыз эдici бoлып кeлeдi [25]. БYЙip жэне ap^bi cтaндapтты пpoeкциядaFы peнтгeнoгpaфия oмыpткaныц ^arara^m, oмыpткaлы дeнeлepдiц пimiнiн, мвлmepiн жэне к¥Pылымын, к^лыш^у тaктaлapыныц кYЙiн, oмыpткa apaлык диcкiлepдiц биiктiгiн, oмыpткa apaлык дeнeлepдiц взгepyiн, oмыpткa кaнaлыныц взгepyiн, coндaй-aк ap;a CYЙeктepiнiц жaFдaйын бaFaлayFa мYмкiндiк бepeдi. ^Fam пpoeкциядaFы peнтгeнoгpaфия oмыpткa apaлык caцылayлapды бaFaлay Ymrn apнaйы K^cKay бoйынma жacaлaды [22, 26].
Квптеген Fылыми e^ercrep oмыpткaныц дeгeнepaциялык aypyлapыныц клaccикaлык peнтгeндiк диaгнocтикacы мэceлeлepiнe apнaлFaн. Сcтeoxoндpoздыц ceнiмдi peнтгeнoлoгиялык бeлгiлepi - б^л бeлдiк лopдoздыц тYзiлyi, диcк бшктшнщ твмeндeyi жэне cyбxoндpaльды cклepoз. TaFы дa CYЙeктiц вcyi, жepгiлiктi cкoлиoз, oмыpткa apaлык жapыктapдыц тapылyы жэне квптеген бacкa aвтopлap cипaттaFaн бipкaтap бeлгiлep де бaйкaлaды. Бел диcкiлepi жapыFыныц тжелей жэне жaнaмa бeлгiлepi бap екенш aйтa кеткен жвн [27]. Тшелей бeлгiлepгe бел жapыFыныц кaльцийлeнгeн квлецкеан aныктay тэн бoлып тaбылaды. Б^л cимптoм cиpeк (1 -2%) жэне кет пaйдa бoлaды. Бел жapыFыныц жaнaмa бeлгiлepiнe дeгeнepaциялык-диcтpoфиялык пpoцecтepдiц peнтгeндiк квpiнicтepi бoлып caнaлaды: ocтeoxoндpoз, cпoндилoздыц дeфopмaцияcы, oмыpткaлы дeнeлepдiц meмipmeк тYЙiндepi [23, 28]. ^яшмен бipгe, кейде джкшщ нamapлayы peнтгeнoлoгиялык взгepicтepмeн бipгe жYpмeyi мYмкiн деп caнaйды. Сcтeoxoндpoз диaгнoзыныц pacтaлFaнынa кapaмacтaн, 85% жaFдaйдa бел ceгiзквз oмыpткaлapыныц кoнтpacтcыз peнтгeнoгpaфияcын кoлдaнa oтыpып, взект диaгнoзды квптеген жaFдaйлapдa oныц нeгiзiндe aныктayFa мYмкiн бoлмaйтыны кYмэнciз. жacынa
бaйлaныcты взгepicтepдi cипaттaйтын моцызды пpoцecтepдiц 6ípí - ocтeoпopoздыц дaмyы eкeнi Fылыми эдeбиттepдeн мэлiм [29].
Peнтгeн эдici ocтeoпopoздыц дaмyы кезвде oмыpткa дeнeciндeгi кeyeктi ¥лпaлapдыц взгepyiн eгжeй-тeгжeйлi зepттeyгe мYмкiндiк бepeдi. Ocipece к^нды нэтижeлepгe CYЙeк мaccacын ecerney apкылы кoл жeткiзiлeдi. Aтaп arnKa4^, ocтeoпopoздыц жacынa жэне дaмyынa бaйлaныcты тpaбeкyлaдaFы взгepicтep жaкcы aныктaлFaн [30]. O^i Fылыми ^мысто peнтгeндiк эдю ocтeoпopoздыц клиникa жYзiндe моцызды кYPaмдac бвлiгiн кыpтыcты кaбaттыц жYкapyын caн жYзiндe бaFaлayFa мYмкiндiк бepeтiндiгi aтaп втiлдi. Kлaccикaлык cпoндилoгpaфияныц бacты ^ндылы^ы oныц бел oмыpткacы тypaлы жaлпы мэлiмeт бepeтiнiндe eкeнiн ecкepгeнiмiз aбзaл, coндaй-aк бел ceгiзквз ayыpcынyдыц ceбeбi бoлy мYмкiндiгiн ж^лынныц бacтaпкы ici^epi, мeтacтaздap, тyбepкyлeздi cпoндилит жэне т.б. отякты aypyлapды aныктayFa мYмкiндiк бepeдi. Peнтгeндiк эдic oмыpткaныц жac epeкmeлiктepiн зepттey нeгiзiндe бYгiнгi тоцдо взшщ мaцыздылыFын caктaп oтыpFaнынa нaзap ayдapыцыз, aлaйдa ец тиiмдici -б^л эдicтi Ymтacтыpa кoлдaнy бoлып тaбылaды, oныц imiндe зaмaнayи бeйнeлey эдicтepi (MPT, cпиpaльдi KT) [16, 25,31].
ДэcтYpлi кoнтpacтcыз peнтгeнoдoгиядык зepттeyдep квптеген жaFдaйлapдa взгepicтepдiц cипaтын бaFaдayFa жэне aддын-aдa диaгнoз кoюFa кaбiдeттi, бipaк кдиникaдык cиндpoмдapдыц пaтoгeнeзiн тoдык amпaйды жэне нayкacтapды мaкcaтты eмдeyдi дaмытyFa мYмкiндiк бepмeйдi. Бipкaтap зepттeymiдepдiц nmipi бoйынma capaптayды oдapды KOддaнyдaн бacтayы кepeк, вйткeнi oдap тypaды жaдпы бейне мен oдaн эpi eмдey жYpгiзyгe мYмкiндiк бepeдi [32].
Apra^i фaктiдep жинaдa кеде, oмыpткa apaдык пpoтpyзия дeгeнepaциядык взгepicтepдeн бacкa, эpтYpлi нeвpoдoгиядык бeдгiдepдiц пaйдa бoдyынa тебеп бoдaтын тaFы 6ÍP вepтeбpoгeндi пaтoдoгияныц мaцыздыдыFы aныктaдды. Буд эyeдi oмыpткa кaнaды cтeнoзынa кaтыcты бoдып шыкты. Смыpткa кaнaды cтeнoзы эpтYpдi бвлiмдepдe oныц диaмeтpiнiц тapыдyынa бaйдaныcты бoдып квбiнece жYЙкe K¥Pыдымдapыныц, яFни ж^лын миы мен oныц кoнycы, aт к¥ЙpыFы, тYбipmeктepi ж^дын жYЙкeдepi мен ми ^бы^ы кыcыдyымeн кaтap жYpeдi [29,33].
^aзipгi yaкыттa oмыpткaлык ^нол cтeнoзын жiктeyдiц тya бiткeн жэне жYpe пaйдa бoлFaн фopмaлapын бвле oтыpып клaccификaциялay ^^^mFa^ Paдиoлoгтap, непзшен m^a бoлFaн cтeнoзды дeгeнepaциялык ^толы;, лaтepaльдык, oлapдыц кoмбинaциялapы), apaлacкaнды
(омыртка аралык диск жарыгымен, туа б^кен прогрессияланган стенозбен, олардыц комбинациялары), ламинэктомиядан кешнп (тыртыкты-жабысу YДeрiсi), корпородезиядан кешнп (оныц децгешнен тeмeн немесе жогары), жэне жаракаттардан кeйiнгi деп топтастырады [30,34].
Бiркатар авторлар пайда болган омырткалык канал стенозды спондолистезбен жэне мYмкiн болган дегенерациялык eзгeрiстeргe байланысты болуымен, эрi туа бiткeн жэне пайда болган стеноздыц комбинациясы болуы мYмкiндiгiн атап eтeдi. Сонымен катар, бYЙiрлiк аумактыц тарылуы субартикулалык аймактыц бiр жакты жэне eкi жакты стенозы, бiр немесе eкi жакты фораминальды стенозы немесе субартикулалык жэне фораминалды стеноздыц комбинациясы тYрiндe де болуы мYмкiн [35]. Клиника жYзiндe бел аумагыныц омыртка каналыныц стенозы басында люмбалгиямен сипатталады. Осы сатысында, эдетте бул бел сeгiзкeз радикулиты ретшде аныкталады. Keбiнeсe, радикулалык кезецде, типтш ауыспалы аксактык (клаудикация) физикалык жYктeмe кeзiндe ауыру немесе дискомфорт синдромымен сипатталады. Серуендеу кeзiндe наукастар оларды токтауга мэжбYрлeйтiн аяктардагы ауырсынуды, парестезияны сeзiнeдi [36].
Омыртканыц дегенерациялык-дистрофиялык патологиясы бар наукастарда омыртканыц биомеханикасындагы eзгeрiстeрдi зерттегенде, кeптeгeн авторлар фиксациялык кабiлeттiц бузылуына, ягни дистрофиялык eзгeргeн омыртка аралык диск тураксыздыгына назар аударады. Омыртканыц тураксыздыгы ол аурудыц жеке сатысы немесе тYрi емес, белгЫ бiр пациeнттiц омыртка аралык диск моторлык функциясыныц осы сегменттеп дегенерациялык eзгeрiстeрдiц даму сатыларыныц бiрiндe болатын жагдайы eкeнi аныкталды [23,25,37]. ГипермобилдЫк тYрiндeгi омырткаралык диск тураксыздыгы пролапс немесе омырткалык протрузия шыгуы кeзiндe гана емес, сонымен катар оныц талшыкты сакинасыныц эдeттeгi жыртылуынан кeйiн де пайда болатындыгы белгш болды. Бул жагдайдыц клиникалык кeрiнiсi диск закымдануыныц сипатына, булшыкет жYЙeсiнiц даму дэрeжeсiнe жэне пациeнттiц моторлык стереотишнщ сипаттамаларына, сондай-ак омыртка курылымындагы iлeспeлi аномалияларына байланысты. Омырткалык дисктщ шамадан тыс козгалгыштыгы талшыкты сакинага, байламдарга, догалы косылыстардыц капсулаларына, сондай-ак жулын жYЙкeлeрiнiц тамырларына рефлекторлык синдромымен ^ртет^ синувертебральды нерв рецепторларыныц иррадиациясын тудырады [14,29,38].
Омыртканыц тураксыздыгы дeгeнiмiз тек механикалык себептерге байланысты белгш бiр аймактагы омыртканыц статикасы мен кинетикасыныц калыпты зацдылыктары eзгeргeн кезде, омыртка денелершщ eзара эрeкeттeсуiнiц бузылуы. Бул омыртка дeнeлeрдiц шамадан тыс жэне калыптан тыс козгалгыштыгымен, физиологиялык шектеулерден шыгатын олардыц козгалыстарыныц дурыс eмeстiгiнeн кeрiнeдi, бул кубылыстар eз кeзeгiндe омыртка баганныц арнайы анатомиялык курылымы, нейрондык курылымдар мен тамырлардыц болуы eзара байланысты эртYрлi патологиялык белгшердщ, тYрлi синдромдар мен сан алуан симптомдардыц пайда болуына экeлeдi [9,11, 39].
Осьтiк жYктeмe жэне омыртка баганыныц катац тiк орналасуы кeзiндe тiрeк курылымдарыныц эркайсысына жYктeмe бeлгiлi бiр пропорция жYзiндe бeлiнeдi, бiрiншi мен eкiншi тiрeк курылымдары 70%-га дeйiн тeмeндeйдi. Бул катынас эр тYрлi кYш векторларына байланысты айтарлыктай eзгeрeдi. Автор омыртканыц жаракаттык закымдануы кeзiндe жYктeмeнi тeцдeстiру жYЙeсiн усынды, бiрак оны омыртканыц баска патологиясы Yшiн, соныц iшiндe омыртканыц дегенерациялык-дистрофиялык жагдайында экстраполяциялауга болады [40]. Бул сэтте eкi тiрeктiц немесе бiр ортаныц закымдануы тураксыз деп тYсiндiру усынылады. Тураксыздыкпен, омыртка аралык диск бшктшнщ тeмeндeуiмeн бiргe омырткалардыц буын eсiндiлeрдiц инклинацияланады, омыртка аралык дискшщ ауданы азаяды жэне деформацияланады. Бул буындардыц дегенерациялык eзгeруiнe, буын шeмiршeктeрiнiц тозуына жэне шeттiк остеофиттердщ дамуына экeлeтiнi шYбэсiз. Аталган eзгeрiстeр жулын жYЙкeсi буынныц арткы бeлiгiнiц нeрвтeндiрeтiн тармактарыныц тiтiркeнуiнe немесе омыртка аралык диск жулын жYЙкeсi тамырларыныц тiтiркeнуiнe экeлуi де ыктимал [41].
еткен Facыpдыц oтaндык paдиoлoгтapы oмыpткaныц дeгeнepaциялык-диcтpoфиялык ОУЫТКУЫН peнтгeндiк aнaтoмия кeзiндeгi cпoндилoгpaммaлapдaFы взгepicтepдi peнтгeнoлoгиялык бaFaлayFa eлeyлi Yлec кocкaнын arnbrn вткeнiмiз о6ЗОЛ, oл oмыpткaныц KT жэне MPT-ны мopфoмeтpиялык зepттeyгe oдaн эpi экcтpaпoляциялaнды. К^лышты жaFдaйдa, oмыpткa apaлык тeciк тYpi ayдapылFaн aлм¥pт пimiндi бoлып келедь Teciктepдiц бшктшнщ квpceткimтepi 19-21 мм, an жoFapFы мен твмeнгi caгиттaльдык диaмeтpлep, cэйкeciнme 7-8 жэне 5-6 мм K^pa^^i [42].
Егep oмыpткa кaнaды нeмece oмыpткa apaдык тейп cтeнoзынa кaтыcты кYдiк тyындaca, cпoндидoгpaммaдapды peнтгeндiк бaFaдay нeмece MPT-ны пдaнимeтpиядык бaFaдay бipкaтap Faдымдapдыц eцбeктepiндe YCыныдFaн эдic бoйынma жYзeгe acыpыдaды. Омыфт^ кaнaды бeддiк децгешндеп opтaдык cтeнoзы caгиттaдьды вдmeмi caдыcтыpмaды 12 мм-ге дешн, од aбcoдюттi - 10 мм немете oдaн до &з бoдyы мYмкiн. Смыpткa apaдык теагшщ cтeнoзы «тYбipдiк ^тал» кoэффициeнттiц 0,22 немете oдaн твмен эpi «тaмыpды гашл» кoэффициeнтiнiц 0,14 нeмece oдaн твмен децгейде деп aныктaдaды [43]. Спoндидoгpaммaдapдыц peнтгeндiк дифpaкцияcы нeмece MPT-вдmeyimтepi кeзiндe «paдикyдaдык» жэне «тaмыpдык» кaнaддapдыц кoэффициeнттepiн eceптeгeндe тaддaнFaн вдmeмдepi тypaды мэдiмeт бipeн-capaн. TaFы 6ÍP Faдымдapдыц моцызды у^ты^та нaзap ayдapcaк, MPT зepттey кeзiндe oмыpткa кaнaды cтeнoзыныц оудоны мен ornirç тиicтi жудын тYбipiн вдшеу apкыды бед децгешндеп cтeнoзын оныктау бoдып тобыдоды. Смыpткaдык ^тал пaтoдoгиядык ^o^cr^ визyaдизaция жузшдеп cпиpaдьдi KT жэне MPT инвaзиядык eмec capaптaмa эдicтepiн клиникодык тэжipибeдe кещнен eнгiзy apкacындa мYмкiн бoдaды. Paдиoдoгиядык зepттey кeзiндe 65 жacтaн acкaн aдaмдapдыц 80%-ындо жэне 50 жacтaн acкaн xaдыктыц жapтыcындa бyындapдыц дeгeнepaциядык зокымдону бeдгiдepi aныктaдFaн. Aлaйдa cпoндидapтpoздыц paдиoдoгиядык бeдгiдepi 6OP 10 одомныц бipeyiндe Faнa aypyдыц клиникодык квpiнici жузеге acaды [44].
^теген aвтopдapдыц пiкipiнme, MPT - буд oмыpткa дeгeнepaцияcыныц бacтaпкы бeдгiдepiн aцFapyы Ymiн тоцдоу эдici бoдып тобыдотыны кYмэнciз. Диcк бузыдуыныц нeгiзi кoнцeнтpиядык, квдденец жэне paдиaдды деп жштеуге бoдaтын caкинa тэpiздi жapыктapдыц тайдо бoдyы eкeндiгi Fыдыми эдeбиeттepдeн мэлiм. Toдык paдиaдды жapыкmaк дитеш^ ты^ым одып кeдeдi. Сокита тэpiздi жapыкmaктapды вдшенген тoмoгpaммaдapдaFы кapкындыдыктыц жoFapыдaFaн ayдaндapы peтiндe aныктayFa бoдaды. Пpoтpyзия ты^уы, квбiнece клинико жYзiндe эйгiдeнiмciз бoдып тобыдоды, oныц тapaдyы тypaды aKrapanbiH &з eкeнiн afrra кeткeнiмiз жвн [45]. Омыфт^ диcтpoфияcы бipкaтap aypyдapды комтиды. Aдaм вмipiнiц Ymiнmi oнжыддыFынaн бacтaп буд пaтoдoгия эcepiнeн бipтiндeп cycыздaнy мен cepпiмдiдiк жoFaдyы бacтaдaды. Сoнымeн кaтap, тодтыкты caкинaныц ^фткы бвдiгiндe maFын жapыктap мен жыpтыдyдap тайдо бoдaды. Бipтiндeп oдap тодтыкты caкинaныц тepeц бвдiктepiнe тapaлып, цeллюлoзa ядpocыныц фpaгмeнттepiн mыFapaды. Дитеш^ к¥Paмындa ^^м^щ твмeндeyi OFaн aзoттыц ацуше жэне квпipmiктepдiц тайдо бoдyынa экeлeдi («вокуумдык K¥быдыc») [46]. Смыpткa денеа беткей пдacтинaныц meмipmeгi xoндpoзFa ¥mыpaca, беткей пдacтинa тaктacыныц CYЙeк тшше втyiмeн, яFни ocтeoxoндpoздыц тайдо бoдyымeн жузеге acaды. Фибpoзды caкинaныц тaдmыктapы oмыpткa apaдык кещепктен тыгып кетед^ од жобу тaктaдapы cкдepoздaдFaн бoдaды. Дeгeнepaциядык тYpдe взгepтiдгeн oмыpткa диcтpoфияcынa жокын oмыpткaдapдaFы CYЙeк кeмiгi де взгepтiлгeн. Сoнымeн кaтap взгepicтepдiц 3 тYpi epeкme квзге тYceдi: тaмыpды (aceпcиcтiк кобыну, aceпcиcтiк cпoндидoдицит), мойды дeгeнepaция жэне cкдepoздык [38, 47].
Бipкaтap Fылыми мaкaлaлapдa aныктaлFaндaй, cпoндилapтpoздaFы пaтoмopфoлoгиялык взгepicтep пepифepиялык бyындapдыц ocтeoapтpoздaй бipiздiлiкпeн дaмиды. ДoFa тэpiздi бyындapдыц буынды; meмipmeгiндeгi диcтpoфиялык взгepicтep неме^ oлapдыц мepзiмiнeн б¥pын тoзyы oмыpткa бaFaнacыныц тya бiткeн нeмece aлынFaн дeфopмaциялapынa, oмыpткaныц ayыткyлapы мен диcплaзияcынa, жapaкaттaнyFa нeмece coзылмaлы микpoтpaвмaтизмгe бaйлaныcты бoлyы мYмкiн [48]. Буынды; meмipmeктepдiц coзылмaлы жYктeмeci oныц жукapyынa, «бYлiнyдiц» пaйдa бoлyынa, mытынayы, фpaгмeнтaцияныц, буын
шшк бос шeмiршeк дeнeлeрiнiц пайда болуына, сондай-ак мeзгiл-мeзгiл буынныц «кептелуше» экeлeдi [49]. Тeмeнгi шeмiршeккe нeгiздeлгeн кортикальды пластиналары жYзiндe субхондральды склероз дамиды, содан кeйiн тeмeнгi шeмiршeккe артикулалык процeстeрдi колдау аймагын улгайта отырып, CYЙeктeрдiц eсiндiлeрi пайда болады. Keйбiр жагдайларда буындык процeстeрдiц кeрсeтiлгeн саногендж кайта курылуы аймактык CYЙeк-шeмiршeк eсiндiлeрi iргeлeс нейроваскулалык тYзiлiмдeрдiц, атап айтканда, жулын жYЙкeсi мен тамырларыныц кысылуына, алып кeлeдi [35,50].
^орытынды
Сонымен, эдеби шолу барысында омырткалардыц дегенерациялык-дистрофиялык eзгeрiстeрдiц эртYрлi дэрeжeлi клиникалык eзгeрiстeрмeн сипатталатыны дэлелденген. Сондай-ак, дегенерациялык-дистрофиялык eзгeрiстeрдiц Yлкeн кeлeмдi болуы жас адамдарда да кeздeсeтiнi аныкталган. Бiркатар галымдардыц гылыми мэлiмeттeрi бойынша, омырткадагы айкын ^ртет^ осындай YДeрiстeрдiц клиникалык кeрiнiстeрi минимальды eкeнi ацгарылган. Дегенерациялык-дистрофиялык eзгeрiстeрдi дэстYрлi тYPдe аныктау тэсЫ - рентгенологиялык зерттемелер, нeгiзiнeн CYЙeктeрдeгi дегенерациялык-дистрофиялык eзгeрiстeрдiц компонeнттeрiн аныктауга мYмкiншiлiк бeрeтiнi, ал заманауи зерттеу тэсЫ рeтiндe магниттiк -резонансты томография омыртка аралык шeмiршeктiц, байлам аппараттарын жэне омыртка мацындагы булшык еттер жагдайын аныктауда кeп мэлiмeт беретш эдебиеттерден мэлiмдeнгeн. Алайда, жогарыдагы аталган мэлiмeттeргe CYЙeнe отырып, омыртка патологиясын заманауи сэулeлi тэсiлдeрдi колдана отырып, одан да терещрек зерттеу кажеттшгше кeз жeткiзу максатында осы мэселеш гылыми-клиника жYзiндe зерттеу зор кызыгушылык тудыратыны шYбэсiз.
Эдебиет
1. Correlation between lumbar spine facet joint orientation and intervertebral disk degeneration: a positional MRI analysis/ JiangX., Chen D., Li Z. et al. // J. Neurol. Surg. A Cent. Eur. Neurosurg. - 2019. - Vol. 80, N 4. - P. 255-261.
2. Degenerative findings on MRI of the cervical spine: an inter- and intra-rater reliability study/ Moll L.T., Kindt M.W., Stapelfeldt C.M. et al. // Chiropr. Man. Therap. - 2018. - Vol. 26. - 43 p.
3. Clinical and radiological outcomes of minimally invasive versus open transforaminal lumbar interbody fusion /Peng C. W, Yue W.M., Poh S. Y. et al. //Spine. - 2009. - Vol. 34. - P. 1385-1389.
4. Clinical outcome of microsurgical bilateral decompression via unilateral approach for lumbar canal stenosis/ Toyoda H., Nakamura H., Konishi S. et al. //Spine. - 2011. - Vol. 36, N 5. - P. 410-415.
5. Complications and outcomes after spinal deformity surgery in the elderly: review of the existing literature and future directions/ Drazin D., Shirzadi A., Rosner J. et al. // Jr. Neurosurg. Focus. - 2011. - Vol. 31, N 4. - Р. 113-118.
6. Crandall D.G., Revella J. Transforaminal lumbar interbody fusion versus anterior lumbar interbody fusion as an adjunct to posterior instrumented correction of degenerative lumbar scoliosis // Spine. - 2009. - Vol. 34, N 20. - P. 2126 -2133.
7. Degenerative lumbar spinal stenosis: analysis of results in a series of 374 patients treated with unilateral laminotomy for bilateral microdecompression/ Costa F., Sassi M., Cardia A. et al. // J. Neurosurg. Spine. - 2007. - N 7. -P. 579-586.
8. Direct lateral lumbar interbody fusion for degenerative conditions conditions: early complication profile / Knight R.Q., Schwaegler P., Hanscom D. et al. // J. Spinal Disord. Tech. - 2009. - Vol. 22, N1. - Р. 256-269.
9.. Efficacy Evaluation of a New Treatment Algorithm for Spinal Metastases / Gasbarrini A., Li H., Cappuccio M. et al //Spine. - 2010. - Vol. 35, N15. - P. 1466-1470.
10. Grading lumbar disc degeneration: a comparison between low- and high-field MRI/ Hansen B.B., Ciochon U.M., Trampedach C.R. et al. //Acta. Radiol. - 2019. - Vol. 60, N12. - P. 1636-1642.
11. Hamilton-Bennett S.E., Behr S. Clinical presentation, magnetic resonance imaging features, and outcome in 6 cats with lumbar degenerative intervertebral disc extrusion treated with hemilaminectomy // Vet. Surg. - 2019. -Vol. 48, N 4. - P. 556-562.
12. Jiang X., Chen D. Magnetic resonance imaging analysis of work-related chronic low back pain: comparisons of different lumbar disc patterns //J. Pain Res. - 2018. - Vol. 11. - P. 2687-2698.
13.Predictors of response to a medial branch block: MRI analysis of the lumbar spine/ Park J.Y., Kim D.H., Seo D.K. et al. // J. Clin. Med. - 2019. - Vol. 8, N 4. - 538p.
14. Thoracic spine disc degeneration, translation, and angular motion: An analysis using thoracic spine kinematic MRI (kMRI)/ Paholpak P., Shah I., Acevedo-Moreno L.A. et al. //J. Clin. Neurosci. - 2019. - Vol. 66. - P. 113-120.
15. Benefits and pitfalls of iterative decomposition of water and fat with echo asymmetry and least-squares estimation (IDEAL) imaging in clinical application of the cervical spine MR/ Chiang I.C., Chuang W.S., Hang I.T. et al. // Clin. Radiol. - 2019. - Vol. 74, N1. - P. 13-21.
16. Hsu W.K., Jenkins T.J. Management of Lumbar Conditions in the Elite Athlete // J. Am. Acad. Orthop. Surg. - 2017. - Vol. 25, N 7. - Р. 489-498.
17. Patients' preference of the timed up and go test or patient-reported outcome measures before and after surgery for lumbar degenerative disk disease/ Joswig H., Stienen M.N., Smoll N.R. et al. // World Neurosurg. - 2017. - Vol. 99. -P. 26-30.
18. Choice of approach does not affect clinical and radiologic outcomes: a comparative cohort of patients having anterior lumbar interbody fusion and patients having lateral lumbar interbody fusion at 24 months/ Malham G.M., Parker R.M., Blecher C.M. et al. // Global Spine J. - 2016. - Vol. 6, N 5. - P. 472-481.
19. Лучевая диагностика дегенеративно-дистрофических заболеваний позвоночника (Рентгеновская морфометрия, МРТ)/Альмисаев К.А., МадиеваМ.Р., Раисов Д.Т. и др. //Астана медицина журналы. - 2019. - № 2. - C. 401-408.
20. Is there a difference in the grade of degeneration at the cervical spine following anterior cervical fusion with respect to clinical outcome, diagnosis, and repeat procedure? An MRI study of 102 patients with a mean follow-up of 25years/Burkhardt B. W., Simgen A., Wagenpfeil G. et al. // J. Neurosurg. Spine. - 2019. - Vol. 29. - P. 101109.
21. Gender differences in the surgical management of lumbar degenerative disease: a scoping review/ MacLean M.A., Touchette C.J., Han J.H. et al. // J. Neurosurg. Spine. - 2020. - Vol. 31. - P. 101-108.
22. Frequency-dependent shear properties of annulus fibrosus and nucleus pulposus by magnetic resonance elastography / Beauchemin P.F., Bayly P.V., Garbow J.R. et al. // NMP Biomed. - 2018. - Vol. 31, N10. - 3918 p.
23. Degenerative findings in lumbar spine MRI: an inter-rater reliability study involving three raters/ Doktor К., Jensen T.S., Christensen H. W. et al. // Chiropr. Man. Therap. - 2020. - Vol. 28, № 1. - 89p.
24. Treatment of the degenerated intervertebral disc; closure, repair and regeneration of the annulus fibrosus/ Sharifi S., Bulstra S.K., Grijpma D. W. et al. // Tissue Eng. Regen. Med. - 2015. - Vol. 9, N10. - P. 1120-1132.
25. Spinal alignments of residual lumbar curve affect disc degeneration after spinal fusion in patients with adolescent idiopathic scoliosis: follow-up after 5 or more years/Akazawa T., Umehara T., Iinuma M. et al. // Spine Surg. Relat. Res. - 2019. - Vol. 4, N1. - P. 50-56.
26. Biomechanical analysis of the cervical spine following disc degeneration, disc fusion, and disc replacement: a finite element study/ Gandhi A.A., Grosland N.M., Kallemeyn N.A. et al. //Int. J. Spine Surg. - 2019. - Vol. 13, N 6. - P. 491-500.
27. Degeneration of three or more lumbar discs significantly decreases lumbar spine/hip ROM ratio during position change from standing to sitting in AVN patients before THA/ Gu J., Feng H., Feng X et al. // BMC Musculoskelet. Disord. - 2020. - Vol. 21, N1. - 39 p.
28. Sarwar A.K., Zafar M.U., Rehman Abid Butt M.U. Skin pigmentation in a patient with vitamin B12 deficiency presented with subacute combined degeneration of spinal cord // J Pak. Med. Assoc. - 2020. - Vol. 70, N 1. - P. 174-177.
29. Hedgehog proteins and parathyroid hormone-related protein are involved in intervertebral disc maturation, degeneration, and calcification/Bach F.C., de Rooij K.M., Riemers F.M. et al. // JOR Spine. - 2019. - Vol. 2, N4. - 1071 p.
30. Caspase-3 knockout inhibits intervertebral disc degeneration related to injury but accelerates degeneration related to aging/ Ohnishi T., Yamada K., Iwasaki K. et al. //Sci. Rep. - 2019. - Vol. 9, N1. - 19324 p.
31. Association between parity and lumbar spine degenerative disorders in young women/ Cevik S., Yilmaz H., Kaplan A. et al. //Br. J. Neurosurg. - 2019. - Vol. 18. - P. 101-104.
32. Lumbar spine degeneration andflatback deformity alter sitting-standing spinopelvic mechanics-implications for total hip arthroplasty/ Buckland A.J., Abotsi E.J., Vasquez-Montes D. et al. // J. Arthroplasty. - 2019. - Vol. 19. - P. 3109231097.
33. Comparison of MRI cross-sectional area and functions of core muscles among asymptomatic individuals with and without lumbar intervertebral disc degeneration / Gwak G.T., Hwang U.J., Jung S.H. et al. // BMC Musculoskelet Disord. - 2019. - Vol. 20, N1. - 576p.
34. When an incidental MRI finding becomes a clinical issue: Posterior lumbar subcutaneous edema in degenerative, inflammatory, and infectious conditions of the lumbar spine/ Schwarz-Nemec U., Friedrich K.M., Arnoldner M.A. et al. // Wien Klin. Wochenschr. - 2020. - Vol. 132, N1-2. - P. 27-34.
35. Spine Explorer: a deep learning based fully automated program for efficient and reliable quantifications of the vertebrae and discs on sagittal lumbar spine MR images/ Huang J., Shen H., Wu J. et al. // Spine J. - 2019. -Vol. 19. - P. 31106-31114.
36. YangX., KarisD.S., Vleggeert-Lankamp C.L. Association betweenModic changes, disc degeneration, and neck pain in the cervical spine: a systematic review of literature // Spine J. - 2019. - Vol. 19. - P. 31070-31088.
37. Effects offacet joint degeneration on stress alterations in cervical spine C5-C6: A finite element analysis/ Wang H.H., Wang K., Deng Z. et al. //Math. Biosci. Eng. - 2019. - Vol. 16, N 6. - P. 7447-7457.
38. Rare anterior funiculus lesions in subacute combined degeneration of the spinal cord: a case report and literature review/ Wu L., Shi B., Zhao M. et al. //Int. J. Neurosci. - 2019. - Vol. 12. - P. 101-115.
39. Visualization of intervertebral disc degeneration in a cadaveric human lumbar spine using microcomputed tomography /Senck S., Trieb K., Kastner J. et al. // J. Anat. - 2020. - Vol. 236, N 2. - P. 243-251.
40. Macedo L.G., Battie M.C. The association between occupational loading and spine degeneration on imaging - a systematic review and meta-analysis //BMC Musculoskelet Disord. - 2019. - Vol. 20, N1. - 489 p.
41. Evaluation of MRI and CT parameters to analyze the correlation between disc and facet joint degeneration in the lumbar three-joint complex/Song Q., Liu X., Chen D.J. et al. //Medicine (Baltimore). - 2019. - Vol. 98, N40. - 17336 p.
42. Factors leading to postoperative pain in adolescent idiopathic scoliosis patients including sagittal alignment and lumbar disc degeneration/Mimura T., Ikegami S., Oba H. et al. // Eur. Spine J. - 2019. - Vol. 28, N12. - P. 3085-3091.
43. Bony stress in the lumbar spine is associated with intervertebral disc degeneration and low back pain: a retrospective case-control MRI study ofpatients under 25 years of age/ Chepurin D., Chamoli U., Sheldrick K. et al. //Eur. Spine J. - 2019. - Vol. 28, N11. P. 2470-2477.
44. Equine cervical intervertebral disc degeneration is associated with location and MRI features/Veraa S., Bergmann W., Wijnberg I.D. et al. // Vet. Radiol. Ultrasound. - 2019. - Vol. 60, N 6. - P. 696-706.
45. Cervical cord compression and whole-spine sagittal balance: retrospective study using whole-spine magnetic resonance imaging and cervical cord compression index/ Yuk C.D., Kim T.H., Park M.S. et al. // World Neurosurg. - 2019. - Vol. 130. - P. 709-714.
46. Reid P.C., Morr S., Kaiser M.G. State of the union: a review of lumbar fusion indications and techniques for degenerative spine disease // J. Neurosurg. Spine. - 2019. - Vol. 31, N1. - P. 104-109.
47. Lumbar vertebral endplate defects on magnetic resonance images: prevalence, distribution patterns, and associations with back pain / Chen L., Battie M.C., Yuan Y. et al. // Spine J. - 2019. - Vol. 19. - P. 31061-31067.
48. Equine cervical intervertebral disc degeneration is associated with location and MRI features/ Veraa S., Bergmann W., Wijnberg I.D. et al.// Vet. Radiol. Ultrasound. - 2019. - Vol. 60, N 6. - P. 696-706.
49. Positive predictive values of lumbar spine magnetic resonance imaging findings for provocative discography/ Chelala L., Trent G., Waldrop G. et al. // J. Comput. Assist. Tomogr. - 2019. - Vol. 43, N 4. - P. 568571.
50. The most appropriate cervical vertebra for the measurement of occipitocervical inclination parameter: a validation study of C3, C4, and C5 levels using multi-positional magnetic resonance imaging/PaholpakP., Formanek B., Vega A. et al. //Eur. Spine. J. - 2019. - Vol. 28, N10. - P. 2325-2332.
Корреспонденция авторы: Альмисаев Кдйрат Адильбекович - «Семей медицина университет!» коммерциялык емес акционерл1к когамы, Сэулелж диагностика жэне ядролык медицина кафедрасыныц 2-mi оку жылы магистранты, Семей, Казакстан; e-mail: [email protected]
