CC BY
0о
"OLTIN VODIYDAN SHABADALAR" ROMANIDAGI SOVETIZMLARNING TURKCHA TARJIMADA BERILISHI MASALASI
Annotatsiya. Ushbu maqolada atoqli o'zbek adibi Muso Toshmuhammad o'g'li Oybekning "Oltin vodiydan shabadalar" romanida ko'p uchraydigan sovetizm-larning turkcha tarjimada berilishi bilan bo 'g'liq muammolar haqida so 'z yuritilib, bu borada ayrim taklif va tavsiyalar beriladi.
Kalit so'zlar: roman, asliyat, xos so'z (realiya), sovetizm, badiiy tarjima.
Аннотйция. В данной статье речь идет о проблемах перевода советиз-мов, которые часто встречаются в романе выдающегося узбекского писателя Мусо Ташмухаммеда Айбека «Ветерки из золотой долины» в переводе на турецкий язык, а также в статье даны соответствующие предложения и рекомендaции по данному поводу.
Ключевые слова: роман, оригинал, реалия, советизм, художественный перевод.
Abstract. This article deals with the problems of translating Sovietisms, which are often found in the novel of the outstanding Uzbek writer Muso Tashmuhammed Aibek "Winds from the Golden Valley" translated into Turkish, and relevant proposals and recommendations on this matter will be given.
Key words: novel, original, reality, Sovietism, literary translation.
Har tilning leksikasida xos so'z (realiya)lar alohida o'rinni egallaydi. Agar buni o'zbek adabiy tili leksik tarkibining XX asr 30-90-yillaridagi ahvoli bilan bog'laydigan bo'lsak, bu davrda so'z boyligimizda muhim o'rin egallagan re-aliyalarning bir qismini sovetizmlar tashkil etganligi ma'lum bo'ladi. Chunki xalqimiz tarixining salkam etmish yilini sobiq sovet tuzumi hukmronlik qilgan davr tashkil etadi. Bu davrda yuzaga kelgan va bevosita sovet mafkurasi bilan bog'liq yuz-lab so'z va iboralar mamlakatimizning yaqin tarixidagi ijtimoiy va madaniy taraqqi-
d https://doi.org/10.5281/zenodo.14642781
Filol. f. d. Xayrulla HAMIDOV,
TDShUprofessori, Toshkent, O'zbekiston.
Tel:+998 90 960 06 23; E-mail:[email protected] Kamola RASULOVA, TDSHU tayanch doktoranti, Toshkent. O'zbekiston.
Tel: +998 93 386 63 05; e-mail: rasulovakamolaO 120@gmail .com
yoti, xalqimizning mentaliteti va dunyoni idrok etishdagi o'ziga xosliklarini aks ettiradi.
Ma'lumki, sho'ro davrida ko'p so'z va iboralar rasmiy tashviqot yo'li bilan yaratilib xalqimiz ongiga singdirilgan bo'lsa, ayrimlari tabiiy ravishda, insonlarning hayot ehtiyojlari tufayli ixtiyoriy ravishda o'zlashtirilgan. Ko'pchilik sovetizmlarda ideologik tamg'a aniq ravshan ifodalanib turadi. Sho'roga xos so'z (realiya)lar, sovet davri kishilarining hayoti, maishiy turmushi, jamiyat, iqtisodiyot va siyosatni o'zida aks ettirgan leksik birliklardir.
Sovetizmlar nafaqat sovet davrida paydo bo'lgan tushunchalar, balki azaldan qo'llanib kelgan va sovet davrida yangi ma'no kasb eta boshlagan, shuningdek, siyosiylashgan, mafkuralashgan leksemalardir. Bularga tilshunos N.M.Shanskiy "Oktyabrda tug'ilgan so'zlar" ("слова, рожденные октябрем") deb bejizga balandparvoz nom bermagan. "Sovetizmlar" deganda dastavval, 2017 yil oktyabr to'ntarishidan keyin rus tiliga va rus tili orqali sobiq sho'ro respublikalari xalqlari tillariga ham kirib mustahkam o'rnashib olgan sovet davriga xos so'z (realiya) lar tushuniladi"1.
Lug'atlarda "Sovetizmlar - sovet davrida yuzaga kelgan va ushbu davrni o'zida aks ettirgan tushunchalarni lfodalovchi so'z va birikmalardir" deya ta'rif berilgan. Tilshunoslikda "sovetizm" termini haqida ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Biroq ushbu leksik birliklarning tarjimada berilishi bugungi kunga kelib tarjimashunoslik-ning ham masalasiga aylanib bormoqda, desa bo'ladi. Gap shundaki, sovetizmlar badiiy asarlarimizni xorijiy tillarga, xususan, sotsializmni o'z boshidan kechirmagan, azaldan kapitalistik tuzum sharoitida yashab kelayotgan xalqlarning tillariga tarjima qilish jarayonida ayrim qiyinchiliklar tug'dirayotgani sir emas. Shunga qaramay, bun-day leksik birliklarni tarjima qilishning ham muayyan qonuniyatlari, prinsip va qo-idalari ishlab chiqilishi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Har bir yangi tarixiy bosqichda til davlatning ijtimoiy-siyosiy tuzumi, hokimiyatning tuzilishi, mamlakatni boshqarish shakliga bog'liq bo'ladi. O'tgan asrda sobiq ittifoqning etmish yillik hukmronligi, buning oqibatida yuzaga kelgan, sotsializm va kommunizm g'oyasi, unga xos tushunchalar, muassasa nomlarini bildiruvchi leksik qatlam, ya'ni sovetizmlar (sovet, kolxoz, sovxoz, zveno, brigada, komsomol, pioner, genplan, gosplan, obkom, raykom, markazkom, ispolkom vb.) yuzaga keldi va ular barcha sobiq sho'ro respublikalari tillarida muqobilsiz leksika sifatida mavjud bo'lib kelgan. Albatta, ushbu leksik qatlamni boshqa muqobilsiz leksika fonida ajratib olish zarur.
1 Тишулина М.И. Пространственно-временной аспект функционирования советизмов в литературе писателей-эмигрантов // Современные исследования социальных проблем. 2012. №11(19).
So'nggi vaqtlarda sovetizmlar tadqiqi shoro davrini ilmiy o'rganishga qiziqish osishi munosabati bilan, shuningdek OAV va badiiy adabiyotda ularning ko'p ishlashi tufayli yanada keng tarqaldi.
Tilshunoslikda sovetizmlarni bir necha turga ajratib tadqiq etiladi, bunday leksik birliklarning tasniflash mezonlari ham allaqachon ishlab chiqilgan, rus tilshunosligida bunday mavzuda bir qator ilmiy ishlar himoya qilingan, yirik ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va davom etmoqda.
O'zbek tilidan turk tiliga roman tarjimasida sovetizmlarning qanday berilganligi masalasi ko'rib chiqilayotgan ushbu maqolada tilshunoslik tasniflariga kirib bormasdan sof amaliyotga tayanildi. Unda sovetizmlarni tarjima qilishning yo'llari atoqli o'zbek adibi Muso Oybek qalamiga mansub, o'zbek romanchiligining realistik asar namunasi - "Oltin vodiydan shabadalar" romanining 2023 yilda Turkiyada yashab ijod qilayotgan tarjimon Zamira Hamidova (O'zturk) tomonidan turkchaga ag'darilib, "Nobel" nashriyotida chop etilgan tarjimasi (Altin Vadiden Esintiler [3]) misolida ko'rib chiqiladi2.
Avvalo shuni e'tirof etish kerakki, ushbu roman Ikkinchi jahon urushidan keyin mamlakatni qayta tiklash davri, sovet mafkurasi eng qizg'in pallaga kirgan davrda yozilgan va bu narsa nafaqat asar g'oyasiga, balki uning leksikasiga ham o'z ta'sirini o'tkazmasdan qolmagan. Mana romanning ilk sahifalaridan olingan bir misol: Bu yo'lni urushdan oldin kolxozlar qurgan edilar... Askarning ko'z oldida yo'l qurish manzarasi jonlandi. U-yosh kolxozchi, o'z tengqurlari bilan birga qandayjon kuy-dirib ishlagan edi... [OVSh, 8].
Romandan keltirilgan parchada muallif leksik so'z yasalishi natijasida yuzaga kelgan kolxoz sovetizmini qo'llagan. Bu qo'shma-qisqartma so'z "коллективное хозяйство", ya'ni "jamoa xo'jaligi" birikmasi asosida yasalgan. Undan esa kolxozchi (kolxoz ishchisi, dehqon) so'zi yasalgan3. Romanda o'nlab marotaba qo'llanilgan ushbu leksema o'ziga xos rasmiy stilistik bo'yoqqa ega. Ammo tarjimon bu sovetizmning to'la ma'nosini ochib berishni ma'qul topmagan, ya'ni u turkcha tarjimada deyarli o'ziday izohsiz berilgan, ya'ni mana salkam yuz yildan buyon sobiq sovet hududida hamma uchun ma'lum va mashhur bo'lgan "kolxoz" sovetizmining
2 Ushbu roman o'tgan yili Turkiyada "Nobel Kültür" nashriyotida Zamira Hamidova (Ozturk) tarjimasida chop etilgan.
3 O'TIL: колхоз. р. «коллективное хозяйство» бирикмасининг кискартмаси. Эск. map. Шуро даврида: девдонларнинг асосий ишлаб чи;ариш куролларини умумлаштиришга ва ЦНШЛоК, хужалик ишлаб Чи;аришини
биргалашиб (жамоавий) бош;аришга асосланган нхтнёрнй уюшмаси; коллектив хужалик, жамоа хужалиги. Колхоз ерлари. Колхоз фермаси.
O'TIL: Совхоз. р. советское хозяйство — «совет хужалиги» бирикмасининг ^ис^артмаси. Тap. эск. Соби^ СССР да ^ишлоц хужалигида ташкил этилган йирик давлат хужалиги. Совхоз директори. Совхозда ишламоц.
asl ma'nosi tarjimada ochib berilmagan va tarjimani o'quvchi kitobxonning topqirligi, farosatiga havola qilingan: Bu yolu savaçtan once kolhozlar yapmiçti... Askerin gozünde, yolun yapildigi zamanlarin manzarasi canlandi. O zaman genç kolhozcu olan askeryaçitlariyla birlikte ne kadar coçkuyla çali§mi§ti... [AVE, 2]. Holbuki, o'z-bek adabiyotidan qilingan boshqa tarjima asarlarida (hatto ko'p tanqid qilinadigan Ahsan Botur tarjimalarida ham) kolxoz so'zi çiftlik, kolxozchi esa çiftçi deb berilgan-ligi yaxshi ma'lum [OTS,348],
Aynan shunday holatni quyidagi misolda ham kuzatish mumkin: Mirhaydar kol-xozni tez orada rivojlantirib yuborgach, odamlar taajjublanib, o 'zaro shunday degan edilar: "Oldingdan oqqan suvning qadri yo 'q - qarqunoq deb yursak, bulbul ekan u " [OVSh,29]. Jumla turkchaga deyarli so'zma-so'z o'girilgan: Mirhaydar kolhozu kisa sürede geli§tirince adamlar §a§irip kendi aralarinda §ôyle demi§lerdi: "Onünden akan suyun degeri yok, biz onu orümcek ku§u zannediyorduk, megersem bülbülmü§ "[A VE, 30].
Romanda sovetizmlar o'sha davrga xos kommunist tarixiy shaxslarning ismlari bilan birga kelgan o'rinlar ham uchraydi. M.: Qoyilman "Marks" kolxozchilariga! Qanday ish qilishibdiya [OVSh,8]. Turkcha tarjimasi: Helal olsun "Marks" kolhozcularina! Ne güzel i§yapmiçlar [AVE,3].
Oybek asarlarida uchraydigan sovetizmlarning bir qismini harbiy terminlar tashkil etar ekan. Ular adib yashab, ijod etgan davrda xalq tilida keng muomalada bo'lgan, ko'pchiligi sof ruscha harbiy terminlardir. Ular xalq nutqida keng qo'llanishdan tashqari badiiy asarlar matniga ham singib ketgan. Masalan: "Bu hayotni okoplarda, zemlyankalarda, qorda, bo'ronda, o't va o'lim girdobida, xastaxonalarda bag'ri xun bo'lib sog'inmaganmidi u?" [OVSh,9]. Ushbu jumlada ajratib ko'rsatilgan so'zlar sof ruscha bo'lib, birinchisi ruscha "КОПать" (qazimoq; kavlamoq, chuqur qazimoq) so'zining o'zagidan yasalgan ^КОП), ya'ni "qazilgan joy, chuqur"4, ikkinchisi esa ruscha "ЗЕМЛЯ" (yer; tuproq) so'zidan yasalgan (ЗЕМЛЯнка), ya'ni "yerto'la"5. Jumla turk tiliga quyidagicha o'girilgan: "O hayatini; siperlerde, toprak altindaki siginaklarda, karda, firtinada, olüm girdabinda, hastanelerde kan aglayarak geçirmemi§miydi?" [AVE, 3]. O'zbekcha jumla turkchaga ishonchli, tushunarli o'girilgan. Ajratib ko'rsatilgan "землянка", ya'ni "yerto'la" so'zi "toprak altindaki siginak" (tuproq ostidagi pana joy) shaklida kengaytirib berilgan. Bu to'g'ri, biroq "Katta ruscha-turkcha lug'at" [BTRS]da
4 Окоп [r. окоп — kovlangan joy, chuqur < окопать - «chuqur qazib, atrofini o'ramoq» fl. dan] harb. Jonli kuchlar va jangovar texnikani dushman o'tidan pana qiladigan harbiy inshoot.
5 Yozuvchi aslida "zemlyanka" demasdan "yerto'la" desa bo'lardi. Biroq, nazarimizda u tarixiy koloritni berish uchun, yoxud uslub nuqtai nazaridan ish tutib "zemlyanka" deb yozgan bo'lishi mumkin.
"земляне - zeminlik, егаШ bannagi" (ya'ni, '^г ostidagi pana joy, boshpana") shaklida aniq-ravshan beгib qo'yilgan. Shu kabi, "окоп" so'zi ham "sipef' deb beгilgan (Tuгk tilining izohli lug'ati [TS]da "sipeг" so'ziga atгoflicha izoh beгilgan, so'zning Ыг necha ma'nosi ajгatilgan va 1 ta harbiy termin sifatidagi (xandaq) ma'nosi "окоп" so'ziga to'g'ri keladi).
Rus tilidagi (o'zbek tiliga o'zlashgan) biz shartli гavishda sovetizmlar deb nomlagan so'zlaming salmoqli biг qismi еvropa tillaгidan o'zlashgan va ularga "sovetcha" ma'no yuklanib qolgan. M.: "Askarning esiga batalyon agitatorining so 'zlari tushdi. Bir vaqt eng og 'ir va mas 'uliyatli hujum oldidan agitator, kuchi va husni gullagan yosh leytenent kamar qayishiga granatalarni qistirib, juda charchoq, ochiqqan va sovuqdan junjigan jangchilarga murojaat etgan edi..." [OVSh,9]. Ush-bu parchada ajratib ko'reatilgan so'zlar turkchaga qanday ag'darilganiga e'tibor beramiz: "Askerin aklina tabur propagandacisinin sözleri geldi. Bir zaman en agir, em mesuliyetli çatiçmalardan önce propagandaci, görkemli tegmen kemerine el bombalarini siki§tirken; yorgun, acikmi§ ve soguktan titreyen askerlere §öyle seslen-mi§ti..." [AVE,3].
Umuman olganda, o'zbekcha matnda qo'llanilgan "agitatof' va tokcha taqimada berilgan "prapagandaci" so'zlarining asli arabcha bo'lgan "tashviqotchi" so'zi o^ali berish ham mumkin. Lekin, nazarimizda, muallif ham, tarjimon ham ushbu so'zning uslub jihatdan biroz farqli ma'no ("tashviqotchi" so'zining salbiy alomatlari ham bor) anglatib kelishini hisobga olib, uni qo'llashni istamagan bo'lishlari ham mumkin.
Sovetizmlami Ыг tildan ikkinchisiga o'girish masalasi taqimon uchun juda muhimdir, zero tarjima tilida bunday leksemalarga mos keladigan doimiy muqobillar topilishi qiyin. Shu bois tarjimon ularni tarjima qilishda muayyan qiyinchilikka duch kelishi tabiiy. Bundan tashqari, asaráa uchraydigan sovetizmning pгedmet ma'nosi bilan bir qatorda birlikning semantik strukturasiga tegishli boshqa komponenti ham berilishi lozim.
Sovetizmlami o'girishning o'ziga xos yo'llari boг. Bunda taqimonga asar muallifi uslubining individualligi, bunday til vositalar yordamida yaratilgan obrazlilikni еtkazib berishga ko'mak beгuvchi hamda badiiy taassurotni shakllantiruvchi boshqa bir qatot badiiy xususiyatlarni qayta ifodalashda ko'mak beruvchi turli tarjima transformatsiyalaгi qo'llaniladi. Yana misolla^a muгojaat qilamiz: "Stansiyadan chamasi ikki tosh masofani biron erda to'xtamay shaxdam bosgan yigit, teraklar ostida ko'm-ko'k barra o'tlarga ko'milib sharqirab oqqan suvning qo 'shig 'idan sehrlangandek ariq bo 'yida to 'xtadi, chamadonchasini, qop-chig'ini erga qo'ydi, ular ustiga qadrdon shinelini tashladida, erkakcha chimirilgan, o 'siq qoshlarigacha tushgan pilotkasini ko 'tardi, yallig 'langan yuzidan bir barmog 'i
to'mtoq so'l qo'li bilan terini sidirdi, keyin ariqni chatanog'i orasiga olib, hovuch-hovuch suv ichdi" [OVSh,7].
Yuqoridagi parchada ajratib ko'rsatilgan so'zlar tarjimasiga e'tibor qaratamiz: "istasyondan tahminen iki kilometre kadar mesafeyi hi?bir erde durmadan hizli ge?en delikanli, kavaklarin altinda emye§il taze otlara gömülerek §akir §akir akan suyun §arkisindan büyülenmi§ gibi arkin kenarinda durdu, bavulunu ve torbasini ere koydu, onlarin üzerine degerli kaputuni birakti. Sertfe ?atilan, kalin ka§larina kadar inen asker §apkasini yukari kaldirdi, sicakta yanan yüzünden bir parmagi güdük olan eliyle terini sildi, sonra arigin iki tarafina ayaklarrini koyup avu? avu? su ifti" [AVE,1].
Xulosa o'rnida ta'kidlash kerakki, bugungi kunga kelib, buyuk adib Oybekning uch yirik romani "Navoiy", "Qutlug' qon", "Oltin vodiydan shabadalar" va bir necha hikoyalari turk tiliga tarjima qilinib Turkiya va O'zbekistonda nashr etildi. Biroq ayrim tarjimashunos olimlar va adib asarlarining turkcha tarjimalari bilan yaxshi tanish bo'lgan, ularga qiziqqan turk adabiyotshunoslarining rasmiy e'lon qilinmagan fikrlariga ko'ra tarjimalarning sinchiklab tadqiq etilishi va ularga xolis baho berilishi kerak. Demak, tarjimashunosligimizning galdagi vazifasi adib asarlari tarjimasi ustida chuqur tadqiqotlar olib borishdan iborat. Shu nuqtayi nazardan, ushbu maqola belgilangan yo'nalishdagi ilk tadqiqotlardan biri hisoblanadi.
FOYDALANiLGAN ADABiYOT VA MANBALAR:
[OVSh] - Oybek, Muso Toshmuhammad o'g'li. Oltin vodiydan shabadalar. Roman. Mukammal asarlar to'plami. 19 tomlik // Yettinchi tom. Tahrir hay'ati: Marat Nurmuhamedov, Komil Yashin, Izzat Sulton, Homil Yoqubov v.b. -O'zbekiston SSR "Fan" nashriyoti, 1976, - 544 b.
[AVE] - Aybek, Altin Vadiden Esintiler, Roman, Qev. Zamira Öztürk. - Ankara: Nobel, 2023.
[BTRS] - Büyük Rusfa-Türkfe Sözlük. - M.: «Русский язык», Multilingual. -Istanbul, 1995.
[TS] - Türk?e Sözlük, Türk Dil Kurumu, 9. Baski. 1.-2.C. - Ankara: 1998.
[ÖTS] - Özbek Türkfesi-Türkiye Türk?esi Sözlük, Nobel Yayinevi. - Ankara: 2023.
