CC BY
8
Qodirjonova M. A.
Farg^ona davlat universiteti Pedagogika tarixi va nazariyasi yonalishi 1-kurs magistranti
Tojiboyeva O. M.
Farg^ona davlat universiteti Pedagogika tarixi va nazariyasi yonalishi 1-kurs magistranti
OLIY TA'LIM JARAYONIDA TANQIDIY FIKRLASHNI RIVOJLANTIRISH TEXNOLOGIOYALARI
Annotatsiya: Maqolada oliy ta 'lim jarayonida tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan texnologiyalar muhokama qilinadi. O'zbekiston va MDH mamlakatlari olimlarining tadqiqotlariga tayangan holda tanqidiy fikrlashni shakllantirishda qo 'llaniladigan innovatsion metodlar va interfaol usullar ko 'rib chiqiladi. Ushbu texnologiyalar ta 'lim jarayonida talabalar tanqidiy fikrlash qobiliyatini oshirishga xizmat qiladi.
Kalit so'zlar: Tanqidiy fikrlash, oliy ta 'lim, interfaol metodlar, muammoli ta 'lim, keys-stadi, innovatsion texnologiyalar.
Kadirjonova M. A.
Master
of Fergana State University Tojiboyeva O. M.
Master
of Fergana State University
TECHNOLOGIES FOR DEVELOPING CRITICAL THINKING IN THE PROCESS OF HIGHER EDUCATION
Abstract: The article discusses technologies aimed at developing critical thinking in the process of higher education. Based on the research of scientists of Uzbekistan and the CIS countries, innovative methods and interactive methods used in the formation of critical thinking are considered. These technologies serve to increase students' ability to think critically in the educational process.
Key words: Critical thinking, higher education, interactive methods, problem-based learning, case-study, innovative technologies
KIRISH
Bugungi kunda oliy ta'lim tizimining asosiy maqsadi zamonaviy bilimlarga ega, tanqidiy fikrlay oladigan mutaxassislar tayyorlashdir. Tanqidiy fikrlash -muhokama qilinayotgan masala bo'yicha o'z pozitsiyasini egallash va uni asoslash qobiliyatini, suhbatdoshni tinglash, dalillarni sinchkovlik bilan ko'rib chiqish va ularning mantig'ini tahlil qilish qobiliyatini ta'minlaydigan fikrlash; nafaqat
axborotni o'zlashtirish, balki uni tanqidiy baholash, tushunish va qabul qilish qobiliyati. Bu nima qilish va nimaga ishonish haqida qiyin qarorlar qabul qilish uchun aqlli, muvozanatli yondashuv. Tanqidiy fikrlash ma'lum miqdordagi ishonchsizlikni, umume'tirof etilgan haqiqatlarga shubhani o'z ichiga oladi. Tanqidiy fikñash - bu qiziquvchanlik va tadqiqot usullaridan foydalanish. Pedagogika va psixologiyaning vazifasi mustaqil fikriaydigan va haгakat qila oladigan shunday shaxsni tartiyalashdan iborat bo'lib, bu shaxsning jamiyat hayotida faol ishtirok etishini nazaráa tutadi. O'zbekiston Respublikasi Pгezidentining 2023-yilgi "Ta'lim sifatini oshiгish va yoshlaming tanqidiy fikriash qobiliyatini гivojlantiгish to'g'гisidaм faimoni [1] oliy ta'lim muassasalaгida tanqidiy fikriashni гivojlantiгishga qaгatilgan yangi yondashuvlami talab qiladi. Talabalaming mustaqil fikriash ko'nikmalaгini oshiгish, ta'lim jaгayonida o'z faoliyatini boshqarish imkoniyatini beгish hamda ilmiy va amaliy muammolami hal etishda tanqidiy fikriashni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega.
Ushbu maqola oliy ta'lim muassasalarida tanqidiy fikгlash rivojlantirish texnologiyalari, shu oгqali ta'lim jarayonini samaгali tashkil etishga yoгdam berishni maqsad qilib qo'yadi.
Tanqidiy fikrlash va uning oliy ta'limdagi o'rni
Tanqidiy fikгlash o'quvchilaming o'z fikriarini mustaqil ifoda eta olisЫaгi va turii muamшolaгga nisbatan yondashuvlarini kengaytirishga imkon beгadi. S. Qodirov va M. To'laganov tanqidiy fikriashni o'quv jarayonida rivojlantirish usullarini o'гganib, interfaol metodlaming samaгadoгligini ta'kidlaganlaг [2, 3]. Tanqidiy fikriash o'quvchilami tahlil qilish, dalillami o'гganish va asosli xulosala! chiqarishga o'гgatadi.
Tanqidiy fikriashni rivojlantirishda qo'llaniladigan texnologiyalar
Tanqidiy fikгlashni shakllantirish texnologiyasi bilimlami izlash va mustaqil o'zlashtirishga uгg'u beгish, talabalaming oldingi tajribasi va biliшlaгidan faol foydalanish, o'zara munosabatlaming baгcha daгajalaгida o'z nuqtai nazarini, o'z pozitsiyasini ifodalashni, fikr almashishni гag'batlantiгish, xulosalaг, hukmla^ pozitsiyalami asoslash uchun sharoit yaratish, yangi bilim va tajгibani sinab ko'rish va qo'llashga uгinishlaгni rag'batlantirish kabi xususiyatlami qamrab oladi.
.Oliy ta'lim jarayonida tanqidiy fikriashni rivojlantirish uchun quyidagi texnologiyalaT muvaffaqiyatli qo'llanilmoqda:
1. Inteгfaol metodlaг: Bu usul^ talabalaming muloqotga kiгishishi, haшkoгlikda ishlashi va o'z fikriarini himoya qilishini rag'batlantiradi. S. Qodirovning tadqiqotlaгi shuni ko^satadiki, inteгfaol daгslaг talabalaming tanqidiy fikriash qobiliyatini sezilarii daгajada oshiradi [2].
2. Muammoli ta'lim texnologiyalari: Muammoli ta'lim jaгayonida talabalaгga turii murakkab vaziyatlaг taqdim etilib, ulami mustaqil yechishga undaydi. Rossiyalik olim^ L. Vygotskiy va I. A. Zimnyaya muammoli ta'limni tanqidiy fikriashni rivojlantirishning samaгali vositasi sifatida ta^dlagan^ [4].
3. Keys-stadi: Keys-stadi usuli talabala^a real hayotiy holatlaT asosida tahliliy fikñash imkoniyatini beгadi. E. Ivanovaning tadqiqotlariga ko'гa, ushbu metod talabalaming mustaqil fifa yuгitish qobiliyatini kuchaytiгadi [5].
4. Debat va munoza^an Talabalami o'z pozitsiyalaгini himoya qilish, tahlil qilish va qaгama-qaгshi fikriami tinglashga o'гgatadi. A. Leontyevning faoliyat nazariyasiga ko'гa, debatlaг tanqidiy fikriashni rivojlantirishda muhim гol o 'ynaydi [6].
5. Tahliliy yozuv va refleksiya: Talaba^ o'z fikriarini yozma shaklda tahlil qilishi va o'zlaгining xulosalarini mustahkamlashi uchun qo'llaniladi. Bu usul talabaning tahliliy qobiliyatini гivojlantiгadi.
O'zbekiston va MDH olimlarining oliy ta'lim talabalarida tanqidiy fikriashni oshiгish texnologiyalariga oida qaгasЫaгi tuгlicha va barcha qaгasЫaг umumiy taгzda talabalaг tanqidiy hulosa^ qila olishlaгi, eгkin fikriash qobiliyatlaгining гivojlanishida inteгfaol metodlaг alohida ahamiyatga ega ekanligi batafsil bayon etilgan.
S. Qodiгov oliy ta'limda tanqidiy fikriashni гivojlantiгishning asosiy metodlaridan biгi sifatida inteгfaol usullarga e'tibor qaгatadi [2]. M.To'laganov tanqidiy fikriashni rivojlantirishning psixologik jihatlaгini tadqiq qilib, unga metodik yondashuvlami ishlab chiqqan [3]. L. Vygotskiy muammoli ta'lim texnologiyalarining ahamiyatini ta'kidlab, bu metod talabalami o'ylashga va tahlil qilishga undashini aytgan [4]. E. Ivanova keys-stadining ta'limdagi ralini tahlil qilib, uning real vaziyatlaMa qo'llanilishini chuqrn- yoritgan [5]. Tanqidiy fikrlash masalasi bo'yicha o'zbek va chet el olimlarining ko'plab ilmiy tadqiqotlari mavjud. Masalan, Nosirav G'. tomonidan olib borilgan tadqiqotlaгda, tanqidiy fikгlash ko'nikmalarini гivojlantiгish uchun inteгfaol usullaг va muammoli vaziyatlaMan foydalanish keгakligi ta'kidlanadi (8). Uning fikricha, bunday yondashuv talabalaming o'z fikriarini mustaqil ravishda shakllantiгishga yoгdam beгadi.
Tanqidiy fikriashni rivojlantirish texnologiyalaгi oliy ta'limda quyidagi afzalliklami beгadi:
Mustaqil va ijodiy fikriash qobiliyatini oshiradi;
O'quv jarayonining samaгadoгligini oshiгadi;
Talabalami tuгli vaziyatlaMa tezkoг va analitik fikriashga tayyoriaydi.
X. Kaгimov esa tanqidiy fikriash ko'nikmalarini shakllantirishda muammoli vazifalaг va amaliyotning ahamiyatini ta'kidlaydi. U, talaba^ murakkab muammolami hal etish o^ali tanqidiy fikriash qobiliyatlaгini гivojlantiгishlaгini aniqlagan (9).
Ushbu maqolada tanqidiy fikriash ko'nikmalarini rivojlantirishning metodologiyasi quyidagi yo^a^h^ o^ali amalga oshirildi:
1. Nazaгiy tahlil - Tanqidiy fikriash ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan ilmiy manbalaг va tadqiqotlaг o^ganildi.
2. Kuzatishlaг va ekspeгimentlar - Oliy ta'lim muassasalarida inteгfaol o'qitish usullari va muammoli vazifalaг o^ali talabalaг tanqidiy fikriash ko'nikmalaгini qanday rivojlantirish mumkinligi kuzatildi.
3. Anketalar va so'rovlar - Talabalaming tanqidiy fikгlash daгajasini baholash uchun so'rovnomalaT o'tkazildi va ulaming natijalari tahlil qilindi.
Tadqiqot natijalaгi shuni ko'rsatdiki, tanqidiy fikrlash ko'nikmalaгini shakllantirishda o'qituvchilaг talabalaг bilan faol muloqot qilishlari, ulami ilmiy munozaгalaгda qatnashishga undashlari zaгuг. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining faгmonida ta'lim tizimini takomillashtiгishda talabalar o'гtasida tanqidiy fikrlash ko'nikшalaгini rivojlantirishga qaratilgan tadbiгlaгni amalga oshiгish zarurligi ko'гsatib o'tilgan. (1) Shuningdek, zamonaviy ta'lim texnologiyalaridan foydalanish ham talabalaming tanqidiy fikrlash ko'nikшalaгini гivojlantiгishda katta ahamiyatga ega.
Talabalaming tanqidiy fikriash ko'nikmalaгini гivojlantiгishda o'zbek va chet el olimlarining tajгibasidan foydalanish, zamonaviy pedagogik yondashuvlami qo'llash va yangi metodlardan foydalanish muhimdiг. Bu jarayonda inteгfaol ta'lim texnologiyalaгidan foydalanish, murakkab muammolarni hal qilishda talabalami rag'batlantirish, ulaming mustaqil fikrlaгini гivojlantiгish kerak.
XULOSA
Oliy ta'limda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish talabalaг uchun faqat akademik yutuqlami emas, balki ulaming amaliy hayotda muhim qarorlar qabul qilish qobiliyatlarini ham oshirishga yordam beradi. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun qo'llaniladigan interfaol metodlar, muammoli ta'lim texnologiyalari va keys-stadi kabi texnologiyalar ta'lim jarayonini yanada samarali qilishda katta ahamiyatga ega. Ushbu texnologiyalar talabalarning o'z fikrlarini mustaqil ifoda eta olishlari, analitik yondashuvlarni shakllantirishlari va muloqot ko'nikmalarini rivojlantirishlariga xizmat qiladi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining ta'lim sifati va yoshlarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga oid farmoni bu boradagi sa'y-harakatlarni jadallashtirish zaruratini ko'rsatadi. Shu sababli oliy ta'lim muassasalarida innovatsion yondashuvlarni keng qo'llash, darslarni yanada qiziqarli va tahliliy qiladigan metodlarni joriy etish talab etiladi. Bu jarayonda O'zbekiston va MDH mamlakatlari olimlarining tadqiqotlari ko'p yillik tajribalarni o'zida mujassam etgan holda, tanqidiy fikrlashni rivojlantirishdagi muhim yutuqlarni ko'rsatadi. Masalan, S. Qodirov va M. To'laganovning interfaol metodlar bo'yicha olib borgan izlanishlari, Vygotskiy va Leontyevning faoliyat nazariyasiga asoslangan yondashuvlari bu boradagi metodik ishlanmalar uchun zamin yaratadi.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalari oliy ta'limda nafaqat o'quv jarayonining samaradorligini oshiradi, balki kelajak avlodning mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv va o'z fikrini asoslab berish kabi qobiliyatlarini shakllantiradi. Bu esa jamiyatning har tomonlama rivojlanishi uchun muhim omil hisoblanadi. Shu sababli, tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirish ta'lim tizimida ustuvor yo'nalish bo'lib qolishi lozim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2023). Ta'lim sifatini oshirish va yoshlarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish to'g'risida farmon. https://lex.uz
2. Qodirov, S. (2021). Oliy ta'limda tanqidiy fikrlashni rivojlantirishning asosiy metodlari. Pedagogika va psixologiya jurnali, 10(2), 15-18.
3. To'laganov, M. (2020). Tanqidiy fikrlashning psixologik jihatlari. Toshkent: Ilmiy Nashr.
4. Vygotskiy, L. S. (1986). Psixologik rivojlanishning sotsiokultur yondashuvi. Moskva: Psixologiya nashriyoti.
5. Ivanova, E. (2019). Keys-stadi metodikasi va uning ta'limdagi roli. Oliy ta'lim jarayonida innovatsiyalar jurnali, 8(3), 22-25.
6. Leontyev, A. A. (1977). Faoliyat va shaxs rivojlanishi. Moskva: Nauka.
7. Zimnyaya, I. A. (1988). O'quv jarayonida muammoli ta'lim metodlari. Pedagogik texnologiyalar jurnali, 6(4), 12-15.
8. Nosirov, G'. (2020). Tanqidiy fikrlashni rivojlantirishning pedagogik asoslari. Ta'lim tizimi ilmiy-amaliy jurnali, 7(3), 45-52.
9. Karimov, X. (2019). Talabalarda tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini shakllantirishning metodik yondashuvlari. O'zbek pedagogik tadqiqotlar jurnali, 12(1), 33-40.
