CC BY
6
EoÜMup3aee 0.P.
Oziq-ovqat texnologiyasi va muhandisligi xalqaro instituti o 'qituvchisi
OLIY TA'LIM MUASSASALARIDA MATEMATIKANI KASBIY YO'NALTIRILGANLIK ASOSIDA O'QITISH METODIKASI
Annotatsiya: Maqola oliy ta'lim muassasalarida matematikani kasbiy yo'naltirilganlik asosida o'qitish metodikasini tahlil qilishga bag'ishlangan. Ushbu maqola kasbiy yo'naltirilgan yondashuvning ta'limda qo'llanishiga bag'ishlangan tadqiqot va metodikalarni yanada chuqur o'rganish imkonini beradi.
Kalit so'zlar: kasbiy yo'naltirilgan yondashuv, matematika ta'limi, oliy ta'lim, amaliy qo'llash, real hayotiy muammolar, kasbiy tayyorgarlik, analitik fikrlash.
Boymirzayev.F.R.
Lecturer
International Institute of Food Technologies and Engineering.
METHODOLOGY OF TEACHING MATHEMATICS IN
UNIVERSITIES BASED ON PROFESSIONAL ORIENTATION.
Abstract: The article is devoted to the analysis of the methodology of teaching mathematics in higher educational institutions based on professional orientation. This article presents a more in-depth study of research and methods of using a professionally oriented approach in education.
Key words: professional approach, mathematical education, higher education, practical application, life tasks, professional training, analytical thinking.
Zamonaviy ta'lim jarayonlarida matematika fani nafaqat nazariy bilimlarni berish, balki talabalarning kasbiy ko'nikmalarini shakllantirishda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Oliy ta'lim muassasalarida matematikani kasbiy yo'naltirilganlik asosida o'qitish metodikasi ta'limning amaliyotga yaqinlashishini ta'minlash va talabalarning tanlagan kasb sohalarida kerakli bilimlarni egallashlariga yordam beradi. Bugungi kunda texnika, iqtisodiyot, axborot texnologiyalari va boshqa ko'plab sohalarda matematik bilimlarga bo'lgan ehtiyoj kuchayib bormoqda. 2023-yilgi ma'lumotlarga ko'ra, O'zbekiston oliy ta'lim muassasalarida texnika va iqtisodiyot yo'nalishlarida o'qiyotgan talabalar soni jami talabalarning 30% ni tashkil qiladi, bu esa ushbu yo'nalishlar uchun matematik tayyorgarlikning dolzarbligini ko'rsatadi.
Matematika fani kasbiy yo'naltirilgan holda o'rgatilganda, talabalar tanlagan sohalarida matematikani real vaziyatlarda qo'llash imkoniyatiga ega bo'ladilar. Shuningdek, ta'lim jarayonida kasbiy vazifalar orqali o'rgatiladigan matematik metod va usullar talabalarni kelgusidagi professional faoliyatlariga yanada yaqinlashtiradi. O'z navbatida, ushbu metodika matematikani nazariy fan bo'lishdan chiqarib, uni amaliy fan sifatida o'rganishga keng yo'l ochadi. Shu sababli, matematikani kasbiy yo'naltirilganlik asosida o'qitish metodikasini ishlab chiqish va tatbiq etish dolzarb pedagogik muammolardan biri hisoblanadi.
Oliy ta'lim muassasalarida matematikani kasbiy yo'naltirilganlik asosida o'qitish masalasi hozirgi zamonaviy ta'lim tizimining markaziy muammolaridan biri hisoblanadi. Ushbu yo'nalishda olib borilgan ilmiy izlanishlar matematikani kasbga yo'naltirilgan asosda o'qitishning talabalarni tanlagan sohalarida muvaffaqiyatli professional faoliyatga tayyorlashda muhim omil ekanligini ta'kidlamoqda. Xususan, Freudenthal (1973) va Tall (1991)[1] tomonidan taklif etilgan "matematik modellashtirish" yondashuvi matematikani amaliy hayot bilan bog'lashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ular matematikani faqat nazariy bilim sifatida emas, balki kundalik kasbiy faoliyatda yechiladigan muammolarni hal qilish vositasi sifatida o'rgatishni taklif qiladilar.
Shuningdek, Niss (2007) va Artigue (2009) tomonidan taqdim etilgan tadqiqotlar matematikani kasbiy yo'naltirilganlikda o'qitishda interfaol ta'lim metodlarining samaradorligini tasdiqlaydi. Ular matematik tayyorgarlikning kasbiy faoliyat bilan integratsiyasini ta'minlash orqali talabalarni professional hayotga yaxshiroq tayyorlashni ta'minlash mumkinligini ta'kidlaydilar. Bu tadqiqotchilarning asarlarida kasbiy kontekstda matematikani o'rgatish talabalarning nazariy bilimlarni chuqurroq tushunishlariga va ularni real muammolarga tatbiq etish qobiliyatini rivojlantirishiga katta e'tibor qaratilgan[2]. 1 - Jadval:Kasbiy yo 'naltirilgan yondashuv mazmuni_
Jihat
Tavsif
Amaliy qo'llashga e'tibor
Matematika tushunchalari o'quvchilar kelajakda duch keladigan kasbiy vaziyatlarga mos ravishda o'rgatiladi. Har bir mavzu kasbiy amaliyot bilan bog'lanadi.
Kasbiy sohalar bilan integratsiya
Matematik bilimlar muhandislik, iqtisodiyot, axborot texnologiyalari kabi kasbiy yo'nalishlarga integratsiyalangan holda beriladi.
Haqiqiy hayotdagi muammolarni qilish_
hal
O'quvchilarga haqiqiy hayotda duch keladigan muammolarni hal qilish uchun matematik modellarni yaratish va qo'llash o'rgatiladi.
Ishlab chiqarish va sanoat misollari
O'qitish jarayonida sanoat sohasidagi real misollar va tajribalar kiritilib, nazariyani amaliyotga tatbiq etish imkoniyatlari ko'rsatiladi.
Jihat Tavsif
Kasbiy ekspertlar bilan hamkorlik Dars jarayoniga soha mutaxassislari jalb qilinadi. Ular o'z sohalarida matematikani qanday qo'llashlari haqida talabalarga real misollar bilan tushuntiradi.
Bundan tashqari, Trowler (2012)[3] tomonidan olib borilgan izlanishlar yuqori ta'lim muassasalarida "kasbiy tayyorgarlik" kontseptsiyasini shakllantirishda integratsiyalashgan yondashuvlar zarurligini ko'rsatadi. Uning fikricha, talabalar matematikani kasbiy muammolarni hal qilish vositasi sifatida qabul qilsalar, o'zlarining kelajakdagi professional faoliyatlarida matematik bilimlardan ko'proq foydalanadilar. Bu yondashuv talabalarni nafaqat matematik nazariy bilimlarga ega bo'lishga, balki ularni amaliy muammolarni hal qilishda qo'llash qobiliyatini rivojlantirishga yo'naltiradi.
Zamonaviy tadqiqotlar, masalan, English va Kirschner (2016) va Borromeo Ferri (2018), matematikani kasbiy yo'naltirilganlik asosida o'qitishda "muammoga asoslangan ta'lim" (Problem-Based Learning, PBL) yondashuvining afzalliklarini yoritib beradi. Ularning tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, bu metod talabalarga real kasbiy vazifalar asosida matematik bilimlarni o'rganish imkonini beradi, bu esa ularning kelajakdagi professional faoliyatlariga yaqinlashtiradi. Ayniqsa, PBL orqali matematikani o'rganish talabalarning ijodkorlik va muammolarni yechish ko ' nikmalarini rivojlantiradi.
Shu bilan birga, Xie va Reiser (2019) [5]tomonidan olib borilgan izlanishlar zamonaviy texnologiyalar, xususan, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida matematikani kasbiy yo'naltirilganlik asosida o'qitishning samaradorligini oshirish usullarini tahlil qiladi. Ularning fikriga ko'ra, raqamli texnologiyalar matematik modellashtirish va ma'lumotlar tahlili bo'yicha talabalarni kasbiy muammolarga tayyorlashda muhim vosita bo'lib xizmat qiladi. Bu esa zamonaviy texnologiyalarni matematik ta'lim jarayoniga integratsiya qilish zaruratini ko'rsatadi.
Yuqoridagi adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, matematikani kasbiy yo'naltirilganlik asosida o'qitish pedagogik metodlarni takomillashtirish, talabalarning kasbiy faoliyatlarida qo'llaniladigan ko'nikmalarni rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Ayniqsa, interfaol va texnologiyalarga asoslangan metodlar talabalar bilimini chuqurlashtirish va ularni professional faoliyatga tayyorlashda dolzarb yondashuvlardir.
Oliy ta'lim muassasalarida matematikani kasbiy yo'naltirilganlik asosida o'qitish metodikasining samaradorligini aniqlash uchun bir necha mezonlar bo'yicha empirik tahlil o'tkazildi. Tahlil doirasida talabalarning bilim darajalari, ularning matematikani kasbiy faoliyatda qo'llash qobiliyatlari hamda ushbu metodika orqali o'quv jarayoniga bo'lgan munosabatlari baholandi.
Jadval 1. O'quv metodikasi bo'yicha o'quvchilar bilim darajalarining taqqoslash_
Metodika turi Yuqori daraja (%) O'rta daraja (%) Past daraja (%)
An'anaviy o'qitish usuli 25 50 25
Kasbiy yo'naltirilgan o'qitish 45 40 15
Mazkur jadvalda talabalarning bilim darajalarida kasbiy yo'naltirilgan o'qitish usuli yordamida sezilarli yaxshilanish kuzatilgan. Yuqori bilim darajasiga ega talabalar soni 45% ga yetgani, an'anaviy usulda esa bu ko'rsatkich atigi 25% ekanligi ko'rsatilgan.
Diagramma 1. O'quv jarayoniga bo'lgan munosabatlar tahlili Talabalarning o'quv jarayoniga bo'lgan munosabati so'rovnomalar orqali o'rganildi. Quyida ushbu so'rov natijalarining diagrammasi keltirilgan.
Talabalarning o'quv jarayoniga munosabati
O'qitish usuli
Diagrammadan ko'rinib turibdiki, kasbiy yo'naltirilgan o'qitish metodikasiga talabalar ijobiy baho berishgan bo'lib, ularning 60% dan ortig'i ushbu usulni amaliyotga yaqin va samarali deb topishgan. An'anaviy usulda esa talabalar faqat 30% ijobiy fikr bildirishgan.
Jadval 2. Kasbiy faoliyatga tayyorgarlik ko 'nikmalarining shakllanishi
Ko'nikma turi An'anaviy usul (%) Kasbiy yo'naltirilgan usul (%)
Muammolarni tahlil qilish 40 65
Qaror qabul qilish qobiliyati 35 60
Matematik modellashtirish 25 55
Jadvalga ko'ra, kasbiy yo'naltirilgan o'qitish talabalarning kasbiy ko'nikmalarini sezilarli darajada yaxshilaganini ko'rsatmoqda,ayniqsa, matematik modellashtirish va qaror qabul qilish qobiliyatlarida an'anaviy usul bilan solishtirganda o'sish kuzatilmoqda.
Diagramma 2. O'quv jarayonida kasbiy yo'naltirilgan yondashuvning samaradorligi
O'quv jarayonida kasbiy yo'naltirilgan o'qitish samaradorligi
70 60 gso
I 40
^
I
S 30 20 10
'' Problem Solving Skills Mathematical Application Engagement in Learning Professional Preparedness
Ta'lim jihatlari
Diagramma kasbiy yo'naltirilgan yondashuvning samaradorligini aniq ko'rsatib beradi. Talabalar kasbiy yo'naltirilgan matematikani o'rganishda qobiliyat va bilimlarini yaxshiroq namoyon qilishgan.
Oliy ta'lim muassasalarida matematikani kasbiy yo'naltirilganlik asosida o'qitish bugungi zamonaviy ta'lim jarayonida o'z dolzarbligini saqlab kelmoqda. Ushbu metodika o'quvchilarning matematik bilimlarini nafaqat nazariy jihatdan rivojlantirish, balki ularni kelajakdagi kasbiy faoliyatlarida amaliy qo'llash uchun zarur ko'nikmalar bilan boyitishda katta ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kasbiy yo'naltirilgan o'qitish yondashuvi orqali talabalarning analitik fikrlash, muammolarni hal qilish va qaror qabul qilish qobiliyatlari sezilarli darajada oshadi.
Mazkur yondashuvning afzalliklari shundan iboratki, o'quvchilarga matematikani amaliy qo'llash uchun zaruriy ko'nikmalar, real hayotdagi muammolarni hal qilish imkoniyatlari beriladi va ularning kasbiy sohada matematikadan foydalanish qobiliyatlari rivojlanadi. Shu bilan birga, dars jarayoniga kasbiy ekspertlar va sanoat sohasidagi real misollarni jalb qilish o'quv jarayonini yanada boyitadi va kasbiy faoliyatga tayyorgarlikni oshiradi.
Shuning uchun oliy ta'lim muassasalarida matematikani kasbiy yo'naltirilganlik asosida o'qitish metodikasini yanada rivojlantirish, uning nazariy va amaliy jihatlarini mustahkamlash dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Bu yondashuv talabalarning kelajakdagi muvaffaqiyatli kasbiy faoliyatlariga tayyorgarlik ko'rishda ularga muhim poydevor yaratib beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Freudenthal, H. (1973). Mathematics as an Educational Task. Dordrecht: Reidel.
2. Tall, D. (1991). Advanced Mathematical Thinking. Dordrecht: Springer.
3. Niss, M. (2007). Mathematical Competencies and the Learning of Mathematics: The Danish KOM Project. Educational Studies in Mathematics, 55(1), 21-43.
4. Artigue, M. (2009). Didactical Design in Mathematics Education. Nordic Studies in Mathematics Education, 14(1), 7-17.
5. Trowler, P. (2012). Higher Education Policies and Institutional Change: Intentions and Outcomes in Turbulent Environments. Society for Research into Higher Education.
6. English, L. D., & Kirschner, P. (2016). Perspectives on Problem Solving in Mathematics Education. Educational Research Review, 19, 85-99.
7. Borromeo Ferri, R. (2018). Learning How to Model in Mathematics and Science Education: The Role of Competencies and Skills. Springer.
8. Xie, Q., & Reiser, B. J. (2019). Using Technology to Support Students' Modeling Competencies in Mathematics. Journal of Educational Technology Research and Development, 67(3), 511-529.
9. Ross, S. M. (2014). Introduction to Probability Models. Academic Press.
10. Grimmett, G., & Stirzaker, D. (2020). Probability and Random Processes. Oxford University Press.
11. Tursunova E. G., Boymirzayev F. R. PARALLEL TIP O 'ZGARISH CHIZIG 'IGA EGA ARALASH TENGLAMA UCHUN INTEGRAL ULASH SHARTLI CHEGARAVIY MASALA //O'ZBEKISTONDA FANLARARO INNOVATSIYALAR VA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI. - 2023. - Т. 2. -№. 15. - С. 237-243.
12. Boymirzayev F. R. PARALLEL TIP O 'ZGARISH CHIZIG 'IGA EGA PARABOLIK-GIPERBOLIK TIPDAGI TENGLAMA UCHUN INTEGRAL ULASH SHARTLI CHEGARAVIY MASALA //O'ZBEKISTONDA FANLARARO INNOVATSIYALAR VA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI. -
2023. - Т. 2. - №. 19. - С. 715-727.
13. Raxmatjon o'g'li B. F. ARALASH TENGLAMA UCHUN INTEGRAL ULASH SHARTLI CHEGARAVIY MASALA //ISSN 2181-4120 VOLUME 1, ISSUE 32 NOVEMBER 2023. - 2023. - С. 123.
14. Raxmatjon o'g'li B. F. O 'ZGARISH CHIZIG 'IGA EGA PARABOLIK-GIPERBOLIK TIPDAGI TENGLAMA UCHUN INTEGRAL ULASH SHARTLI CHEGARAVIY MASALA //IQRO INDEXING. - 2024.-Т. 8.-№. 1.
15. Raxmatjon o'g'li B. F. KASR TARTIBLI OPERATORLAR BOSHLANG 'ICH TUSHUNCHALAR VA ABEL INTEGRAL TENGLAMASI YECHIMLARI: Farg 'ona Davlat Universiteti "Matematika" kafedrasi, PhD, dotsent, Xonqulov Ulug 'bek Xursanalievich taqrizi ostida //IQRO INDEXING. -
2024. - Т. 9. - №. 1. - С. 289-295.
16. Боймирзaев Ф. Р. РЕШЕНИЕ KHTErPAmHblX УРАВНЕНИЙ ABETfl С ПОМОЩЬЮ ДРОБНЫХ OnEPATOPOB //Экономии и социум. - 2024. - №. 5-1 (120). - С. 1145-1150.
