ОЛИМПИЯ НАЗАРИЯСИ ТАЪЛИМИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ^ОЛАТИ ВА
МУАММОЛАРИ
Мамазиятов Дониёрбек Бахтиёрович, Мардонов Нодир, Отабоев Муродилла
Исломович Самарканд давлат университети Email: dmamaziyatov@gmail. com https://doi.org/10.5281/zenodo.8030174
Annotatsiya: Олимпия таълими, бир томондан, ёшларнинг спортга кизикиши ортиб бораётганлиги, иккинчи томондан, уларнинг олимпия гоялари, кадриятлари ва анъаналарига кушилиб кета олмаганлиги уртасидаги объектив карама-каршиликларни бартараф этишга каратилган. Бирок, буни амалда бажариш учун олимпия таълимининг ижтимоий х,одиса сифатида мутахассис унинг мазмуни ва имкониятлари тугрисидаги илмий билимларга эга булиш керак
Калит сузлар: олимпия харакати, олимпия таълими, тарихий далиллар, олимпия кадриятлари, ЮНЕСКО, ХО^, МО^, МОА, Замонавий Олимпия хдракати, жисмоний тарбия мутахассислари, олимпия таълими тугрисидаги билимларини такомиллаштириш, паралимпия хдракатини ривожлантириш.
СОСТОЯНИЕ И ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ ОЛИМПИЙСКОГО ТЕОРЕТИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ
Аннататция: Олимпийское образование направлено на устранение объективных противоречий между, с одной стороны, растущим интересом молодежи к спорту, и, с другой стороны, ее неспособностью приобщиться к олимпийским идеям, ценностям и традициям. Однако для того, чтобы сделать это на практике, специалист должен обладать научными знаниями о содержании и возможностях олимпийского образования как социального явления.
Ключевые слова: Олимпийское движение, олимпийское образование, исторические свидетельства, олимпийские ценности, ЮНЕСКО, МОК,НОК, НОА, современное олимпийское движение, специалисты по физическому воспитанию, совершенствование знаний об олимпийском образовании, развитие паралимпийского движения.
STATUS AND PROBLEMS OF FORMATION OF OLYMPIC THEORY
EDUCATION
Abstract: Olympic education is aimed at eliminating the objective contradictions between, on the one hand, the growing interest of young people in sports, and, on the other hand, their inability to join the Olympic ideas, values and traditions. However, in order to do this in practice, an expert should have scientific knowledge about the content and possibilities of Olympic education as a social phenomenon.
Keywords: Olympic movement, Olympic education, historical evidence, Olympic values, UNESCO, IOC, IOC, MOA, modern Olympic movement, physical education specialists, improvement of knowledge about Olympic education, development of the Paralympic movement.
КИРИШ
Сунги йилларда бир катор махдллий ва хорижий олимлар олимпия хдракатида олимпизмнинг ривожланиши, бутун жамият ва х,ар бир инсоннинг ижтимоий муносабатларини шакллантириш йулидаги ривожи учун олимпия таълимининг долзарблиги ва зарурлигини эътироф этиб, асослаб беришган
Олимпия таълими, бир томондан, ёшларнинг спортга кизикиши ортиб бораётганлиги, иккинчи томондан, уларнинг олимпия гоялари, кадриятлари ва анъаналарига кушилиб кета олмаганлиги уртасидаги объектив карама-каршиликларни бартараф этишга каратилган. Бирок, буни амалда бажариш учун олимпия таълимининг ижтимоий х,одиса сифатида мутахассис унинг мазмуни ва имкониятлари тугрисидаги илмий билимларга эга булиш керак Ушбу йуналишдаги илмий тадкикотлар жуда долзарб ва деярли бир неча йилдан ортик мамлакатимизда ва хорижда амалга. Бу ерда тупланган илмий маълумотлар -тах,лил ва тушунтиришни талаб килади. Бу, уз навбатида, олимпия таълим назариясининг концептуал асосларини аниклашни, бир катор фундаментал тушунчаларни, олимларнинг фикрлари ва хулосаларини аниклаштиришни талаб килади.
Бугунги кунда олимпия таълими хдкидаги илмий билимлар, асосан, эмперик хусусиятга эга булиб, махдллий ва хорижий мутахассисларнинг амалий тажрибаларини умумлаштиришнинг узига хос туридир, бу хали етарли даражада изчил, ички карама-карши тизим билан булмаган илмий билимлар тупламидир.
Махсус адабиётларни тах,лил килиш олимпия таълимининг келиб чикиш тарихи, инсониятнинг умумий маданиятининг ривожланиши, Олимпия гояларининг пайдо булиши, махсус спорт мусобакаларини ташкил этиш амалиёти ва уларга тайёргарлик куриш тизими билан узвий боглик эканлигини аниклаш имконини беради. Бу ерда ^адимги Юнонистон алохида урин тутади, бу бир катор тарихий далиллар билан тасдикланган.
ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ
Бирок биринчи мустакил олимпия таълими муассасасининг пайдо булиши 1961 йилда Халкаро олимпия академиясининг таъсис этилган даврига тугри келади. ХО^ нинг асосий максади олимпия тамойиллари, гоялари ва кадриятларини таркатиш ва ривожлантиришдир. Айни пайтда бу ерда утказиладиган сессияларда олимпия таълимининг масалалари бевосита мух,окама килинмокда хдмда бошка максадли ишлар амалга оширилмокда.
Антипова М.Б. маълумотларига кура, инсонпарварлик гояларини амалиётга татбик этиш ва мактаб укувчиларининг маънавий кадриятларга йуналтиришни олимпия таълими курсини чукур ургатиш оркали амалга оширилиши мумкин. Бунинг учун урта мактабнинг 10-синф укувчилари учун назарий махсус курс ишлаб чикилган. Бу тажриба синфларида олимпия билим даражасини сезиларли даражада оширишга имкон беради.
Академик В.Столяров ва И.В.Бариноваларнинг ишлари талаба ёшларнинг олимпия таълими мавзусини ривожлантиришга жуда мос келади. Улар олимпия хдракати доирасида жисмоний тарбия мутахассиси фаолиятининг назарияси ва амалиётининг амалий татбик этилишини жумладан.
- маълум бир билим тизими (олимпия таълими);
- муайян мотивация тизими: кизикишлар, эх,тиёжлар, кадриятлар ва бошкалар (олимпия тарбияси);
- кобилият, куникма ва малакаларнинг муайян тизими (Олимпия таълими).
Мамлакатимизда олимпия таълимига булган эх,тиёж жуда мух,им ижтимоий х,одиса
сифатида халкаро микёсда х,ам, мамлакатимизда х,ам етакчи давлат ва жамоат ташкилотлари сифатида эътироф этилади.
Бугунги кунда олимпия таълимининг жамият тараккиётидаги ахдмияти ЮНЕСКО томонидан кайд этилган, Х,алкаро олимпия кумитаси томонидан тасдикланган ва Олимпия Хартиясида мустах,камланган (31-модда). Олимпия таълими масалалари XII Олимпия
Конгрессида асосий масалалардан бири булиб, у Олимпия таълимини замонавий халкаро х,одиса сифатида такомиллаштириш учун бошлангич нуктага айланди.
ХОК х,омийлигида Канадада ташкил этилиши олимпия таълимини тасдиклашда мух,им жихдт х,исобланади. Бундан олдинрок, ХОК тамонидан Олимпия академияси ва олимпия таълими буйича комиссия тузилган эди.
Шундай килиб, тарихда илк маротаба олимпия таълими давлатимизда уз фаолияти ва ривожланиши учун зарур булган конунчилик ва маъмурий базани эгаллади.
ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ВА МУ^ОКАМА
Бундан ташкари, олимпия таълими фаол илмий тадкикотлар мавзусига айланмокда. Сунгги йилларда уни мустакил тизим сифатида шакллантириш конунларини урганишнинг концептуал асослари изланмокда. Бу борада илмий анжуманлар ва сессиялар утказилмокда, диссертация тадкикотлари ва бошка илмий ишлар тайёрланмокда. Шундай килиб, Олимпия таълими х,озирги вактда узига хослиги билан ажралиб турадиган махсус ижтимоий институт сифатида узини намоён килди:
1. У инсонларни ижтимоийлаштириш, олимпизмнинг асосий кадриятлари ва амалиётига кушилиш вазифасини бажаради, унинг келиб чикиши кадимги Юнонистон Олимпия уйинлари даврига тугри келади ва жисмоний маданиятнинг пайдо булиш тарихи билан чамбарчас боглик.
2. Замонавий Олимпия хдракатининг асосчиси Пьер Де Кубертен томонидан каратилиши мумкин булган маълум педагогик ахдмиятга эга.
3. Ижтимоий муассасаларнинг хдкикий хусусиятларини (ХОК, МОК, МОА, таълим муассасалари, укув ва услубий кулланмалар ва бошк) урганади.
4. У конуний руйхатга олинган, маъмурий асосга эга.
5. У муайян ролларни (укитувчи, талаба, мураббий, спортчи, укитувчи, талаба ва бошка) бажарадиган турли хил ижтимоий гурух,ларни бирлаштиради, бу концептуал асосларни ривожлантириш буйича фаол илмий тадкикотлар ва олимпия таълимини мустакил тизим сифатида шаклланишини тартибга солувчи конунларни урганиш билан тавсифланади.
Илмий-услубий адабиётлар, биринчи навбатда, олимпия масалалари буйича илмий-амалий конференция ва семинарлар материаллари, мавжуд булган халкаро ва ички тажрибалар, шунингдек, уз тадкикотларимиз каби х,озирги шароитда амалдаги муаммолар ва олимпия таълими ривожланишининг асосий йуналишини ажратиб курсатишимиз мумкин.
Олимпия таълимига булган эх,тиёж, юкорида айтиб утилганидек, спортнинг юкори даражада ривожланиши ва олимпия гоялари ва кадриятларини узлаштиришнинг паст даражаси уртасидаги зиддиятдан келиб чикади. Шу муносабат билан Халкаро олимпия кумитаси биринчи президенти Х.А.Самаранч ХП Олимпия Конгрессида (Париж,1994) таъкидлаганидек: "Олимпия таълими жамиятнинг барча даражаларида амалга оширилиши керак". Шунинг учун олимпия таълимининг долзарб вазифаларидан бири бу ах,оли тоифасининг тулик камраб олинмаганлигидир. Барча ижтимоий гурух,лар (мактабгача ёшдаги болалар, спортчилар, айникса, юкори малакали спортчилар, урта махсус таълим муассасалари укувчилари, ах,олининг катталар кисми) уртасида олимпия гояларини таркатиш кам ёки умуман йук.
Бир катор муаллифлар: Б.Жолдак, Б.C. Родиченко, W.Welson, J.Segura P.Robert ва бошкаларининг таъкидлашича, таълим жараёнига асосан ижтимоий тизим, унинг
шаклланишида укитувчилар, ота-оналар, тенгдошларнинг олимпия саводхонлиги даражасига таъсир курсатади.
Ушбу муаммони бир неча йуналишларда хал килиш мумкин:
- миллий олимпия таълими тизимлари ва оммавий ахборот воситалари уртасидаги бевосита алокаларни ташкил этиш зарур;
- миллий олимпия таълими тизимларини шакллантиришда халкаро хамкорликнинг зарур даражасини ургатиш керак.
Бизнинг фикримизча, бу муаммони хал этиш масалалари янада кенгрок камровни талаб килади ва бу бугунги кунда ахамиятсиз булган олимпия таълими муаммолари билан узаро боглик.
Олимпия таълими буйича ишлаб чикилган дастурлар ва услубларни амалга оширишга кодир малакали мутахассисларни тайёрлаш масаласи ута долзарбдир. Биринчидан, бу жисмоний тарбия мутахассисларини тайёрлайдиган олий укув олий укув юртлари талабаларига, биринчи навбатда, олимпия харакати жисмоний тарбия жараёнини ташкил этиш билан боглик .
Ушбу машгулотда факат бир нечта махсус курслар ёки "Олимпия таълими" фанидан фойдаланиш билан чекланиш нотугри булади. Таълимнинг бутун укиш даврини камраб оладиган олимпия таълимининг максадли тизимини ишлаб чикиш зарур, факатгина бу ахолининг турли ижтимоий гурухлари орасида олимпия таълими самарадорлигини оширадиган мутахассисларни тайёрлашга имкон беради. Ечим, шунингдек, олимпия таълими жараёнини услубий таъминлаш масаласини хам талаб килади.
Олимпия таълимини тасдиклашнинг мухим жихати - Халкаро тарих Академияси ва олимпия хдракати ХО^ хомийлигида Канадада ташкил этилган. Илгари Олимпия академияси ва олимпия таълимида ХО^ комиссияси тузилган.
Ечим олимпия таълими жараёнини методик таъминлаш масаласини хам талаб килади. Бугунги кунда мутахассислар пухта ишлаб чикилган укув-услубий кулланмаларга эга: Гончарова О.В., Джалилова Л.А., Умаров Д.Х., Асатова Г.Р., Ж.Э.Эшназаровлар. Бирок улар хозирги кунга кадар кичик нашрга эга булганлиги сабабли талабаларнинг кенг доирасини камраб олмаган.
Олимпия таълими тугрисидаги укув кулланмалар ва адабиётларнинг куп микдорда, кулай нархларда чоп этилиши ёш олимлар ва талабаларнинг олимпия таълими тугрисидаги билимларини такомиллаштиришга замин яратади, ушбу тизимга укув юртлари ва олимпия академияларининг эътиборини жалб килиш, муаммоларни хал этишга амалий ёрдам беради. Бунга бутун ахоли учун энг кулай булган оммавий ахборот воситаларини олимпия кадриятлари, гояларини таркатишга кенг жалб этиш ёрдам беради.
Х,озирги кунда олимпия таълими фаолияти олимпия харакати ичидаги муносабатларни уйгунлаштириш омили сифатида долзарб муаммо булиб келмокда.
Шундай килиб, олимпияда этикасини мустахкамлаш каби долзарб масалани хал килиш учун олимпия таълимидан нафакат болалар, усмирлар ва ёшлар уртасидаги укув-тарбия жараёнида, балки спортчиларнинг укув-машгулотлари жараёнларида хам фаол фойдаланиш таклиф этилади. Олимпия Конгресларининг якуний хужжатида таъкидланганидек, олимпия гояларига мувофик амалга ошириладиган спорт амалиёти олимпия таълимининг энг самарали шаклидир. Соглом одамлар ва ногиронларни бирлаштиришга имкон берувчи турли хил клублар ва спорт турлари буйича харакатлар
яратиш оркали, шунингдек, ногирон кишиларга тугри муносабатни шакллантиришга каратилган тегишли таргибот ёрдамида олимпия таълими паралимпия харакатини ривожлантиришга ёрдам беради. ХУЛОСА
Бирок В.К. Бальсевич, Л.И.Лубишева, Н.В. Печерский, А.А. Сучилин, В.Н.Платонов, В.И. Столяров, И.В. Баринова ва В.Усаков каби муаллифларнинг фикрига кура, асосий муаммоси бугунги кунда олимпия таълимини педагогик воситалар, усуллар ва технологиялар тизими сифатида ишлаб чикмаслик, уни ижтимоий институт сифатида тушунишнинг назарий ва услубий асослари мавжуд эмаслигидадир.
Олимпия уйинларининг шаклланиши ва ривожланиш муаммоларини аниклаштиришда таълим куйидаги масалаларни хал килишни талаб килади:
- Олимпия таълимини ахолининг турли ижтимоий демографик гурухлари орасида таркатиш;
- услубий таъминотни ишлаб чикиш ва такомиллаштириш;
- малакали мутахассисларни тайёрлаш ва кайта тайёрлаш тизимини яратиш;
- оммавий ахборот воситалари оркали ишлаш усулларини такомиллаштириш;
- олимпия харакати ичида манфаатларни уйгунлаштиришда Олимпия таълимидан фойдаланиш;
- олимпия таълимининг илмий мохиятини асосий педагогик жараён хисобланган ижтимоий ходиса деб хисоблаш;
- олимпия таълимининг мохияти, унинг ишлаши ва ривожланишини аниклаш муаммоларини хал килиш учун олимпия таълими мазмунини куриб чикиш.
Адабиётлар руйхати.
1. Ахматов.М.С. Узлуксиз таълим тизимида оммовий спорт-согломлаштиришишларини самарали бошкариш -Т.УзГИФК. 2005.
2. Баринова.И.В. Сомстаяние и пути совершенсвования олимпийского оброзавания и воспитания учашейся молодежи: Автореф.кант.дис.-М.1994.
3. Бадрак.К.А. Допинг в спорте- как проблема нравственности. Физическая культура; воспитание, оьразование, тренировка.-2010.-№1.- 70-72.
4. Гончарова.О.В. Внимание: Допинг! Краткий справочник для спортсименов и тренеров: по материалам Всемирного антидопингового агентства (ВАДА)- Т: Лидер Пресс. 2015-36 с.
5. Мамазиятов.Д.Б. Олипия билимлари асосида тарбиявий ишларни такомиллаштириш. Укув-услубий кулланма. 2018 й.
6. Джалилова.Л.А. Физическая культура и спорт в зарубежных странах в новейшее время ( начала ХХ в - до настояшего времени). Учебно-методические рекомендации. Т: Издательство «1ТА - PRESS», 2015. 34 с.
7. Джалилова.Л.А. Развитие международного спортивного и олимпийского движения. Учебно-методические рекомендации. : Издательство «1ТА - PRESS», 2015. 31 с.
8. Мамазиятов.Д.Б. Гончарова.О.В. Особенности методики обучения студентов олимпийским знаниям на основе олимпийских традиций // Современные проблемы физической культуры и спорта// Междинародная научно- практическая конференция. Т Издательство «1ТА - PRESS», 2012. 580 с