Хамдамов Б.Б. докторанти
Педагогика ва психология йуналишининг
«КОБУСНОМА» асарининг педагогик-психологик
ГОЯЛАРИ
Annotatsiya: Мацолада Кайковуснинг «Кобуснома» асарида маънавий юксак ва баркамол шахсни тарбиялаш, фарзанд тарбияси ва маънавиятини ривожлантиришга доир турли хил панду насщатлар урин олганлиги батафсил ёритилган.
Калит сузлар: Кайковус, «Кобуснома», инсоний сифатлар, тарбия, тафаккур.
Khamdamov B.B. doctoral student
PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL IDEAS OF THE WORK
"KOBUSNAMA"
Annotation. The Article describes in detail the work of Keikavousi "Compname" - that is a factor of high moral level of education and that in Compname" take the place of various employees about the individual factors of education and moral development of children
Key words: Kaykovus, "Kobusname", human qualities, education, thinking.
Жамиятда инсон омили хар доим хал килувчи урин эгаллагани туфайли буюк олим ва мутафаккирлар ижодида, панд-насихатларида инсонни тарбиялаш, комил инсон булиш FOяси асосий FOя сифатида ифода этилган, хлок-одоб меъёри хисобланган.
Республикамизда Кадрлар тайёрлаш миллий Дастурини амалга ошириш таълимни инсонпарварлаштириш, болалар шахсини тулаконли тушуниш, уни хурматлаш, болаларга ишониш ва уларни ишонтириш, кизикиши ва кобилиятини руёбга чикаришга имконият яратиш билан бирга уларнинг инсоний сифатларини шакллантиришни талаб этади. Яъни болада шахснинг инсонийлиги, мехр-окибат, одоб-ахлок, акл-идрок, ростгуйлик, рахм-шафкатлилик, дустлик-биродарлик, уз юртини, Ватанини, халкини севиш каби фазилатларни тарбиялаш, айни пайтда уларни дадил, ботир, куркмас шижоатли, тадбиркор, уддабурон, хар бир нарсани кадрлай оладиган, миллий, умуминсоний кадриятни тушуниб етадиган килиб тарбиялаш зарурдир. Шунинг учун хам Республикамизда бугунги кунда ёш авлод, тарбиясида замонавий омилларга таяниш, айникса, миллий истиклол FOясининг асосий тарихий негизи булган миллий кадриятлар, аньаналар, буюк алломалар, ота-боболаримизнинг маьнавий меросларига
aсослaнишгa эхэмият бериш хозирги куннинг тaлaбидир. Буюк мутaфaккирлaр фaрзaнд тaрбиясигa, унинг мaънaвиятининг ривожлaнишигa элохидв эътибор бериб келгaнлaр. «Kan^a Ba Димнэ», «KутaдFу билиг», «Гулистон» Ba «Бустон», «Киссэи РaбFузий», «Мэхбуб ул-кулуб» Ba yйлaб кэрэсэк yнлaб дурдонa aсaрлaр aсрлaр мобaйнидa фaрзaндлaр тaрбиясидa дaстур вaзифaсини yтaб келмокдэ. Бу гaнжинa китоблaр нечa-нечa aвлодлaргa поклик, ростгуйлик, сaхийлик фaзилaтлaрини сингдириб боргaни сир эмaс. Kaйковуснинг (412-хижрий,1021-1022-милодий; 475-хижрий, 1082-1083 й.) «Крбусномэ» aсaри хэм мaнa шулaр кэторидэ «^буснома»^ фaрзaнд тaрбияси Ba мaънaвиятини ривожлaнтиришгa доир турли хил пэнду нaсиxaтлaр урин олгэн. Жумлaдaн, «Отa-онa хэкини билмaк зикридa», «Сухaндонлик билa бaлaнд мaртaбaгa эришмок зикридa», «Kaрилик Ba йигитлик сифaти зикридa», «Мехмон олмок Ba мехмон булмок зикридa», «Омонaтни сэклэмок зикридa»,«Фaрзaндни пaрвaриш килмок зикридa», «Дуст тутмок зикридa»деб номлaнгaн бyлимлaрдa шaхс кэмолоти мaсaлaлaри илгaри сурилгaн. Бундa шaхснинг туFилгaнидaн мaънaвий ривожлaнишигa эътибор кaрaтилиши лозимлигини тaъкидлaб yтилгaн. Бу xa^a шундaй дейилгaн: «Aгaр киши xaр кaнчa олий нaсaб Ba эсл бyлсaю, aммо xунaри бyлмaсa, у хэлойикнинг иззaт Ba xурмaтидaн ноумид булур. УлуFлик aкл Ba билим билaдур, нэсл-нэсэ6 билэ эмэс».
Kaйковус узининг "К,о6усномэ" эсэридэ оилэ Ba фэрзэнд тэрбияси хусусидэ тухтэлиб, шундэй дейди: "Энг биринчи гэлдэ нэсл-нэсэ6ни тозэ сэклэмок, эсли кэдр-киммэтини билмок, инсон тэрбиясининг гултожидир". Отэ-онэ хэкини билмоклик фврзвндлврнинг экл юзэсидэн иш тутмоклэридир, деб куйидвгилэрни эйтэди: "Хдр фэрзэндки, окилэ доно булсэ, хеч вaкт отэ-онэнинг мехри хэккини эдо килмокдин холи бyлмaFусидир. Отэ-онэнинг иши энгэ пaрвaриш килмокдир Ba фэрмони сенгэ яхшилик ургэтмокдир. Эй фэрзэнд, шул вaждaн отэ-онэнгни сaFaл хэм рэнжитмэгил".
Мэзкур фикрлэр тэхлил килинсэ, Kaйковус эйтгэн хэр бир суз зэмиридэ кэттэ бир фелсэфий, хэётий мэъно, тaрFибгa боришини энглэш мумкин. Kaйковус отэ-онэни дaрaхтгa ухшэтэди. "Дэрэхтни хэр кэнчэ пaрвaриш килсэнг, мевaси шунчэ яхширок Ba ширинрок булур". Отв-онэгэ иззэт Ba хурмэт куп килсэнг, улэрнинг дуоси шунчэ тезрок мустэжоб булур, дейди. Асэрдэ янэ кишигэ кУйилaдигaн исм Ba унгэ хос булишлик хэкидэ хэм доно фикрлэр келтирилгэн: «Отни сенгэ отэ-онэнг куймишлэр. Бу от фэкэт бир нишонэдэн бошкэ нэрсэ эмэсдир. Аммо сен хунэр билэ бир номгэ эгэ бyлFил». Бундэ инсоннинг етуклигигэ мэнсэб Ba отэ-онэнинг обруси билэн иш курмэслик бэлки узининг хунэри билэн элгэ тэнилишини эйтиб утэди.
«К,о6усномв»дэ отэ-онэнинг болэ мaънaвиятини юкселишига тэъсири хэкидэ хэм элохидв тухтэлиб утгэн:
«Эй фарзанд, билгилким, акл юзасидан фарзандга ота-онани иззат ва хурмат килиш вожибдур, нединким унинг асли ота ва онадир. Ота ва онани нима учун хурмат килурман деб, кунглингга келтирмаFил. Билгилки улар сенинг учун улимга хам тайёр турадирлар. Х,ар фарзандки, окил ва доно булса,хеч вакт ота-онанинг мехр хакини адо килмокдин холи булмаFусидир. Эй фарзанд, шул важдин ота-онангни саFал хам ранжитмаFил». Бу угитлардан шу нарса келиб чикадики,ота-оналар фарзанди учун хамма шароитларни яратибгина колмай, балки фарзандларининг ахлокий етуклиги ва маънавий камолотига хам масъулдирлар. Кайковуснинг фикрича, яхши хунар урганмоклик баробарида киши яхши тил хам урганмоклиги, яъни мулойим сузлашни одат килмоклиги лозим дейилади:
«...мулойим суздин бошка нарсани одат килмаFил. Нединким, тилга хар нечук сузни ургатсанг, шуни айтур, сузни уз жойида ишлатгил.
Нединким, суз агар яхши булса, аммо ноурин ишлатилса, гарчанд у хар нечук яхши суз булса хам ёмон, нобоп эшитилур. Шунинг учун бехуда сУзламаFилки, фойдасиздир». Бундан куриниб турибдики, шахснинг маънавияти унинг сузларида намоён булади.
Кайковус уз асарида шахснинг маънавий киёфасига хам алохида эътибор каратган. Унинг фикрича, инсон хар канча булса хам ёлFOн сузламаслиги, ростгуй ва туFрисУз булмоклиги мухимдир. Агар ёлFOн ишлатиш лозим булганда, буни узи бошкаларга ошкора тушинтириши керак, дейилади.
«К,обуснома»да факатгина яхши сузламоклик билан бирга, яхши тингламокликни хам билиш шахс учун мухимлигига эътибор каратилади:
«...хеч сузни эшитишдан дилтанг булмагил, Ул суз ишингга хох ярасин, хох ярамасин, уни эшштул: то узингга суз эшиги бекилмасин ва фавт булмасун. Совук сузлик булмаFил, совук суз бир тухумдир, ундин душманлик хосил булур».
Бунда хар бир сузни андиша билан айтгин, туFри келган гапни айтмасдан туриб уйлаб гапир, у сенинг маънавиятингни курсатади ва хар бир нарсани тинглашни ургангинки, у сенинг келажагинг учун фойдаси каттадир, деганидир. Совук сузлардан тийил, уларни айтишдан жиркан, у бир тухумдир вакти келиб ундан ёвузлик ёриб чикади деган фикрни билдиради.
Кайковус жамият учун зарарли иллат хисобланган ёвузлик, адоват, андишасизлик окибатида инсоний муносабатларга путур етиши, бу эса хар бир шахс рухиятига хам салбий таъсир курсатишини насихат тарзида ифодалайди.
Кайковуснинг «Крбуснома» китобини хар бир бобида шахснинг маънавий киёфасини урганишга доир жуда куплаб фикрлар келтирилган. Биз улардан айримларини ёритишга харакат килдик.
Асар билан танишиб чикиб шу хулосага келдикки, фарзанд тарбияси хамиша форс-тожик мутафаккирларининг диккат марказида
туради. Буюк мутафаккир. Кайковуснинг «К,обуснома» асарида хам баркамол инсон, юксак маънавиятли шахс масалаларига алохида ахамият берилган. Китоб инсондаги бир катор керакли булган хусусиятлар ва сифатларни очиб беришга, уларни тузатишга каратилгандир. Шунинг учун хам ушбу асар форс-тожик педагогикасининг комуси сифатида карийб туккиз асрдан буён жахон халклари эътиборини козониб келмокда.
Адабиётлар руйхати:
1. Анисимов С.Ф. Мораль и поведение. - М., 1979
2. Выготский Л.С. Психология искусства / Л.С. Выготский. - М.: Высшая школа, 1987
3. Курбонов М. Миллий тарбия. Т.: «Маънавият» 2007
4. Левидов A.M. От непосредственного восприятия литературного произведения к глубокому пониманию прочитанного / A.M. Левидов. // Библиотеки СССР. - 1972. - Выпуск 55
5. Теплов Б.М. Заметки психолога при чтении художественной литературы / Б.М. Теплов. Избранные труды: в 2 т. -М.: Учпедгиз, 1950.