CC BY
22УДК: 340.113(=512.=161.1)
ЦАЗАЦ ЖЭНЕ ОРЫС Т1ЛДЕР1НДЕГ1 ЗАЦ МЭТ1НДЕРШЩ TE^YnH¥CK^bIFbIH ЦАМТАМАСЫЗ ЕТУ МЭСЕЛЕС1 ТУРАЛЫ
Гулжан Кэршкызы Ацылбекова
Казахстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц жетекшi гылыми цызметкер^ филология гылымыныц кандидаты, Казахстан Республикасы, Нур-Султан ц., e-mail: akelbekova@mail.ru
TYÛiu свздер: тецтYпнусцалыц, терминологиялыц бгргздшк, зац лексикасы, зацнама стилг, т\лдж норма, аударма сэйкесЫзджтер^ цуцыцтыц-лингвистикалыц талдау.
Аннотация. Мацала цазац жэне орыс тiлдерiндегi зац мэттдершц тецтYпнусцалыгын цамтамасыз ету мэселесте арналган. Мацалада цазац тiлiндегi зац мэтШн тYпнусца тiлдегi (орыс тшндегi) нусцасына сай ету, зацныц орысша тYпнусцасынан аударылатын мэттшц сапасын жетiлдiру мэселелерi царалган. Зац мэттдертде орын алган ттдж кемшшктер мен олцылыцтарга талдау жасалган.
Колданыстагы зацнама мэттдертде кездесетт аударма сэйкесЫзджтерi, арнайы жэне жалпы терминдердщ цолданылуы, салалыц жэне салааралыц терминдердщ арацатысын бел-гтеу, терминологиялыц бгргздшктщ сацталмауы сияцты туйткт мэселелер царастырылып, т\лдж кемштжтер кврсеттген.
Аударма барысында свз магынасын тYсiнiп, угымныц мазмуны мен квлемт ажырата бт-меуден туындайтын аударма сэйкессiздiктерi жш орын алып ЖYр. Мэселен, «непреодолимая сила» деген свз тгркеЫ цазац тшне турлше нусцада аударылып, цолданылып ЖYр: «бой бер-мейтт куш», «ецсертмейтт куш», «ецсершмес куш» «дYлей куш», «ырыц бермес куш». Ыр-неше нусцадагы жарыспалы цолданыстардыц Мемлекеттж терминология комиссиясы та-рапынан бешттген жэне цолданыстагы зацнамада орныццан тулгасы пайдаланылуга тшс.
Автор цолданыстагы зацнама мэттдерт зерделей келе мынадай тужырымдар жасай-ды: 1) мемлекеттж тiлдегi зац жобаларын эзгрлеу жэне материалдарды реЫмдеу жвнт-дегi усынымдар жэне гылыми лингвистикалыц сараптама сараптама ЖYргiзу жвнтде-гi эдгстемелж усынымдар цамтылатын арнайы эдютемелж цуралдар дайындау цажет; 2) цазiргi цазац эдеби т\лшц нормаларын цамтитын академиялыц грамматикалар, норма-тивтi свзджтер жэне аныцтамалыцтардыц тiзiмiн аныцтап, нормативтж тургыдан бекту цажеттшт туындап отыр; 3) зацнамалыц акт жобаларыныц мемлекеттж тiлдегi нусцасы тYрлi мамандар талцысынан втт, зац жобалау жумыстарыныц барлыц сатыла-рында жан-жацты сараптаудан вткгзтуге тшс. Осы алгышарттардыц wке асырылуы орыс жэне цазац тiлдерiндегi зац мэттдершц тецтYпнусцалыгын цамтамасыз ету цагидатыныц ЖYзеге асырылуына септтн тигiзетiнi свзЫз. Бул вз кезегтде улттыц зацнама сапасыныц кврсеткш де болар едг.
ОБ ОБЕСПЕЧЕНИИ АУТЕНТИЧНОСТИ ТЕКСТОВ ЗАКОНОВ НА КАЗАХСКОМ И РУССКОМ ЯЗЫКАХ
Акылбекова Гульжан Каримовна
Ведущий научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, кандитат филологических наук, г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: akelbekova@mail.ru
Кючевые слова: аутентичность, терминологическое единство, юридическая лексика, законодательный стиль, языковая норма, несоответствия в переводе, юридико-лингвистиче-ский анализ.
Аннотация. Статья посвящена вопросам обеспечения аутентичности текстов законов на казахском и русском языках. В работе проанализированы имеющиеся языковые недостатки и пробелыв текстах законовв текстах законов. Проведен анализ на установление соотношения терминов в текстах законов с терминами, применяемыми в национальном законо-
дательстве. Вследствие чего, выявлены такие недостатки, как несоответствие перевода, встречающиеся в текстах действующего законодательства, несоблюдение терминологической последовательности. Приведены примеры из текстов действующего законодательства, имеющих несоответствия переводов специальных и общих терминов, соотношения отраслевых и межотраслевых терминов, несоблюдение терминологической последовательности и другие языковые недостатки.
В текстах законов на государственном языке часто допускаются несоответствие перевода, вызванное неумением понимания смысла слова и различением содержания и объема понятия. Например, словосочетание «непреодолимая сила» переводится на казахский язык и применяется в разных вариантах: «бой бермейтт куш», «ецсертмейтт куш», «ецсершмес куш» «дулей куш», «ырыц бермес куш». В целях единообразия рекомендуется использовать слова и термины, утвержденные Государственной терминологической комиссией и применяемые в действующих нормативных правовых актах Республики Казахстан.
Автор, изучив тексты действующего законодательства, делает следующие выводы: 1) необходимо разработать специальные методические пособия, содержащие рекомендации по разработке законопроектов и оформлению материалов на государственном языке и методические рекомендации по проведению научной лингвистической экспертизы; 2) существует необходимость нормативного утверждения перечня академических грамматик, нормативных словарей и справочников, содержащих нормы современного казахского литературного языка; 3) также проекты законодательных актов на государственном языке должны проходить обсуждение различных специалистов и проведение всесторонней экспертизы на всех стадиях законопроектных работ.
Безусловно, реализация этих предпосылок будет способствовать реализации принципа обеспечения аутентичности текстов закона на русском и казахском языках. Это было бы показателем качества национального законодательства.
ON ENSURING THE AUTHENTICITY OF THE LAW TEXTS IN KAZAKH AND RUSSIAN LANGUAGES
Akylbekova Gulzhan Karimovna
Leading scientific researcher of the Center of linguistics of the Institute of legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan, candidate of philological sciences, Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail: akelbekova@mail.ru
Keywords: authenticity, terminological unity, legal vocabulary, legislative style, language norm, inconsistencies in translation, legal and linguistic analysis, methodological recommendations.
Abstract. The article is devoted to the issues of ensuring the authenticity of the law texts in Kazakh and Russian languages. The article analyzes the existing language shortcomings and gaps. An analysis was conducted to determine the correlation of terms in the texts of laws with the terms used in national legislation. As a result, such shortcomings as translation inconsistencies found in the texts of current legislation and non-compliance with the terminology sequence were identified.
Examples are given from the texts ofcurrent legislation that have inconsistencies in the translation of special and general terms, the ratio of industry and inter-industry terms, non-compliance with the terminological sequence, and other language shortcomings.
In the process of translation, incompatible translation inconsistencies often occur, which arise from the inability to understand the meaning of a word and distinguish between the content and scope of the concept. Thus, the phrase « irresistible force «is translated into Kazakh in different ways and is used: «бой бермейтт куш», «ецсершмейтт куш», «ецсершмес куш» «дYлей куш», «ырыц бермес куш». In several variants, a person approved by the State terminology Commission and fixed in the current legislation should be used.
The author, having studied the texts of current legislation and makes the following conclusions: 1) it is necessary to develop special methodological manuals containing recommendations for the development of draft laws and registration of materials in the state language and methodological recommendations for conducting scientific linguistic expertise; 2) there is a need for normative approval of the list of academic grammars, normative dictionaries and reference books containing the norms of the modern Kazakh literary language; 3) also, draft legislative acts in the state language should be discussed by various specialists and conduct a comprehensive examination at all stages of legislative work.
If these prerequisites are met, the principle of ensuring the authenticity of texts in the Russian and Kazakh languages will be implemented, which in turn would be an indicator of the quality of national legislation.
Казакстан Республикасыньщ Президент К. Токаев «Егемен Казакстан» газетше берген с:р;батында мемлекеттк тш жайын козгай отырып: «Жаца сын сынакка тетеп беру Yшiн, ец алдымен, ^лттык к¥ндылыктарды коргай бiлген жен. Ана тiлiмiздi, салт-дэстYрiмiздi, ^лттык сана-сезiмдi, когамдагы татулык пен келiсiмдi, береке-бiрлiктi сактай алмасак, ке-лер ^рпак бiздi кешiрмейдi. ОЫресе мемлекет-тiк тшдщ мэселес ете мацызды. Тiл - ^лттыц т^гыры, ^рпактыц г^мыры. Казак тш казакты элемге таныта алады. Халыктыц тiлi - халыктыц телк^жаты. М^ны эрдайым есте ^стау керек. Бше бiлсек, ^лттык кауiпсiздiк тiлiмiздi кадiрлеуден басталады» деп келешекке айкын багдар бердi [1].
Мемлекеттiк тш к¥кыктык мэртебесше сэйкес колданылуы Yшiн когамдык емiрдщ барлык саласында казак тшнщ мемлекеттiк тiл ретiндегi толыкканды кызметiн камтама-сыз ету, мемлекеттк тшдщ элеуметтк мэр-тебесiн арттыру мацызды мiндеттер болып табылады. Осы т^ргыдан, ^лттык зацнама саласында мемлекеттк тшдщ колданылу аясы -кецейте тYсудi, ал сапасы - жетiлдiрудi талап етедi. Демек ^лттык зацнаманыц мемлекеттiк тiлдегi мэтiндерiнiц сапасын арттыру, жак-сарту iсi де елiмiздегi зац шыгармашылыгын жетiлдiру кызметшдеп негiзгi мiндеттердiц бiрi болып отырган жайы бар. вйткенi тэу-елсiздiктiц алгашкы жылдары кабылданган зацдардыц мемлекеттк тшдеп мэтiндерiнiц сапасына тиiсiнше кецш аударылган жок. Сол кезецде зац мэтшшщ мазм^нына жэне жазылу стилше койылатын талаптардыц аныкталмауы, терминдердiц жYЙеленбеуi, зац шыгарушылардыц еркi накты эрi айкын да дэл жеткiзiлетiн тшдк кдаалдардыц екшел-меуi зацнамалык актшер тiлiнiц сапасына ез эсерiн типздь
Мемлекеттiк тiлдегi зацнама тiлiн жетш-дiру жэне ^лттык зацнама сапасын жаксарту Yшiн колданыстагы зацнаманыц мемлекеттк тшдеп мэтiндерi лингвистикалык негiздердiц жэне зац техникасы талаптарыныц сакталуы-на катысты зерттеп-зерделеудi кажет ететiн бYгiнгi тацдагы езектi мэселе болып отыр.
Еылыми сараптама зац шыгармашылык процестщ мацызды сатысы болып табылады.
Еылыми сараптама жYргiзу гылыми зертте-улер пайдаланылып, когамдык катынастар-ды реттеудщ орындылыгы мен кажеттiлiгiн гылыми т^ргыдан пысыктау гылыми кагидат-тыц сакталуын камтамасыз етедi.
К¥кыктык сараптама жYргiзу барысында зацнамалык актiлердi ресiмдеу талаптары мен кагидаларына сэйкестЫне жэне зац техникасы ережелерше сэйкестЫне тексершедь Б^л жерде калыптаскан норма шыгару практика-сын ескеру кажеттiгi туындайды. Мысалы, зац терминдерiн багалау кезшде белгiлi бiр термин осы зац жобасында сол бiр магынада колданылуы; терминдердщ жалпыга бiрдей танылган магынасыныц болуы; ^гымдар мен терминологияныц колданыстагы зацнамада колданылатын ^гымдар мен терминологи-ямен бiрдей болуы сиякты мэселелерге талдау жасау кезделген1.
Еылыми лингвистикалык сараптама «Ка-закстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне норма шыгармашылык кызметт жетiлдiру мэселелерi бойынша езгерiстер мен толыктырулар енгiзу туралы» 2011 жылгы 1 сэуiрдеri Казакстан Республикасыныц Зацы кабылданганнан кейiн, 2011 жылы зацнамалык тYрде бекiтiлдi. «Кркьщтык актiлер туралы» 2016 жылгы 6 сэуiрдеri Казакстан Ре-спубликасы Зацында к^кыктык акт мэтшшщ мазм^нына жэне жазылу стилiне койылатын басты талап - казак жэне орыс тiлдерiндегi нормативтiк к¥кыктык актiлердiц мэтiндерi тецтYпнYCкалы болуга тиiс деп айкын кер-сетiлген. Еылыми лингвистикалык сараптама жYргiзудiц к¥кыктык негiздерi колданыстагы зацнамада айкын белгшенген, сараптама жYр-пзудщ егжей-тегжейлi тэртiбi де регламент-телген2.
Жалпы алганда тецтYпн¥Cкалыкты камтамасыз ету - к¥кыктык катынастардыц барлык субъектшершщ зацнаманы бiрдей тYсiнуiне жэне колдануына багытталган мемлекеттiк шара. ¥лттык зацнама кэсiби зацгерлерге гана емес, елiмiздiц барлык азаматтары Yшiн тYсiнiктi эрi колжетiмдi болуга тиiс. Ол ез ке-зегiнде зацдардыц тиiмдi пайдаланылуына, к^кыктыц жYзеге асырылуы жэне к¥кыктык тэртiптiц сакталуыныц негiзi болып табылады.
Зацнамалык актшердщ казак жэне орыс
1 Казацстан Республикасыныц Эдтет министршц 2016 жылгы 26 цыр^йектег1 № 800 буйрыгымен бектт-ген Зац жобаларына зац (цщыцтъщ) сараптамасын ЖYргiзу жвнiндегi эд^темелж усынымдардыц 5.4-тар-магы.
2 «Кщыцтыц акттер туралы» 2016 жылгы 6 сэуiрдегi Казахстан Республикасы Зацы; Казахстан Респу-бликасы Yкiметiнiц 2016 жылгы 29 желтоцсандагы № 907 цаулысымен бекттген Казахстан Республикасыныц уэкiлеттi органдарында зац жобалау жумыстарын уйымдастыру цагидалары; Казахстан Республикасы Yкiметiнiц 2016 жылгы 31 тамыздагы № 497 цаулысымен бекттген Нормативтж цщыцтыц акттердщ жобаларына гылыми сараптама ЖYргiзу кагидалары.
тшдершдеп мэтшдершщ TeRTYnHYCK^biFbiH сактау ез алдына ете кYрделi мэселе. Зацнама ез тiлiмiзде жазылмаса да, зацнама тш аударма аркылы калыптасып, колданыска енгiзiлiп отырFаны белгiлi. БYгiнгi kyhî зацнама тiлi мен стилш калыптастыруда ресми аударма бул мшдетл белгiлi бiр дэрежеде орындап ке-ледi деп санауFа болады. Б^ан колданыстаFы зац мэтшдерш зерделей отырып та кез жет-кiзуге болады. Осы т¥рFыдан, мемлекеттiк тiлдiц орнытып, колданылу аясыныц кеце-юiндегi ресми аударманыц мацызын жокка шыFаруFа болмайды. Эрине, мемлекеттiк тiлдiц колданылу аясын, ^ымдык кекжиегiн кецейтуде бул аздык етедi. Десек те, процесс жYрiп жатыр.
КолданыстаFы зацнамалык актiлердiц казак жэне орыс тшдершдеп мэтшдердщ тецтYпн¥CкалыFын сактау зацнамалык ак-тiлердiц мемлекеттж тшге дурыс аударылып, кукык нормаларыныц мазмуны анык, тусшж-тi, дэл тужырымдалуы, зац шыFарушыныц еркi айкын эрi бiр Fана маFынаны бiлдiретiн терминдердiц бiрiздi колданылуы негiзгi та-лаптар болып табылады. Сонымен бiрге, зацнама тiлi мен стилi непздерше сай болуы, зацнамалык актiлердегi терминдердщ улт-тык зацнамада колданылатын терминдермен аракатысын белгiлеу, кукык нормаларыныц нактылы^ын жэне айкындыFын камтамасыз ететш лексикалык, грамматикалык, стилисти-калык нормалардыц сакталуын, мазмундык толымдылык пен ыкшамдылык зац мэтш-дерiнiц к¥кыктык жэне практикалык мацы-зын арттырады.
Зацнама тiлi (кукыктык актiлер тiлi) - зац мэтЫ немесе баска да кукыктык акт тш ка-лыптасатын лексикалык, синтаксистж жэне стилистикалык кдаалдар жиынтыFы. БYгiнгi кYнi зацнама тiлiне ец кажеттюк зац шыта-рушыныц еркi тYсiнiктi эрi жецiл жеткiзiлiп, мазмун шынайылылыFы мэтiндiк ой-пай-ымдаулардан ажырмас Yшiн жэне адамдар-дыц еркi мен санасына эсер етуде кажеттi нэтижеге жетуде кукыктык нормалар лингви-стикалык тYрFыдан анык тужырымдалып, дэл мазмундалуы тиiс. АударылFан мэтiндегi тш-ге тYсiнiктiлiк, зацнама стилiн сактауFа тал-пыну, сейлемнiц жатыктыFы мен сездер мен сейлемдер арасындаFы грамматикалык байла-ныстыц бузылмауы каFидатты мэселе болып отыр.
Аударма барысында сез маFынасын тYсiнiп, :рымныц мазмуны мен келемш ажы-рата бiлмеуден туындайтын аударма сэйкес-сiздiктерi жиi орын алады. ТYрлi термин-дер немесе сез ^ркестерш бiр Fана ^ымды белгшеу Yшiн негiзсiз пайдалану немесе бiр термин немесе сез тiркесiн Fана пайдалану
жаFдайлары тYрлi ^ымдарды белгшеу Yшiн KOлданылFан тустары да аз емес: кредит - не-сие, кредитор - несие беруш^ кредитор
- кредит беруш^ финанс - каржы, рынок -нарык тэрiздi жарыспалы колданыстар кез-деседi. Сол сиякты «непреодолимая сила» деген сез таркеа казак тiлiне тYрлiше нускада аударылып, колданылып жYр: «бой бермей-тiн ^ш», «ецсершмейтш ^ш», «ецсершмес ^ш» «дYлей ^ш», «ырык бермес ^ш». Жарыспалы колданыстардыц Мемлекеттж терминология комиссиясы тарапынан бектлген немесе ресми тiлде стандартталFан, сондай-ак жазба тiлде колданылу жиiлiгi жоFары, яFни нормаFа айнала бастаFан т:ртасы пайдала-нылуFа тиiс. Субсидиарлык жауапкершшк
- субсидиялык жауапкершiлiк (субсидиарная ответственность) сиякты тYрлi ^ымдарды белгiлеуде бiр термин немесе сез тiркесi Fана пайдаланылFан. М¥ндаFы «субсидиарлык» жэне «субсидиялык» сездершщ маFыналары тYрлiше ^ымдарды бiлдiредi.
Терминологиялык жYЙенiц бiр Fана арна-улы саласын курайтын эр тYрлi ^ымдардыц ортак атаумен берiлуi: шарт (договор, условие); тэртiп (порядок, дисциплина); кешiрме (выписка, копия); тYбiртек (квитанция, корешок); тiзiмдеме (опись, каталог) сиякты тер-минжасам барысында кездесетш кемшiлiктер KOлданыстаFы зац мэтшдершде де жiберiлетiн кемшiн тустардыц бiрi болып отыр [2].
Кукык нормаларыныц мазмуны анык, тYсiнiктi, дэл тужырымдалып, зац шыта-рушыныц еркiн бiр маFынада жэне айкын бiлдiру мэселес баса назар аударуды кажет етедь Кукык нормаларында дурыс аударыл-маFандыктан, кукыктык маFынасы езгерiп кеткен нормалар да ушырасады. «Экспорттык бакылау туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц 17-бабында орыс тшндеп «контакты» деген сез «кел^мшарттар» деп кате ау-дарылFан (дурысы «байланыстар»)3. Осы Зац-ныц 5 жэне 16-баптарында конымсыз аударма сэйкессiздiктерi де орын алFан: 16-баптыц 4-тармаFында «...уполномоченного органа и государственных органов Республики Казахстан системы экспортного контроля» деген сездер казак тшнде: «Казакстан Республика-сыныц экспорттык бакылау жYЙесiнiц уэкшет-тi органы мен мемлекеттж органдарыныц...» деген редакцияда жазылFан. Осы жерде 5-бап-та «уэкшетл органныц жэне Казакстан Респу-бликасыныц экспорттык бакылау жYЙесiнiц мемлекеттж органдарыныц» деп бершсе, ^ымдык аппаратка сэйкес «уполномоченный орган» жэне «государственные органы Республики Казахстан системы экспортного контроля» ез алдына дербес ^ымдар болFандыктан, осы сездер 5-тармакта дурыс колданылFан.
3 «Экспорттык бакылау туралы» Казакстан Республикасы Заны //http://adilet.zan.kz/rus
Сез колданысын тYзеу тек угымдарды дурыс аудару гана емес, сондай-ак сейлем-дердiц дурыс курылып, норма мазмунын дэл бере бiлуiмен байланысты екендтн ескерш,
деп аударылган. Аударма сэйке^здж-терi жэне стильдiк дэлсiздiктер салдарынан сейлем дурыс курылмаган, логикалык ой ^цпрттенген. Казак тiлiнiц грамматикалык нормасы бузылып, кукык нормасын тYсiну барынша киындаган, бул тецтYпнускалык талабы сакталмагандыгын керсетсе керек. Жогарыда керсетiлген баптьщ дурыс аудар-масы: «Жаппай кырып-жою каруын, жеткiзу куралдарын жэне кару-жарак пен эскери тех-никаныц езге де тYрлерiн жасау кезiнде пай-даланылуы мYмкiн енiмге катысты сырткы экономикалык кызметтi ЖYзеге асыру кезшде осы Зацда жэне Казакстан Республикасыныц езге де нормативтiк кукыктык актшершде белгiленген экспорттык бакылау кагидала-рыныц орындалуын камтамасыз ету, аталган салада кукык бузушылыкты болгызбау Yшiн сырткы экономикалык кызметке катысушы-лар (мэл1мдеушшер) фирмаiшiлiк экспорттык бакылау ЖYЙелерiн курады.».
Осы Зацныц 15-бабыныц 2-тармагында «вне территории Республики Казахстан» де-ген сез тiркесi «Казакстан Республикасыныц кеден аумагынан тыс жерде» деп аударылып, «кеден» деген сез артык болып тур. Осыган уксас кемшiлiк жогарыда аталган Зацныц 10-бабыныц 2-тармагында жiберiлген: «уполномоченного органа» деген термин «уэкшетл мемлекеттiк органныц» деп аударылып, «мем-лекеттiк» деген сез артык колданылган.
«Тауар биржалары туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц 15-1-бабыныц 3-тар-
тYсiнiктi ету. Тiлдiк куралдарды орынды кол-дана бшу - дурыс сейлем кура бшудщ алгы-шарты. Жогарыда керсетшген Зацныц 11-ба-бында:
магыныц 1) тармакшасында «общедоступная информация» деген термин «жалпыга бел-гiлi акпарат» деп дурыс аударылмаган4, ягни дурыс нускасы «жалпыга колжетiмдi». Осы Зацныц 13-бабыныц 2-тармагыныц 2) тармакшасында жэне 16-бабыныц 1) тармакшасында «спот-товар» деген сездiц фонетика-лык турпатына мэн берiлмей, «спорт-тауар» деп ерескел кате аударылган. «Спот» деген сездщ «спортка» ешкандай катысы жок экономикалык термин болып табылады. Мэмше бойынша дереу телем ЖYргiзу кезiндегi есеп айырысу шарттарын бшд^ретш бул сездiц осы Зацныц угымдык аппаратында дурыс колда-нылгандыгын айта кеткен дурыс.
Колданыстагы зацнамада бiрiздендiрудi кажет ететiн угымдар мен сездер, йркестер кеп кездеседi. Мэселен, «6сiмдiктер каран-тинi туралы» 1999 жылгы 11 акпандагы Ка-закстан Республикасыныц Зацында 9-баптыц 3) тармакшасында жэне осы Зацныц бYкiл мэтшшде «осмотр» термин екi тYрлi аударылган: 8-баптыц 1) тармакшасында жэне 13-баптыц 5-тармагында - «карап-тексеру»; 9-баптыц 3) тармакшасында - «тексеру».
Осы Зацда «обеззараживание» деген сез 1-баптыц езшде (угымдык аппаратта) екi тYрлi аударылган: 11) тармакшада «зарарсызданды-ру», ал 18) тармакшада «залалсыздандыру» болып жазылган5. Зацныц 13 жэне 18-бапта-рында кайтадан «зарарсыздандыру» болып жалгаса бередь «Залалсыздандыру» деген сез «обезвреживание» деген сездщ магынасын
Для обеспечения выполнения установленных настоящим Законом и иными нормативными правовыми актами Республики Казахстан правил экспортного контроля при осуществлении внешнеэкономической деятельности в отношении продукции, которая может быть использована при создании оружия массового поражения, средств доставки и иных видов вооружения и военной техники, предотвращения правонарушений в указанной сфере участниками внешнеэкономической деятельности (заявителями) с озд аются внутрифирменные системы экспортного контроля._
нормативтгк белгшенген
Осы Занда жэне Казахстан Республикасынын озге де кукыктык актшершде экспорттык бакылау ережелершщ орындалуын камтамасыз ету упин жаппай кырып-жоятын каруды, жетюзу куралдарын жэне кару-жарак пен эскери техниканын озге де турлерш жасау кез1нде пайдаланылуы мумкш ешмге катысты сырткы экономикалык кызметп жузеге асыру кезшде экспорттык бакьшау ережелерш орындауды камтамасыз ету, аталган салада кукык бузушылыкты болгызбау упин сырткы экономикалык кызметке катысушылар (мэл1мдеушшер) фирмаиншш экспорттык бакылау жуйелерш курады._
4 «Тауар биржалары туралы» Казахстан Республикасы Зацы //http://adilet.zan.kz/rus
5 «Осгмджтер карантин туралы» 1999 жылгы 11 ацпандагы К^азацстан Республикасыныц Зацы // http:// adilet.zan.kz/rus/
беред^ яFни бул терминнiц дурыс аудармасы «зарарсыздандыру» болуFа тиiс.
Казiргi уакытта зацдарFа езгерiстер мен толыктырулар енпзшген кезде осы сездер кездескен баптарда олар езгертшп, ал езгерь стер мен толыктырулар енпзу кезделмеген баптарда езгерту^з калып коятындыFымен тYсiндiрiледi. Осыпан орай, езгерiстер мен толыктырулар енпзу туралы зац жобаларында 6y^ мэтiн бойынша осы сездер мен термин-дердi бiрiздiлiкке келтiру кажет. Жалпы алFан-да, стильдiк, редакциялык турFыдан жаксарту-ды, терминдердiц казак тшнде колданылуын нактылауды жэне дурыс колданылуын кажет ететiн кемшiлiктер мен олкылыктардыц бол-маFаны дурыс.
Казак жэне орыс тшдершдеп мэтшдердщ тецтYпнускалыFын тексеру барысында бiртiлдi жэне екгг^вд сездiктер, сондай-ак кукыктык уFымдар мен олардыц колданылу саласы туралы аукымды акпарат камтыла-тын тYрлi аныктамалыктар дэстYрлi кемек-шi куралдар болып табылады [3; 4; 5]. Казак тшндеп мэтшнщ сапасын жетiлдiру, кукык нормасыныц маFыналык мазмунын дэл бел-гiлеу жэне тшдш кемшiлiктердi жою, колда-ныстаFы зацнамада колданылатын термин-дердiц бiрiздiлiгiн сактау, зацнама тшнщ жэне зац техникасыныц ерекшелiктерiн еске-ре отырып, казiргi казак тiлi нормаларына сэйкестiкке кел^руде Fылым эдебиеттерге, теориялык ецбектерге CYЙену мацызды [6; 7].
Казак тшндеп зац мэтшш тYпнуска тш-деп (орыс тiлiндегi) нускасына сэйкестiкке кел^ру, зацныц орысша тYпнускасынан ауда-рылатын мемлекеттiк тiлдегi мэтiннiц сапа-сын арттыру, орын алFан тiлдiк кемшшктер мен олкылыктарды жою, логикалык, редакци-ялык-техникалык кателердi жою жэне тужы-рымдарды нактылау бойынша жумыстар элi де болса ез шешiмiн таппаFан тYЙткiлдi мэсе-лелер элi де болса баршылык. ЖинакталFан тэжiрибенi зерделей келе, зац жобаларын эзiрлеу жэне материалдарды ресiмдеу женш-дегi усынымдарды жэне лингвистикалык сараптама жYргiзу женiндегi усынымдар камты-латын арнайы эдютемелк куралдар дайындау
кажет деп бiлемiз.
Казiргi тацда мемлекеттiк тшдеп зац мэтiндерiн ресiмдеуде тiлдiц дэлдЫ мен ай-KындылыFы, кукык нормаларына катысты нактылыFы езектi мэселе болып отыр. Зацнама стилi эзiрше ресми-iскери стиль аясын-да Fана карастырылып, Fылыми-теориялык турFыдан жете зерттелген жок. АталFан тYЙ-ткiлдi мэселелердщ болуы накты материал-дарFа Fылыми зерттеу жYргiзiлiп, теориялык турFыдан зацнама стил^ оныц лексика-фразе-ологиясы, тшдк куралдары айкындалып, iрiк-телiп екшелген кезде Fана ез шешiмiн таппак.
АталFан мэселелер шешiмiн тапса, ке-лешекте зацнамалык актiлердiц мемлекеттiк тшде жазылып, эзiрлеу баFытындаFы жумы-стардыц жандандануына септiгiн тигiзедi деп бiлемiз. Мемлекеттiк тiл дамуыныц казiргi децгешнде зац жобаларын эзiрлеу iсi барлык мамандардыц бiрлесе отырып шешетiн кYрделi мэселе екендiгi даусыз. Ендеше непзп максат - мемлекеттiк тiлде зац кабылдау Yшiн зац жобаларын ткелей мемлекеттiк тiлде эзiрле-уге, дайындауFа кол жеткiзу болып табылады.
КолданыстаFы зацнама мэтiндерiне жYргiзiлген шаFын зерттеу барысында мына-дай корытынды жасауFа болады:
мемлекеттiк тiлдегi зац жобаларын эзiр-леу жэне материалдарды ресiмдеу женiндегi усынымдар камтылатын арнайы эдютемелж куралдар дайындау кажет;
тiлдiк нормаларды тYсiндiрiп, YЙрететiн Fылыми-практикалык, аныктамалык куралдар аз. Казiргi казак эдеби тшнщ нормала-рын камтитын академиялык грамматикалар, нормативтi сездiктер жэне кажетт аныкта-малыктардыц тiзiмiн аныктап, нормативтк турFыдан бекiту кажеттiлiгi туындап отыр;
зацнамалык акт жобаларыныц мемлекеттж тiлдегi нускасы зац жобалау жумыстары-ныц барлык сатыларында жан-жакты сарап-тауFа тYсiп, тYрлi мамандар талкысынан етсе Fана, орыс жэне казак тшдершдеп зац мэтшдершщ тецтYпнускалыFын камтамасыз ету каFидаты жYзеге асырылып, ол ез кезегiнде улттык зацнама сапасыныц белгiлi бiр керсет-кШ болар едi.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. КР Президентi Ц. Тоцаев 2019 жылгы 2 сэу1рде «Егемен Цазацстан» газетiне берген суцбаты.
2. Цурманбайулы Ш. Терминтану. - Астана, 2009. -160 б.
3. Казац тшшц сезд\г1.- Алматы: Дайк-Пресс, 1999. -776.
4. Орфографиялыц сездгк /Алтыншы басылым. - Алматы: «Дэугр» баспасы, 2013. -720 бет.
5. Орысша-цазацша сездгк (жалпы ред. Мусабаев F.F.) Алматы: Цазац СЭ бас редакция-сы, том I (А-О). 1978. — 576 б, том II (О - Я).1981. — 590 б.
6. Цазац грамматикасы. Фонетика, сезжасам, морфология, синтаксис. - Астана, 2002. -784 бет.
7. EacKüKoe H.A. ConocmaeumenbHan spaMMamuKapyccKoso u Ka3axcKoso R3UKoe. - ÄMMamu: «K^asaK CCP-n^ Fumum» öacnacu, 1966. - 459 6.
REFERENCES
1. KR Prezidenti K To^aev 2019 zhylsy 2 ssuirde «Egemen Kaza^stan» gazetine bergen s^baty.
2. Kyrmanbajyly Sh. Termintanu. - Astana, 2009. - 160 b.
3. Dictionary of the Kazakh language, Almaty: Higher school, 1999.
4. Spelling dictionary /sixth edit. -Almaty: publ.hous «Dauir», 2013. -720p.
5. Russian-Kazakh dictionary (General literature). Musabaev V.) Almaty: General edition of the Kazakh see, vol. I (A-O). 1978. - 576p., vol. II (O-Ya).
6. Kazakh grammar. Phonetics, words, morphology, syntax. - Astana, 2002. - 784 P.
7. Baskakov N.A. Sopostavitel'naja grammatika russkogo i kazahskogo jazykov. - Almaty: «Kazak CCR-nFylym» baspasy, 1966. - 459 b.
ЭОЖ: 811.512.122*35:811.124*06
ЗАЦ ШЫFАРМАШЫЛЫFЫНДАFЫ КЕЙБ1Р ОЦ БЕТАЛЫСТАР
Хамзина Назгул Амантайцызы
Казацстан Республикасынъщ Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц ага гылыми цызметкерг; Нур-Султан ц., Казацстан Республикасы; e-mail: abutai_79@mail.ru
TYÜin создер: зацнама терминдерi, цолданыстагы зацнама, терминдердщ бгргздшгг, мем-лекеттгк тш, аударма.
Аннотация. Мацалада мемлекеттгк ттдщ ¡с ЖYзiнде цолданылуына цатысты мэселенщ орын алуына себеп болатын взектi проблема квтершген. Казацстан Республикасында мемле-кеттгк ттге деген ерекше цурметтщ болуы тшсттне баса назар аударады.
Термин свздi контекЫне царай цолдану шеберлтмен цатар, терминдер ЖYйесiнiц линг-вистикалыц табигатын, зацнаманыц тYрлi саласыныц угымдар цолданылатын терминдердi бiрiздендiру сияцты терминологияга цатысты жумыстарды жогары кэЫби децгейде жург^ зу, сараптаманыц гылыми негiзi мен эд^темест жетiлдiру де кiредi.
Колданыстагы зацнамада терминдердщ цолданылуына цатысты зацнамалыц жэне цуцыцтыц-ресми тiркестердiц ¡с ЖYргiзу цужаттамаларындагы, цуцыцтыц нормасы бар турацты тiркестердегi жт кездесетт терминдгк цолданыстарды саралаудыц мацызды ерекшелiктерi царастырылады. Сонымен цатар зацнамалыц тургыдан мысалдар келтiре отырып, олардыц тупмэттдж цолданылуыныц лексикалыц кейбiр сипаты туралы тужырым жасалады. Атап айтцанда, цолданыстагы Казацстан Республикасы Азаматтыц кодекстщ тиiстi баптарын, оган взгерютер мен толыцтырулар енгiзу туралы цолданыстагы кейбiр зацнамалыц акттердщ тиiстi баптарын кврсете отырып, практика барысында тектYп-нусцалылыц мэселес1 свз еттедi.
Мацала соцында автор цалыптасцан зацнаманыц мемлекеттЫ ттге аудармасыныц оц жагдайга жеткешн айта келе, цалыптастырылган зацнама тш будан былай шет ттден енген, жацадан шыццан терминдермен гана толыгады деп тиянацтайды.
НЕКОТОРЫЕ ПОЛОЖИТЕЛЬНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ В ЗАКОНОТВОРЧЕСТВЕ
Хамзина Назгуль Амантаевна
Старший научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан; г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: abutai 79@mail.ru
